ARXIU PDF CIUTAT ÀMBIT TÍTOL ORIGINAL TIÍTOL TRADUÏT DESCRIPCIÓ DATA PUBLICACIÓ
AMSTERDAM_1012_monumenten AMSTERDAM Municipal 1012 Monumenten Gebiedsadvies 1012 Monuments. Consells pel Document elaborat per l'ajuntament d'Amsterdam, centrat en les especificitats del nucli 2009
middeleeuws stadshart centre de la ciutat medieval antic -medieval- de la ciutat, situat en la zona tampó del recinte UNESCO. Es recullen 
els valors històrics de la zona per tal de fonamentar la presa de decisions de les 
actuacions de re-desenvolupament presents i futures de forma respectuosa. L'objectiu 
és proporcionar informació sobre l'estratificació històrica de la ciutat de cara a obtenir 
un valor afegit en el procés de renovació urbana. Els temes importants tractats són la 
sostenibilitat, la continuïtat i la qualitat espacial.
AMSTERDAM_escala AMSTERDAM Municipal Werkzaamheden aan een Treballar en un monument: com Guia editada per l'ajuntament d'Amsterdam destinada a propietaris d'edificis catalogats 
permisos_tx_20180321indieningsbe Monument: hoe werkt dat? funciona? per tal de saber quin tipus de categories de permís cal sol·licitar (4: sense permís, petit, 
scheidenbrochure_mena mitjà i gran). Amb exemples de quin tipus d'intervencions corresponen a cada 
categoria i llistat de documentació a aportar.
AMSTERDAM_GUIDELINE_beleidska AMSTERDAM Municipal Beleidskader voor het toetsen van Ordenances per provar intervencions Document redactat per l'ajuntament d'Amsterdam, sota la premisa que cada 2016
dermonumenten2016def ingrepen of herstel van monumenten o restaurar monuments monument és diferent i mereix una valoració pròpia. El document s'estructura en 2 
parts: els criteris d'avaluació i les instruccions tècniques per a la restauració i el 
manteniment. Els criteris i les tècniques es formulen de manera clara i molt específica 
de cara a donar seguretat en la proposta. Es determinen de forma molt clara quines 
intervencions són subjectes a permís i quines són treballs de manteniment regular. 
Organitzat per sistemes constructius, des dels fonaments fins els acabats i les 
instal·lacions.
DUTCH_Characterinfocus AMSTERDAM Estatal Character in focus. Vision for Objectius pel patrimoni i la Document elaborat pel Ministeri d'Educació, Cultura i Ciència dels Països Baixos, que 2011
Heritage and Spatial Planning planificació territorial desenvolupa la protecció del patrimoni a través de la planificació del territori.
DUTCH_gids-techniek-25- AMSTERDAM Estatal Character sketches. National Agenda d'Investigació sobre Document redactat per la Xarxa de Recerca de Patrimoni i el Desenvolupament 2014
kleuronderzoek-2e-druk-2005 Heritage and Spatial Development Patrimoni Nacional i territorial, a petició de l'Agència del Patrimoni Cultural dels Països Baixos (RCE). En 
Research Agenda Desenvolupament Espacial format d'agenda es fa una aproximació a què és la gestió del patrimoni, per a què 
serveix i de quines formes. Una agenda que posa reptes, mobilitza i guia la recerca 
sobre patrimoni nacional. Posa èmfasi en l'evolució dels sistemes de protecció.
DUTCH_gids-techniek-25- AMSTERDAM Estatal Kleuronderzoek Investigació sobre el color Guia sobre com elaborar una investigació sobre el cromatisme històric. 2005
kleuronderzoek-2e-druk-2005
BRUXELLES_75- BRUXELLES Municipal Inventaire du patrimoine architectural Inventari del patrimoni arquitectònic Document redactat per la Cèl·lula de Patrimoni de la regió de Brussel·les Capital, on es 2010
methodologie_generale_inventaire bruxellois: méthodologie de Brussel·les: metodologia defineixen els criteris metodològits seguits en l'elaboració de l'Inventari del patrimoni 
arquitectònic de Brussel·les.
BRUXELLES_CRMS BRUXELLES Municipal Préserver le patrimoine pour Conservar el patrimoni per inventar el Document elaborat per la Comissió Reial de Monuments i Llocs de la regió de 2005
inventer l’avenir futur Brussel·les Capital destinat a fer un repàs dels 170 anys d'història de la Comissió, les 
seves atribucions i la seva manera d'enfocar la valoració i protecció del patrimoni 
cultural. Cap a una gestió integrada del patrimoni cultural.
EUR_ST21-complete-Word CONSELL D'EUROPA UE European Cultural Heritage Strategy Estratègia pel Patrimoni Cultural Document elaborat pel Consell de Ministres sobre l'estratègia pel patrimoni cultural 2017
for the 21st century Europeu pel segle XXI europeu del segle XXI. Guia de recomanacions des d'una aproximació integral: social, 
territorial, econòmica, del coneixement i l'educació.
FIRENZE_003_2017_HECO_HIA FIRENZE Municipal Management and valorisation of the Gestió i valorització del paisatge urbà Document de síntesi elaborat per l'Oficina UNESCO de Florència, sobre el monitoratge 
urban landscape del pla de gestió del centre històric.
FIRENZE_piano FIRENZE Municipal Monitoraggio del piano di gestione Seguiment del pla de gestió del Document elaborat per l'Oficina UNESCO de Florència, sobre el monitoratge del pla de 2018
gestione_Monitoraggio-2018-low centro storico di Firenze - Patrimonio centre històric de Florència - gestió del centre històric. Complet, amb dades, estadístiques, projectes vinculats a la 
Mondiale UNESCO Patrimoni Mundial de la UNESCO designació UNESCO,…
FIRENZE_Progetto- FIRENZE Municipal Progetto HECO (Heritage Colors). Projecte HECO (Colors del Document elaborat per la Universitat d'Arquitectura de Florència sobre el Projecte 2017
Heco_compresso.compressed- Metodologie Analisi Sintesi Apparati Patrimoni). Anàlisi de metodologies, HECO (color i patrimoni). Metodologia, anàlisi, cost de les actuacions,…
ilovepdf-compressed Valutazione d'impatto sul sito aparell de síntesi i avaluació de 
UNESCO Centro Storico di Firenze l'impacte al recinte de la UNESCO 
Centre Històric de Florència
LA HABANA_pedi LA HABANA Municipal PEDI 2030. Plan Especial de Instrument de planificació i gestió urbana que garantitza el vincle entre les polítiques de 2016
Desarrollo Integral. La Habana Vieja. desenvolupament local i les nacionals, d'acord al Pla de desenvolupament econòmic i 
Centro Histórico social de la nació fins el 2030. "Carta de Navegació" per a tots els agents implicats. 
Innovació.
SCHWEIZ_3601_Leitsaetze-zur- LAUSANE Estatal Leitsätze zur Denkmalpflege in der Directrius per a la conservació del Guia per la preservació del patrimoni construït a Suïssa, editat en 4 llengües (alemany, 2007
Denkmalpflege-in-der-Schweiz_OA Schweiz patrimoni construït a Suïssa francès, italià i anglès), elaborada per la Comissió Federal per la preservació de 
monuments. Articulat molt clar sobre principis bàsics i criteris metodològics a 
considerar: mínima intervenció, respecte x substància material, relació amb 
normativa,...
VAUD_MS_Brochure_Recensement LAUSANE Cantonal Recensement architectural du Cens arquitectònic del cantó de Metodologia elaborada per la secció de monuments i llocs de l'Estat de Vaud, on es 2002
_mai2002 canton de Vaud Vaud definieixen els procediments, criteris, tipus de fitxes, recerca,… de forma gràfica i 
entenedora.
ENGLAND_guidance_note- LONDON Estatal Application for Listed Building Sol·licitud de consentiment per Guia de procés.
listed_building_consent Consent for Alterations, Extension or alteracions, extensions o 
Demolition of a Listed Building demolicions en edificis protegits
ENGLAND_guideforownersofschedul LONDON Estatal Scheduled Monuments. A Guide for Monuments Protegits. Una Guia per Guia editada per Historic England destinada a propietaris i ocupants d'edificis 2014
edmonuments Owners and Occupiers Propietaris i Ocupants catalogats. Recull els conceptes clau: què és la catalogació? Com t'afecta?, temes a 
considerar a nivell de gestió, assessorament, ajudes financeres i adresses de 
contacte.
ENGLAND_Revised_Principles_of_S LONDON Estatal Principles of Selection for Listed Principis de Selecció per Edificis Document editat pel Departament de Digital, Cultura, Mitjans i Esport, on es 2018
election_2018 Buildings Protegits determinen els criteris de catalogació d'edificis. 
ENGLAND_SM_policy_statement_10- LONDON Estatal Scheduled Monuments Monuments Catalogats i monuments Document editat pel Departament de Digital, Cultura, Mitjans i Esport, on es recullen de 2013
2013__2_ & nationally important but non- d'importància nacional però no manera senzilla les polítiques i instruments de protecció a Anglaterra. Inclou gràfics i 
scheduled monuments catalogats estadístiques de referència.
ENGLAND_Technical Conservation LONDON Estatal Technical Conservation. Guidance Conservació Tècnica. Orientació i Guia editada per Historic England on es recopilen els recursos tècnics elaborats per 2018
Guidance and Research brochure and Research Recerca experts destinats al manteniment i la cura d'edificis i paisatges culturals. Disponibles en 
consulta en línia o via descàrrega.
MÁLAGA_Libro-Pepri MÁLAGA Municipal 3 escalas 5 temas. Plan Especial de Document d'avanç del Pla Especial de Protecció i Reforma Interior del CH, elaborat per 2014
Protección y Reforma Interior del la Gerència d'Urbanisme de l'aj. de Màlaga. Planejament integrador: morfologia, 
Centro Histórico de Málaga singularitats, activitats, mobilitat, infrastructures.
NYC_App_Guide_Complete_Version NYC Municipal Landmarks Preservation Comissió de preservació de punts Manual tècnic elaborat per la LPC que descriu de forma precisa els materials a 2012
Commission. Permit Application d'interès. Guia d'aplicacions de presentar per a la tramitació dels permisos necessaris, de forma prèvia a les 
Guide permisos actuacions. Amb exemples gràfics del tipus de documentació a aportar i organització 
temàtica. Glossari.
NYC_Final Adopted Rules 12112018 NYC Municipal Landmarks Preservation Comissió de preservació de punts Document legal elaborat per la LPC que incorpora les modificacions i les noves 2018
Commission. Notice of Adoption of d'interès. Avís d'adopció de les ordenances referides a la protecció dels punts d'interès.
Final Rules regles finals
NYC_Manual - Greening Rowhouses NYC Municipal Greening NYC’s Historic Buildings. Manual de sostenibilitat en cases en Manual elaborat per The Municipal Art Society of New York, referent a la transformació 2012
- 2012 Green Rowhouse Manual filera a Nova York "verda" de la tipologia de cases en filera dels districtes històrics de Nova York. 
Incorpora solucions tècniques específiques per sistemes i elements constructius, amb 
gradació de l'impacte econòmic i patrimonial de les transformacions. Recull temes 
relatius a l'energia i al manteniment i ús també.
FRANCE_20170921 - Vademecum PARIS Estatal Site Patrimonial Remarquable (SPR) Llocs Patrimonials Remarcables Document elaborat per la prefectura regional dels Hauts-de-France, amb el 2017
SPR-PVAP LCAP DRAC et Plan de Valorisation de (SPR) i Pla de valorització de procediments de posada en valor i protecció dels llocs patrimonials d'interès 
l'Architecture et du Patrimoine (PVAP) l'arquitectura i patrimoni (PVAP) - remarcables i els plans de valoració de l'arquitectura i patrimoni. Amb esquemes de 
- Procédures de Création et de Suivi- Procediments de creació i seguiment procediments, criteris, contactes amb organismes responsables,...
QUEBEC_INVENTAIRE DES QUÉBEC Municipal Inventaire des Perspectives Visuelles. Inventari de perspectives visuals. Document elaborat per Bélanger, Beauchemin, Morency Arch et Urb, a petició de la 2008
PERSPECTIVES VISUELLES VQ Arrondissement Historique du Vieux- Districte Històric de l'Antic Quebec Ciutat de Québec i el Ministeri de Cultura, d'estudi i inventari de les perspectives 
Québec visuals del Vell Quebec. Metodologia i estudi enfocat des del paisatge cultural.
santiagodecompostela_rehabilitacion SANTIAGO DE COMPOSTELA Municipal A Arquitectura Histórica e os Criterios Arquitectura Històrica i Criteris de Manual elaborat pels tècnics de l'Oficina de Rehabilitació del centre històric de 2002
de Rehabilitación Rehabilitació Santiago. Centrat en les actuacions de recuperació i generació de l'habitatge en el CH 
UNESCO, amb estudi d'evolució contructiva i tipològica, criteris intervenció, aspectes 
col·lectius, visió de futur,...
UNESCO_publi_wh_papers_27_en UNESCO UNESCO Managing Historic Cities Gestionant Ciutats Històriques Document que recopila les comunicacions presentades en les reunions tècniques de 2010
la UNESCO enfocades a repensar els principis i paradigmes de la conservació del 
patrimoni urbà. Centrada en reflexions sobre el paisatge urbà històric, la gestió 
integrada, la consideració de conjunt i continuïtat urbanes, exemples geogràficament 
diversos.
COUNCIL CONSELL D'EUROPA UE Recommendation No. R (98) 4 of the Recomanació No R (98) 4 del Guies d'aplicació i definició de polítiques europees destinades a una gestió integral de 1998
EUR_DOC55_EC_complejos committee of ministers to member Consell de Ministres als estats béns i conjunts històrics: definició, protecció, gestió,  conscienciació pública i posada 
historicos states on measures to promote the membres en mesures per promoure en valor.
integrated conservation of historic la conservació integral de complexes 
complexes composed of històrics formats per propietats 
immoveable and moveable property immobles i mobles 
Versie 2 
05 maart 2009  
 
 
 
 
 
1012 Monumenten 
 
Gebiedsadvies middeleeuws stadshart 
 
Bureau Monumenten & Archeologie 
Stadsdeel Centrum, Afdeling Ruimtelijk Beleid 
 

Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
Stadshart in 1625. Uitsnede uit de kaart van Balth. Florisz van Berckenrode. 
 
 3

Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
Inhoud 
Inleiding 7 
1  Statements 8 
2  Thema’s en deelgebieden 10 
2.1  Functionele diversiteit en historische gelaagdheid 10 
2.2  Stedenbouwkundige hoofdstructuur 11 
2.3  Verkaveling, gebruik en bewoning 17 
2.4  Open Havenfront 23 
2.5  Damrak en Rokin 25 
2.6  Dam 31 
2.7  Beursplein 34 
2.8  City aan de Nieuwe Zijde 35 
3  Analyse stedenbouwkundige structuur in beeld 40 
4  Wettelijk juridisch kader 47 
4.1  Beschermd Stadsgezicht 47 
4.2  Wet op de Archeologische Monumentenzorg 47 
4.3  1012 en Unesco 47 
5  Onderzoeksagenda 49 
5.1  Kloostercomplexen (p. 19) 49 
5.2  Bouwhistorie (p. 20) 49 
5.3  Architectuur 1850-1940 aan Damrak en Rokin (p. 28) 49 
5.4  Omgeving Raadhuisstraat (p. 38) 49 
5.5  Culturele Partners 50 
Colofon 52 
 
 5
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Panorama vanaf de Oudekerkstoren over het Open Damrak en het IJ.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
Inleiding 
Het oude stadshart van Amsterdam is een gebied in ontwikkeling. Inzet is een functionele 
transformatie die de aantrekkelijkheid van het centrum in brede zin moet vergroten. 
Parallel aan dit vooral op transformatie gerichte proces, loopt de voordracht van de 17de-
eeuwse grachtenaanleg van Amsterdam voor de Unesco werelderfgoedlijst. Het oude 
stadshart behoort niet tot het ‘kerngebied’ van de voordracht, maar ligt in de bufferzone 
die voor het functioneren en het behoud van het kerngebied van onmisbare betekenis 
wordt geacht. Het inventariseren van de in het gebied aanwezige cultuurhistorische 
waarden wordt daarmee hoogst actueel en kan een toetsingskader vormen voor 
toekomstige bestuurlijke besluitvorming.   
 
Door het Project Management Bureau (PMB) is Bureau Monumenten & Archeologie 
(BMA) gevraagd een zelfstandige visie te formuleren op het stadshart. Daartoe is in 
samenwerking met de afdeling Ruimtelijk Beleid (RB) van het Stadsdeel Centrum een 
analyse gemaakt vanuit zowel een archeologische, stedenbouwkundige als 
architectuurhistorische invalshoek. De ambitie is dat het inzichtelijk maken van de 
historische gelaagdheid van de stad een meerwaarde kan opleveren voor het proces van 
stedelijke vernieuwing. Belangrijke thema's daarbij zijn duurzaamheid, continuïteit en 
ruimtelijke kwaliteit.  
De positie van cultuurhistorie in het proces van de ruimtelijke ordening is aan verandering 
onderhevig. Enerzijds heeft de erfgoedsector de dynamiek van de stad aanvaard als 
voorwaarde voor het duurzaam behoud van historische waarden. Anderzijds wordt door 
plannenmakers en ontwikkelaars de meerwaarde onderkend die cultuurhistorie voor 
ruimtelijke opgaven kan betekenen. Met het wegvallen van de noodzaak alle 
grootstedelijke functies te handhaven in de oude stadskern zijn grootschalige sloop-
nieuwbouw en grote infrastructurele voorzieningen om de bereikbaarheid van deze 
functies te garanderen minder relevant geworden. Het accent verschuift daardoor naar 
herbestemming van de bestaande bebouwing, terwijl meer ruimte beschikbaar komt voor 
kleinschalige functies die typisch binnenstedelijke kwaliteiten als geborgenheid en 
diversiteit kunnen versterken.  
 
Deze visie benoemt aan de hand van een aantal thema’s de kern van de in het gebied 
aanwezige cultuurhistorische waarden, in combinatie met aanbevelingen om die waarden 
te behouden of te versterken. De uitwerking van deze thema’s leidt tot een aantal 
‘statements’ die aan de uitgewerkte analyse vooraf gaan. Daarin is voor BMA en RB de 
essentie van het advies verwoord. De analyse is opgebouwd uit een tekstverhaal en een 
beeldverhaal, die elkaar ondersteunen, maar ook onafhankelijk van elkaar zijn te 
begrijpen. Deze analyse is bovenal bedoeld als bron van inspiratie voor iedereen die 
meedenkt over de toekomst van de Amsterdamse binnenstad. 
 
 
 
 
 7
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
1  Statements 
Schatkamer 
* 1012 is de kern van de stad zowel in ruimtelijk/ morfologische als in functionele zin. De 
functie is in ieder tijdvak anders ingevuld. We staan aan de vooravond van een nieuwe 
definiëring van de ruimtelijke structuur en functionele invulling van 1012. Wie wil ingrijpen 
in de organisch gegroeide complexe structuur van het centrum, dient zich volle 
rekenschap te geven van de rijke geschiedenis. 
 
* 1012 is de schatkamer van Amsterdam waar acht eeuwen stadsgeschiedenis 
samenkomen. Die geschiedenis is weerbarstig maar kan in verschillende lagen worden 
afgepeld: in het bodemarchief vinden we informatie over de vroegste loop van de Amstel, 
de eerste bewoning en de eerste havenactiviteiten. Bouwhistorie brengt de sporen in 
beeld van woonhuiscultuur van 1300 tot heden. De stedenbouwkundige structuur uit de 
middeleeuwen is op veel plaatsen gewoon met het blote oog afleesbaar. Onderzoek naar 
de geschiedenis van de stad is een hulpmiddel om de leesbaarheid van de stad 
explicieter te maken. Het biedt de mogelijkheid een nieuwe ontwikkelingsfase te ijken aan 
begrippen als continuïteit en stedenbouwkundige kwaliteit.  
 
 
Stedenbouwkundige  hoofdstructuur 
* De stedenbouwkundige hoofdstructuur van 1012 wordt gevormd door de voormalige 
loop van de Amstel met de oude rivierdijken en de parallel daaraan gegraven burgwallen. 
De dwarsverbindingen waren (met uitzondering van de Dam) als ontsluitingsroute van 
secundaire betekenis. Het contrast tussen de langgerekte hoofdstructuur en de 
dwarsstructuur van stegen en smalle straatjes is een kwaliteit.  
 
* Damrak en Rokin zijn onderdelen van de oude loop van de Amstel en vormen de 
ruggengraat van het centrum. Het open deel van het Damrak is een restant van de oudste 
havenmond van Amsterdam en staat als zodanig aan de basis van de ontwikkeling van 
Amsterdam als handelsstad. Een betere functionele en visuele aansluiting op het water 
van het ‘open havenfront’ zou de betekenis van deze plek beleefbaar kunnen maken: 
geen vijver (bassin) maar een onderdeel van de ‘blauwe hoofdstructuur’. 
 
* Openbare ruimte in het hart van de stad werd in 1275, 1608, 1843 en 1903 gecreëerd 
door gedeeltelijke overkluizing en demping van de Amstel. De as Damrak-Rokin is 
daardoor uiteindelijk een element met twee gezichten: een restant van de oude rivierloop 
en een nieuwe stedelijke boulevard uit de tweede gouden eeuw van Amsterdam. Het is 
vol op de as. Nieuwe grootschalige ingrepen zullen de historisch gegroeide antithese 
eerder vertroebelen dan verbeteren. Opwaardering van het stadsbeeld kan beter gezocht 
worden in het versterken van bestaande kwaliteiten. Herinrichting van de openbare ruimte 
en het opwaarderen van de bestaande architectuur zijn probate middelen.  
 
 
 
8  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
Bouwblokken, kavels en panden  
* Amsterdam was vanaf de 16de-eeuw een compact gebouwde stad. Het dicht op elkaar 
bouwen van huizen op relatief smalle kavels is een typisch Amsterdamse (Hollandse) 
traditie. Er was wel verschil in formaat maar nauwelijks in plattegrond en opzet van de 
huizen. Uniek is het dat deze structuur van fijn stedelijk weefsel aan de Oude Zijde van 
1012 bijna integraal bewaard is gebleven. Dit maakt de verkenning van dit gebied tot een 
spannende en verrassende zoektocht vol afwisselende perspectieven.  
Het fijnmazige weefsel, dat is opgebouwd uit honderden afzonderlijke percelen, heeft 
bewezen te beschikken over een uitzonderlijk adaptatievermogen: nieuwe functies zijn 
over de eeuwen heen schijnbaar moeiteloos in de bestaande structuur ingepast. De 
historisch gegroeide ruimtelijke variatie biedt nu alle gelegenheid voor een brede 
programmatische diversiteit.         
 
* Aan de Nieuwe Zijde, en dan met name in het gebied direct achter het Koninklijk Paleis, 
heeft tussen 1880 en 1940 het proces van Cityvorming duidelijk zijn sporen achtergelaten: 
demping van de burgwallen, doorbraak van de Raadhuisstraat en schaalvergroting in de 
bebouwing leidden plaatselijk tot een forse aantasting van het fijnmazige stedelijk weefsel. 
Op sommige punten zijn daar fraaie specimen van moderne architectuur voor 
teruggekomen. Op andere plaatsen is vooral het verlies aan stedenbouwkundige kwaliteit 
voelbaar. Bij sloop/ nieuwbouw van bestaande (niet monumentale) complexen kan door 
schaalverkleining en herstel van structuur op perceelniveau getracht worden de 
stedenbouwkundige samenhang te verbeteren.     
 
* De as Damrak-Rokin was in de periode tussen 1880-1940 een toplocatie voor 
grootstedelijke functies. Er werd in lijn met de traditie doorgaans ingezet op kwaliteit. De 
gevels van het nieuwe Damrak en Rokin vormen daardoor een staalkaart van laat-19de-
eeuwse en vroeg-20ste-eeuwse architectuur, die in Nederland zijn weerga nauwelijks kent. 
Door eenzijdige ontwikkeling van functies en laagwaardige bouwkundige ingrepen op 
begane grondniveau is het architectonische beeld verschraald. Kwaliteit is echter in ruime 
mate voorhanden en kan veelal door kleinschalige verbeteringen tot leven worden 
gewekt.  
 
 9
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
2  Thema’s en deelgebieden 
2.1  Functionele diversiteit en historische gelaagdheid 
Het oude centrum van Amsterdam wordt gekenmerkt door een extreme functionele 
diversiteit: nergens in de stad is wonen, werken, recreëren en toerisme zo met elkaar 
verweven. De dynamiek die deze diversiteit met zich meebrengt, stelt hoge eisen aan de 
gebouwde omgeving en de inrichting van de openbare ruimte. 
De rol die 1012 vervulde in relatie tot de rest van de stad is in ieder tijdvak anders 
ingevuld. In de 17de eeuw bleef 1012 - zoals in de middeleeuwen - het bestuurlijk en 
economisch middelpunt van de stad. Daarnaast groeide het oude stadshart met de  
 
De Dam vanaf het Paleis in de richting van de Damstraat. 
 
vestiging van een handelsbeurs, het hoofdkantoor van de Verenigde Oost-Indische 
Compagnie en een internationaal geldwisselkantoor omstreeks 1600 uit tot de 
economische motor van de Republiek. De grote economische opbloei van de stad aan het 
eind van de 19de eeuw maakte Amsterdam, na een periode van recessie, opnieuw tot een 
internationaal zakencentrum. De directe omgeving van de Dam was nu niet langer 
voldoende om plaats te bieden aan alle grootstedelijke functies waardoor vooral het 
Damrak en een deel van de Nieuwe Zijde flink op de schop werden genomen. Tegelijk 
zorgden de grote stadsuitbreidingen buiten de Singel voor het vertrek van welgestelde 
bewoners en middenstand uit de traditionele woongebieden, hetgeen uiteindelijk leidde tot 
verpaupering. De 20ste eeuw bracht massatoerisme en een forse uitbreiding van het 
winkelgebied. Dit maakte 1012 tot het winkelcentrum van Nederland, terwijl de Dam 
transformeerde van een stedelijk plein naar een podium voor de uiting van gevoelens van 
10  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
nationale eenheid alsmede van maatschappelijke onvrede. De openbare ruimte is een 
verblijfplaats voor Amsterdammers maar tevens een internationale ontmoetingsplek voor 
mensen uit alle windstreken. 
 
De binnenstad is door zijn historische ontwikkeling geen uniform gebied. Deze historische 
complexiteit en gelaagdheid kan in veel opzichten een inspiratiebron zijn voor een 
toekomstige ontwikkeling. Zo kenmerkte de structuur van de Oude Zijde zich al in de 
middeleeuwen door een fijnmazige woonhuisverkaveling van gesloten bouwblokken, die 
werd afgewisseld door grootschalige kloostercomplexen. Juist aan dit contrast ontleende 
het gebied een flexibiliteit en adaptatievermogen die het steeds mogelijk maakte nieuwe 
functies in de bestaande ruimtelijke structuur onder te brengen. 
Aan de Nieuwe Zijde ontbrak in de middeleeuwen juist de functionele differentiatie: de 
maat van het woon- winkelhuis was daar tot circa 1850 de allesoverheersende module 
waaruit het stedelijk weefsel was opgebouwd. Cityvorming in de periode 1850-1940 
zorgde in dit gebied echter voor een aanzienlijke schaalvergroting in de bebouwing en 
aanpassing van de infrastructuur. Deze grotere bouwwerken uit de late 19de en 20ste eeuw 
maken nu de allocatie van grotere programma's mogelijk zonder dat dit ten koste hoeft te 
gaan van de historische stedenbouwkundige structuur.   
 
 
 
2.2     Stedenbouwkundige hoofdstructuur  
Wonen aan het water 
De stedenbouwkundige hoofdstructuur uit de middeleeuwen is in het huidige stadsbeeld 
nog duidelijk afleesbaar. De eerste inwoners van Amsterdam vestigden zich omstreeks 
1200 aan de monding van de Amstel bij het IJ. Om in de nabijheid van het wispelturige 
getijdenwater droog te blijven, wierpen zij vanaf de oeverwallen van de rivier landinwaarts 
huisterpen op, die aaneengroeiden tot een lintvormige ophoging langs de rivier. Dit is de 
voorloper van de huidige Nieuwendijk-Kalverstraat. Iets later herhaalde dit proces zich 
aan de overzijde van de rivier. De kern van de vroegste nederzetting wordt daar gevormd 
door het tracé Warmoesstraat-Nes.  
Bij recent archeologisch onderzoek aan de 'Nieuwe Zijde' zijn restanten opgegraven van 
huizen van ambachtslieden en handelaren, die dateren uit de oudste ontwikkelingsfase 
van de nederzetting. De eerste bewoners van de Amsteloever waren dus niet alleen 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Middeleeuwse stedenbouwkundige situatie 
aan de oostzijde van het Damrak. 
 11
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Stedenbouwkundige hoofdstructuur 
 
A.  Onstaan: de eerste bewoners vestigden zich op de oeverwallen van de Amstel. 
Huisterpjes groeiden aaneen tot dijkstraten: aan de westzijde de Nieuwendijk en 
Kalverstraat, aan de oostzijde de Warmoesstraat en de Nes. 
 
B.  Hoofdstructuur van water en wegen in de noord-zuidrichting. 
 
C.  Dwarsprofielen Rokin (iets ten zuiden van de Dam, gezien in noordelijke 
richting): gefaseerde versmalling van de bedding tussen ca. 1300 en 1630 (van 
beneden naar boven). 
 
 
 
 
 
 
12  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 vissers en landbouwers. Het lijkt erop dat het traditionele beeld van het ontstaan van de 
eerste nederzetting moet worden bijgesteld.   
 
Hoofdstraten en dwarsstraten (afb. p. 12). 
De dijkstraten waren de enige droge plaatsen van de nederzetting. In de 13de en 14de 
eeuw ontstond daar een aaneengesloten bebouwing van woonhuizen op huiskavels van 
ongeveer 6 meter breed, slechts onderbroken door smalle stegen en straatjes naar het 
lager gelegen achterland. In tweede instantie bouwde men huizen aan de overzijde 
(waterzijde) van de dijk. Daartoe werd land aangeplempt in het water van de Amstel. 
Deze nieuwe huizen lagen met de voorgevel aan de dijk en met de achtergevel in het 
water van de haven, een situatie die bewaard is aan de oostzijde van het Open Damrak. 
Om de haven ook voor de bewoners aan de landzijde van de dijk bereikbaar te houden 
werden opnieuw stegen opengelaten. Deze hadden geen doorgaande verkeersfunctie en 
liggen vaak niet in het verlengde van de stegen aan de landzijde van de dijk.  
 
De oude dijkstraten zijn nog steeds structuurelementen van betekenis. Hun hoge 
ouderdom is herkenbaar aan het smalle straatprofiel en het bochtige verloop. Wie de stad 
van oost naar west doorkruist, loopt bij de Nieuwendijk en de Warmoesstraat duidelijk 
tegen de dijk op en aan de andere kant weer naar beneden. De karakteristieke 
'bajonetstructuur' van de dwarsstegen laat zien dat de dwarsverbindingen ondergeschikt 
waren aan de hoofdstructuur in de noord-zuid richting.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Eikenhouten kadewerken langs het 14de-eeuwse 
havenfront van het IJ. 
 
Haven 
De oude monding van de Amstel is de eerste zeehaven van Amsterdam. Omstreeks 1275 
werd de rivier afgedamd om het agrarisch achterland tegen overstromingen te 
beschermen. Deze dam was geen geïsoleerd waterstaatkundig werk. Zij vormde het  
sluitstuk in een doorlopende zeewering langs de zuidzijde van het IJ, die begon in de 
duinen bij Haarlem en doorliep tot in het Gooi. Binnen de stad zijn de Haarlemmerdijk en 
de Zeedijk/ Sint Anthonisdijk onderdelen van deze 13de-eeuwse zeewering. Met de aanleg 
van de Dam ontstond in de Amstelmonding een beschutte binnenhaven die in open 
verbinding stond met het IJ. De Dam was het punt waar goederen werden overgeslagen 
naar de rivierscheepvaart, maar vormde tevens de enige vaste verbinding tussen de 
nederzettingskernen op de oost- en de westoever van de Amstel. 
 
De 'rode loper' is eigenlijk een 'blauwe loper' die bestaat uit de oude havenmond voor het 
Centraal Station en de voormalige loop van de Amstel, waarvan de open delen van het 
Damrak en het Rokin een restant zijn. 
 13
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Grenzen van 1012 
 
A.  Gefaseerde Groei in stroken vanuit de Amstel. Het volgroeide centrum werd in de 15de eeuw voorzien van 
een stadsmuur met poorten en torens. 
 
B-E.  Restanten van 15de-eeuwse bolwerken in de 17de eeuw: de Anthonispoort werd herbestemd tot Waag. Veel 
torens werden voorzien van een sierbekroning en stadsuurwerk. 
  
14  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Waag op de Nieuwmarkt. 
 
 
Grenzen van 1012 (afb. p. 14) 
Groei van het aantal inwoners maakte de uitbreiding van het stadsgebied noodzakelijk. 
Op enige afstand van de dijkstraten kwam er een gegraven burgwal, die de nederzetting 
enige bescherming moest bieden. Bij latere uitbreidingen in de 14de en vroege 15de eeuw 
bleef men trouw aan het principe dat nieuwe grachten parallel aan de oude dijkstraten 
werden aangelegd. Daardoor kreeg de middeleeuwse stad zijn karakteristieke 
langsstructuur waarbij de primaire ontsluitingsroutes in de noord- zuidrichting zijn 
georiënteerd en alle dwarsverbindingen van ondergeschikte betekenis zijn. In de eerste 
helft van de 15de eeuw werden de grenzen van 1012 bereikt. De stad werd omsloten door 
een stenen muur met 24 waltorens en vier grote stadspoorten. De stadsmuur en de 
(meeste) torens werden pas gesloopt na 1600. De brede middeleeuwse stadsgracht is 
rond het hele gebied nog in tact en vormt nog steeds een voelbare afscheiding tussen de 
oudste en de ‘vroegmoderne’ stad. Bijzonder is het dat dit structuurelement door een 
aantal restanten van de middeleeuwse vestingwerken van accenten wordt voorzien. 
Integraal bewaard zijn de Schreierstoren en de St. Anthonispoort (waag) op de 
Nieuwmarkt, maar ook de onderbouw van de Munttoren en de Torensluis over het Singel 
(Jan Rodenpoortstoren) bevatten restanten van middeleeuwse bouwwerken.  
 
De ligging van de middeleeuwse stadsmuur speelt in de huidige beleving van het 
stadshart geen rol van betekenis. Als structuurelement is zij echter van vergelijkbare 
betekenis als de latere vestinggordel Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade die 
algemeen wordt ervaren en gerespecteerd als afbakening van de 17de-eeuwse stad. 
Restanten van middeleeuwse bouwwerken geven een extra dimensie aan de overgangen 
tussen de middeleeuwse stad en de latere uitbreidingen. Op de Nieuwmarkt en de bij 
Torensluis (Multatulibrug) is de leesbaarheid van de plek door de inrichting van de 
openbare ruimte aanwezig. Bij de Munt en rond de Schreierstoren is in dit opzicht nog 
veel winst te behalen.   
 15
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oude en Nieuwe Zijde 
 
A-B.  Nieuwe (boven) en Oude Zijde (onder) in 1625: verschillen en overeenkomsten in verkaveling. 
16  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
2.3  Verkaveling, gebruik en bewoning  
Oude en Nieuwe Zijde (afb. p. 16) 
De oostelijke en de westelijke helft van het oude centrum waren tot in de 19de eeuw 
elkaars spiegelbeeld. Beide hadden als kern een evenwijdig aan de Amstel aangelegde 
dijkstraat met smalle steegjes aan weerzijden. Ook de parochiekerken van de Oude en de 
Nieuwe Zijde lagen gespiegeld ten opzichte van elkaar, pal achter de primaire bebouwing 
aan de landzijde van de dijk. Toch waren er verschillen. De Nieuwe Zijde was - in weerwil 
tot wat de naam doet vermoeden - het oudste stuk van de stad. Aan de rand van het IJ - 
ter hoogte van de huidige Nieuwezijdskolk - lag aan het eind van de 13de eeuw een  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Westmuur van de versterking uit de 13de eeuw bij de Nieuwezijds Kolk. 
 
stenen versterking die de monding van de Amstel controleerde. Bij deze burcht 
ontwikkelde zich de eerste, kleine gemeenschap van ambachtslieden. Iets verder zuidelijk 
aan de Nieuwendijk, aan de westzijde van de Dam, werd in 1395 een gedeelte van het 
Elizabethsklooster als stadhuis in gebruik genomen.     
De zeer oude oorsprong van de Nieuwe Zijde is in de stadsplattegrond nog afleesbaar 
aan de richting van straten en stegen: deze volgen het beloop van oude, prestedelijke 
verkavelingssloten, die vanaf de Nieuwendijk ver doorliepen in (zuid-)westelijke richting. 
Aan de Oude Zijde staat de stegenstructuur haaks op de richting van de dijk, hetgeen 
duidt op een poging tot het creëren van een meer regelmatige verkavelingsstructuur. De 
uitbreidingen van de 14de en de 15de eeuw, met nieuw gegraven burgwallen parallel aan 
de loop van de Amstel, gingen aan de Oude en de Nieuwe Zijde gelijk op. In de indeling 
van deze stadsdelen zijn verschillen in aanpak tussen oost en west niet meer aanwezig.  
 
Bouwblokken 
Karakteristiek voor de middeleeuwse stad zijn de smalle, diepe percelen. De eerste 
huizen, waarvan de maat en ligging alleen bekend is uit opgravingen, stonden op enige 
afstand van elkaar op vrij brede percelen. In de 14de eeuw verdichtte de bebouwing langs 
de hoofdstraten zich door het opdelen van percelen tot de voor Amsterdam karakteristieke 
maat van ongeveer zes meter. De percelen liepen ver door naar achteren en boden 
voldoende ruimte tot het houden van kleinvee en het uitoefenen van een ambacht. Met de 
aanleg van de burgwallen ontstond op de achterzijde van de eerste erven een secundaire 
bebouwing. Deze bestond aanvankelijk uit schuurtjes, werkplaatsen, achterkeukens en 
pakhuizen, die behoorden bij de hoofdhuizen aan de voorzijde van het bouwblok en  
 17
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Koosters 
 
A.  Kerken en voormalige kloosterterreinen 
B.  14de-eeuwse tegelvloer 
C-D.  Details kloosters op de houtsnedekaart van 1544 
E.  Complex VOC aan de Oude Hoogstraat (1650) 
18  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
maakte pas gaandeweg plaats voor een zelfstandige bebouwing. Deze gang van zaken 
herhaalde zich bij een volgende uitleg aan de overzijde van de gracht. 
De stegen en smalle straatjes die van de dijk aftakten, kenden aanvankelijk geen 
zelfstandige bebouwing. In tijden van ruimtenood gingen de eigenaren van de hoekhuizen 
ertoe over hun achterterrein te bebouwen met reeksen dwars op het perceel geplaatste 
achterhuisjes, die los konden worden verhuurd. In de 16de eeuw, toen de stad lag 
opgesloten binnen haar stenen omwalling, werden de gesloten bouwblokken verder 
verdicht door het bebouwen van de binnenterreinen met kamerwoningen aan gangen en 
stegen.    
 
Kloosters (afb. p. 18) 
Het extreem dicht bebouwde stedelijk weefsel kende in de 16de eeuw alleen open ruimte 
in de vorm van de binnenterreinen van kloosters. Een algehele opleving van religiositeit 
aan het begin van de 15de eeuw had geleid tot de stichting van vele nieuwe kloosters, met 
name voor vrouwen. Deze vonden vooral een plaats aan de Oude Zijde waar binnen de 
15de-eeuwse omwalling de meeste ruimte voorhanden was. Uiteindelijk telde de stad 
negentien kloosters, waarvan er maar drie lagen aan de Nieuwe Zijde. Een enorme 
concentratie ontstond aan weerszijden van de Nes, tussen Prinsenhofsteeg en  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fragment van een gebeeldhouwde piëta uit ca. 1450, gevonden op het kerkhof van het voormalige 
Geertruidenklooster. 
 
Grimburgwal, tussen de Oudezijds Voor- en Achterburgwal ten zuiden van de Oude 
Doelenstraat en in de strook tussen de Oudezijds Achterburgwal en de Kloveniersburgwal 
(aan de toenmalige rand van de stad) van de Amstel tot aan de Zeedijk. Met name in dit 
laatste gebied was het grondbeslag van de kloosters enorm. De meeste van deze 
voormalige kloosterterreinen zijn in de huidige stadsplattegrond door hun afwijkende 
verkaveling nog terug te vinden.  
 
Na de Alteratie (1578) werden de meeste kloosterbezittingen door de stad geannexeerd. 
Ondanks de enorme ruimtenood in de bestaande middeleeuwse stad koos men er slechts 
in enkele gevallen voor de kloostercomplexen op te ruimen en over het vrijgekomen 
terrein nieuwe straten aan te leggen. Verreweg de meeste kloostergebouwen werden 
door de stad herbestemd en bleven daardoor als stedenbouwkundige structuur behouden: 
het Caeciliaklooster aan de Oudezijds Voorburgwal werd Prinsenhof en zetel van de 
Amsterdamse Admiraliteit (vanaf 1808 stadhuis en nu hotel). Het Paulusklooster werd in 
1602 in gebruik gegeven aan de VOC, die vanaf 1615 een nieuw complex bouwde aan de 
 19
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
Oude Hoogstraat. Het Luciënklooster bij de Klaverstraat werd Burgerweeshuis. Er kwam 
een Rasphuis voor mannen (Clarissenklooster aan de Heiligweg) en een Spinhuis voor 
vrouwen (Ursulaklooster aan de Oudezijds Achterburgwal). Aan de zuidzijde van de Oude 
Zijde werden de enorme terreinen van de Oude en de Nieuwe Nonnen samengevoegd en 
in gebruik gegeven aan de Gasthuizen. Dit complex bleef als Binnengasthuis tot ver in de 
20ste eeuw het belangrijkste ziekenhuis van de stad. 
 
Compacte stad 
De ruimtenood van de 16de eeuw leidde tot het ontstaan van een compacte stad, die is 
opgebouwd uit gesloten bouwblokken van wisselende grootte. Aan de Oude Zijde bestond 
een uitzondering op deze structuur in de vorm van voormalige kloosterterreinen, waarvan 
de bebouwing was gegroepeerd om een open binnenhof. Dit samenstel van compacte 
bouwblokken en grotere, open structuren bleek door de eeuwen uitstekend geschikt om 
wijzigingen in functies op te vangen. De Oude Zijde is daarmee een van de best 
bewaarde laat-middeleeuwse stadsdelen van Nederland. De historische diversiteit aan 
ruimtelijke verschijningsvormen biedt een scala aan mogelijkheden voor een zinvolle 
functionele transformatie van dit gebied. De honderden historische woon- en 
bedrijfspanden kunnen na restauratie opnieuw dienst doen als woonhuis, winkel of atelier. 
De in het gebied van oudsher aanwezige kerken en kloostercomplexen zijn in het 
verleden buitengewoon geschikt gebleken voor het huisvesten van nieuwe functies en 
kunnen opnieuw een belangrijke rol spelen in de functionele opwaardering van dit 
stadsdeel.   
 
Huizen 
De oudste woonhuizen van Amsterdam zijn slechts bekend uit opgravingen. Het waren 
weinig duurzame constructies van hout, wilgentakken, leem en riet. Gelijk met het 
ontstaan van een meer stedelijke verkaveling in de loop van de 14de en de 15de eeuw, 
ging men over op het aanleggen van stenen funderingen met daarop een houtconstructie 
van één soms twee bouwlagen hoog, die werd voorzien van zijwanden van houten 
planken, een houten voorgevel en een houten dak. Een stadsbrand in 1452 legde een 
groot deel van de Oude Zijde in de as. Bij de herbouw werd bepaald dat de 
houtconstructie van een huis moest worden voorzien van stenen zijwanden en een 
pannendak. Dit leidde tot een proces van verstening dat ongeveer een eeuw in beslag  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16de-eeuws beschilderd plafond in een huis aan de Warmoesstraat. 
 
20  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
nam. Houten voorgevels waren niet verboden en bleven nog lang in zwang vanwege de 
mogelijkheid tot het maken van winkelpuien en grote vensters. Bij bouwhistorisch 
onderzoek dat in jaren '50 en '60 werd uitgevoerd aan de Warmoesstraat en op het 
Begijnhof werden - achter jongere voorgevels - restanten van dergelijke 15de-eeuwse 
huizen aangetroffen en gedocumenteerd. 
De grote opbloei van Amsterdam in de 16de eeuw ontketende een revolutie op het gebied 
van de woningbouw. Door het slaan van een houten paalfundering naar de eerste 
zandlaag op circa dertien meter werd het mogelijk hogere en zwaardere huizen op te 
richten. Binnen stenen zijmuren hield men vast aan het gebruik van de houtskeletbouw, 
dat de huizen stabiliteit verleende. Het bouwhistorisch onderzoek naar oude 
houtconstructies, dat in het afgelopen decennium meer systematisch ter hand werd 
genomen, heeft opgeleverd dat met name aan de Oude Zijde veel van deze 16de-eeuwse 
huizen, vaak in verhoogde en verbouwde vorm nog aanwezig zijn.  
 
Te verwachten is dat voortgezet onderzoek een schat aan informatie kan opleveren over 
oude huisconstructies. De in 2008 door BMA samengestelde Bouwhistorische 
Waardenkaart geeft een beeld van het onderzoekspotentieel. Het vroegtijdig inschakelen 
van de deskundigheid van BMA bij de herbestemming van panden biedt ongekende 
kansen voor het op een klein schaalniveau aantrekkelijk maken van dit stadsgebied.  
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bouwhistorische verwachtingskaart 
 21
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Open Havenfront 
 
A.  Open Havenfront in 1625. Uitsnede uit de kaart van Balth. Florisz van Berckenrode. 
B.  Havenfront in 1881: stationseilanden. 
 
 
 
22  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
2.4  Open Havenfront 
In tegenstelling tot de rest van de stad was het open havenfront naar het IJ nooit 
bevestigd (afb. p. 22). In het IJ was een rij houten palen ingeheid die ongewenste 
bezoekers op een afstand moest houden. Ter plaatse van de monding van de Amstel en 
de overige toegangen tot de stad waren doorvaarten vrijgehouden die door middel van 
drijvende bomen konden worden afgesloten. Gaandeweg voeren de grotere schepen niet 
meer de stad binnen, maar bleven buiten op de rede waar de vracht kon worden  
 
Stadsprofiel van Amsterdam in 1625 (Balth. Florisz van Berckenrode): open havenfront met schepen aan de 
palenrij. 
 
overgeladen op kleinere schepen. In de 17de eeuw ontstond in de omgeving van de 'palen' 
een waterwereld van honderden strekkende meters steiger waar zelfs (houten) 
gebouwtjes op verrezen. Dit levendige beeld beheerste tot ver in de 19de eeuw de aanblik 
van Amsterdam vanaf het water. 
Langs het open havenfront liep geen doorgaande route voor wegtransport. De huidige 
Prins Hendrikkade bestond uit korte stukken kaden die gebruikt werden als laad- en 
losplaats en die door bruggen met elkaar waren verbonden. In alle bruggen waren 
'oorgaten' uitgespaard die het voor schepen mogelijk maakten met staande mast de brug 
te passeren. Van west naar oost kwam men vanuit de Houttuinen bij de Haarlemmersluis. 
Aan de overzijde begon de Haringpakkerij, die doorliep tot aan de hoek van het Damrak. 
Over de Nieuwe Brug bereikte men de in 1420 tot ver in het IJ aangeplempte Teertuinen, 
die eindigden bij de brug over de Oudezijds Kolk en de Hoofdbrug over de Geldersekade.  
 
Door de aanleg van het stationseiland is de verbinding tussen de oude stad en het IJ 
voorgoed verdwenen. Opmerkelijk is het echter dat men er in 1870 voor koos het 
stationsplein vrij te houden van de historische stad, zodat zowel de moderne 
infrastructurele voorzieningen als de historische stad als zelfstandige elementen 
herkenbaar bleven: het stationseiland werd door middel van drie bruggen verbonden met 
de Prins Hendrikkade. Het open Damrak (dat in 1870 veel verder doorliep dan nu) bleef 
via ruime doorvaarten te gebruiken als binnenhaven en functioneerde als zodanig tot diep 
in de 20ste eeuw. Sluipenderwijs werd vanaf 1950 ten behoeve van openbaar vervoer en 
 23
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Damrak en Rokin 
  
A.  Bruggen over het Damrak. 
B-C.  Beurs uit 1608-’11 op een brugconstructie  
boven het water van het Rokin. 
 
24  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 wegverkeer steeds meer water afgedekt, totdat de oude Amstelmonding als 
structuurelement nauwelijks meer herkenbaar was.  
 
In de huidige toestand ontnemen de brede, gesloten brugconstructies over de 
Haarlemmersluis en het Damrak grotendeels het zicht op het water. Door het toepassen 
van echte bruggen kan de relatie tussen de kade en het water worden hersteld. Door de 
wijze van inrichting van de openbare ruimte kan het beeld van een dwars voor de oude 
stad gesitueerde verkeersroute gevoelsmatig worden omgebogen naar die van een reeks 
van gekoppelde 'eilanden'. Door de huidige herinrichting van het stationsplein en het 
verleggen van de doorgaande verkeersroute naar de IJ-zijde van het station ontstaat de 
mogelijkheid de leesbaarheid van de onderliggende stedenbouwkundige structuur te 
verbeteren.  
 
 
2.5  Damrak en Rokin  
Amstel 
Damrak en Rokin zijn restanten van de oude Amstelloop. Het Rokin was tot aan de 
gedeeltelijke demping in 1936 een druk gebruikte binnenhaven. Het Damrak was een 
onderdeel van de buitenhaven en vormde één geheel met het open havenfront. Beide 
waren een onderdeel van de 'blauwe hoofdstructuur' en hadden aanvankelijk geen 
betekenis voor verkeer over land. De eerste bebouwing werd gevormd door de 
achterkanten van de huizen aan de Nieuwendijk en de Warmoesstraat. 
Pas in de 16de eeuw werden kaden gecreëerd aan beide zijden van de Amstel. Dit 
gebeurde gefaseerd, met tussenpozen van vele tientallen jaren. De nieuwe kaden waren 
vooral bedoeld als laad- en losplaats en dienden als marktplaats de overbevolkte Dam te 
ontlasten. De 'omkering' in de bebouwing van achterkant naar voorkant en het 
rechttrekken van oude, onregelmatige rooilijnen was een geleidelijk proces dat pas in de 
19de eeuw min of meer grootschalig ter hand werd genomen. De oostzijde van het open 
Damrak is het laatste restant van de middeleeuwse stedenbouwkundige situatie. 
 
Bruggen (afb. 24) 
Tussen de Dam en het Open Havenfront lagen drie bruggen, van zuid naar noord de 
Papenbrug, de Oude Brug en de Nieuwe Brug. De Oude Brug dateerde uit het begin van  
de 14de eeuw en werd gebouwd in een tijd dat de kaden langs het water nog niet 
aanwezig waren. Zij sloot aan op stegen die tussen de huizen waren opengelaten 
(Oudebrugsteeg) en vormde verkeerstechnisch gezien slechts een verbinding tussen de 
Warmoesstraat en de Nieuwendijk. De Nieuwebrug verbond de Nieuwebrugsteeg met het 
de Houttuinen, een deel van de huidige Prins Hendrikkade. De Papenbrug werd 
toegevoegd in een tijd dat aan de westzijde van de haven het eerste stukje Damrak in het 
water van de Amstel was aangeplempt. Zij verbond de nieuwe kade met de 
Papenbrugsteeg, ter plaatse van het huidige Beursplein en kende aan de westzijde geen 
voortzetting in de vorm van een verbinding naar de Nieuwendijk. De Oude Brug is als 
structuurelement bewaard in de dam langs de noordzijde van de Beurs en vormt nog 
steeds een belangrijke oost-westpassage. Ter plaatse van de Nieuwe Brug is in de 
huidige situatie geen brug meer aanwezig.  
 
 25
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
  
 
Papenbrug met achterzijde van de westelijke bebouwing van de Warmoesstraat, nu Beursstraat 
(foto voor 1875). 
 
Over het Rokin lag merkwaardig genoeg slechts één brug, de Lange Brug, ter plaatse van 
de Langebrugsteeg (bij het Spui). In 1608 werd een brug toegevoegd door de bouw van 
de eerste Amsterdamse Koopmansbeurs. Deze stond op een enorme gewelven-
constructie boven het water van de Amstel. De hoofdingang lag niet aan de zijde van de 
Dam, maar in het midden van de zuidgevel, waar een ruime verbinding tussen de kaden 
aan weerszijden van het water werd vrijgehouden. Na de sloop van dit gebouw in 1836 
was dit gedeelte van het Rokin voor honderd jaar weer open water. Het gemis aan 
bruggen werd gecompenseerd door een pontje dat tot de demping in 1936 heen en weer 
pendelde tussen de oost en de westzijde.   
 
'Grootstedelijke boulevard' 
De wens tot het creëren van een grootstedelijke wandelpromenade is bij de inrichting van 
Damrak en Rokin nooit van doorslaggevende betekenis geweest: de dempingen 
gebeurden gefaseerd en naar aanleiding van ad hoc bouwprojecten. Na de sloop van de 
17de-eeuwse koopmansbeurs werd een nieuw beursgebouw opgericht aan de noordzijde 
van de Dam, ter plaatse van (het zuidelijke deel van) de huidige Bijenkorf. Daarvoor werd 
in 1845 een klein gedeelte van het open Damrak gedempt. In 1875 werd het gedeelte van 
het Damrak tussen de Beurs van Zocher en de Papenbrugsteeg gedempt. De directe 
aanleiding voor deze ingreep was vermoedelijk de bouwvalligheid van de oude 
Papenbrug, die met deze ingreep overbodig werd. De Beurs van Zocher voldeed in de 
jaren '70 al niet meer aan de eisen die aan een modern beursgebouw werden gesteld. In 
1882 besloot de gemeenteraad tot de bouw van een nieuwe Beurs ten noorden van het 
oude gebouw, waarvoor een prijsvraag werd uitgeschreven. Vooruitlopend op de bouw 
werd in 1883 het volgende stuk van het Damrak gedempt, tot aan de Oudebrugsteeg. 
Intussen was de functie van het Damrak volkomen veranderd. Door de bouw van het  
26  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A. Alternatief plan uit ca. 1890 voor situering van het beursgebouw en inrichting van het Damrak. 
B. Presentatietekening van de Beurs van Berlage. 
 
Centraal Station werd de oude handelskade langs de westzijde van het water de 
hoofdverbinding tussen het nieuwe Stationsplein en de Dam. Onder de inzenders voor de 
beursprijsvraag waren dan ook architecten die pleitten voor een transformatie van het 
volledige Damrak tot een wandelpromenade. Het beursgebouw zou daarbij met de  
voorgevel worden opgenomen in de oostelijke rooilijn van de (huidige) Beursstraat zodat 
de gehele breedte van het gedempte Damrak beschikbaar kwam voor de afwikkeling van 
verkeersstromen. Het is tekenend voor de Amsterdamse situatie dat niet gekozen werd 
voor een zodanig grootschalige ingreep. Het plan van Berlage, dat na veel vertraging 
uiteindelijk vanaf 1899 werd uitgevoerd, lag in de traditie van de twee voorgaande 
beursgebouwen recht boven de voormalige Amstel en voegde zich daarmee keurig in de 
bestaande stedelijke structuur. Het gebouw was opzienbarend van architectuur maar sloot 
in stedenbouwkundige zin aan op een traditie die in 1608, met de stichting van het eerste 
beursgebouw was ingezet. 
 
Rokin 
Het Rokin gaf in de periode tussen 1870 en 1940 aan de westzijde eenzelfde afwisseling 
van pandsgewijze sloop/ nieuwbouw en beperkte schaalvergroting te zien. De 
stedenbouwkundige structuur van de oostzijde kende door de historische aanwezigheid 
van een groot aantal kloosters tussen de Nes en de Amstel van oudsher een andere 
verkaveling dan de westzijde. In de tweede helft van de 19de eeuw werd een aantal van 
deze gebouwen voor de bouw van de Nederlandse Bank (Allard Piersonmuseum) en de 
vernieuwing van het Binnengasthuis reeds door nieuwbouw vervangen. In de 20ste eeuw 
volgde in het gedeelte grenzend aan de Dam een verdere schaalvergroting door de 
invoeging van een aantal moderne kantoorgebouwen.      
 27
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
Open Rokin met ‘achterzijde’ van de Dam (foto voor 1910).  
 
 
Het doodlopende stuk van het Rokin tussen de Grimburgwal/ Spui en de Dam, bleef nog 
lang in gebruik als binnenhaven. Na veel discussie werd in 1934 het meest noordelijke 
deel, achter gebouw Industria, gedempt en in gebruik genomen als parkeerterrein. In  
1936 verdween, om plaats te bieden aan autoverkeer en de tram, het gedeelte tot aan het 
Spui. Van verdere demping van het Rokin werd daarna definitief afgezien.  
 
De met horten en stoten tot stand gekomen 'grootstedelijke boulevard' ligt ingeklemd 
tussen open water aan de noordzijde en open water aan de zuidzijde, die beide een 
restant vormen van de oude Amstelloop. De 'blauwe loper' is als zodanig nooit helemaal 
rood geworden. Het huidige Damrak-Rokin is daarmee het resultaat van een rijk 
geschakeerde en complexe stedelijke groei over een periode van zeven eeuwen. De 
geschiedenis van de late 19de en 20ste eeuw is voor het oog dominant vertegenwoordigd 
maar heeft zich bij nadere beschouwing redelijk gevoegd naar de structuur van de oudste 
nederzetting langs de oevers van de Amstel.  
 
Staalkaart van 19de-eeuwse en vroeg 20ste-eeuwse architectuur     
Het nieuwe straatprofiel van de gedempte delen van het Damrak en het Rokin gaf nooit 
aanleiding tot grootschalige of planmatige vervanging van de bebouwing, zoals dat in 
andere wereldsteden vanaf het midden van de 19de eeuw wel gebruikelijk was. De nieuwe 
Beurs domineerde een groot gedeelte van de oostwand van het Damrak. De bebouwing 
van de andere zijde was een zaak van particuliere ondernemers en werd voor het 
grootste deel pandsgewijs ingevuld. Dit leidde tot een uitzonderlijke  combinatie van 
architectuur in alle mogelijke stijlen uit de periode 1880-1940, waarbij de herkenbaarheid 
van een organisch gegroeid stadsdeel in stand bleef. Damrak en Rokin waren vanaf de 
28  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
19de eeuw een prestigieuze vestigingsplaats voor winkels, handelshuizen en bankfilialen. 
Voor de nieuwe gebouwen, gevels en onderpuien werd een beroep gedaan op landelijk 
bekende architecten, zoals Kropholler, de Bazel en Eduard Cuypers, en op de top van het 
Amsterdamse bouwvak, vertegenwoordigt door bij voorbeeld J. van Arkel en A.L. van 
Gendt.  
 
De oorspronkelijke architectuur is in veel gevallen door wijzigingen in de plint, door het 
verwijderen van details en door het toepassen van verkeerde kleuren aangetast. Vaak is 
het met relatief geringe ingrepen mogelijk de aanwezige architectonische kwaliteit te 
herstellen. Het streven naar een visuele kwaliteitsslag kan als vast bestanddeel bij de 
herbestemming van panden en complexen worden meegenomen.   
 
Winkelpanden aan de as Damrak-Rokin: hoogwaardige architectuur met totaal verrommelde plintzone.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 29
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dam 
 
A. Dam en omgeving in 1625. 
B. Inrichtingsplan uit 1909 voor de Dam, het Damrak en het Beursplein. 
 
 
 
30  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
2.6  Dam 
Afdamming van de Amstel 
De Dam werd als onbetwist middelpunt van de stad in ieder tijdvak grondig op de schop 
genomen. In de indeling van het huidige plein is daardoor de onderliggende 
stedenbouwkundige structuur uit de middeleeuwen alleen nog met de grootste moeite 
afleesbaar. 
De Dam ontstond in de 13de eeuw letterlijk als een afdamming in de rivier de Amstel. Door 
de dam ten opzichte van het IJ een flink eind naar binnen te leggen, ontstond in monding 
van de Amstel een natuurlijke haven, die in open verbinding stond met het getijdenwater 
van het IJ. De Dam was in de eerste plaats een waterstaatkundig werk. In het dijklichaam 
waren twee sluizen opgenomen die het mogelijk maakten bij laag water op het IJ te 
spuien. De oostelijke sluis was vanaf 1308 uitgevoerd als schutsluis zodat het voor 
kleinere schepen zelfs mogelijk was de Dam te passeren. De actieve functie van de Dam 
in de waterhuishouding van de stad ging pas in de tweede helft van de 19de eeuw 
verloren. Sindsdien stroomt het Amstelwater vooral via de Zwanenburgwal en de Oude 
Schans naar het IJ. 
Als fysieke scheiding tussen de open haven aan de noordzijde en de rivierhaven aan de 
zuidzijde was de Dam een overslagplaats van goederen en van nature de plaats waar 
koopwaar uit alle windstreken werd verhandeld. De Dam was daardoor het economisch 
middelpunt van de stad, maar speelde tevens een belangrijke rol in de dagelijkse 
voedselvoorziening van de stad: vanaf de zijde van het Rokin werden landbouwproducten 
aangevoerd vanuit het agrarisch achterland, vanaf de zijde van het Damrak werd dagelijks 
verse vis aangeleverd. De openbare ruimte fungeerde eeuwenlang vooral als een grote 
openluchtmarkt.  
 
Plaets, Middeldam en Vijgendam (afb. p. 30) 
De openbare ruimte op de Dam was in de middeleeuwen uiterst beperkt. Het eerste 
stadhuis lag aan de westzijde van de Nieuwendijk en was alleen door een steegje met de 
eigenlijke Dam (Middeldam) verbonden. Door sloop van een huizenblok aan de oostzijde 
van de Nieuwendijk ontstond voor het stadhuis de 'Plaets', die in de 16de eeuw verder 
werd vergroot naar de noordzijde. De Middeldam werd voor een groot deel ingenomen  
door de Vismarkt en was verder aan twee zijden bebouwd met winkelhuizen. Tussen de 
Middeldam en de Warmoesstraat lag een kort straatje dat in de 17de eeuw werd 
aangeduid als de Vijgendam.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gedeelte van de Dam en de Oude Zijde. Kadastrale situatie in 1876. 
 31
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
In het midden van de 17de eeuw veranderde de Dam voor de eerste maal ingrijpend van 
aanzien door de bouw van het nieuwe stadhuis. Voor dit project werd een heel stadsdeel 
tussen het oude stadhuis en de Nieuwe Kerk met de grond gelijk gemaakt. De oude 
gebogen rooilijn van de westzijde van de Nieuwendijk werd rechtgetrokken, waarmee het 
westelijke deel van de Dam zijn huidige omvang bereikte.  
Met de bouw van de Beurs van Zocher (1845) werd het doorzicht van de Dam naar het 
open water van het Damrak afgesneden. Deze nieuwe Beurs werd ten opzichte van de  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Noordzijde van de Dam, voor 1900. Restant historische woonhuisbebouwing en Beurs van Zocher. Zowel het 
hoekhuis van de Nieuwendijk als het hoekhuis van het Damrak staan met hun zijgevel naar de Dam. 
 
Middeldam naar het noorden verschoven zodat de Middeldam dezelfde breedte kreeg als 
het oudste stuk van de Dam en visueel met de Plaets werd samengesmeed. Deze 
stedenbouwkundige situatie werd in 1912 bestendigd met de bouw van de Bijenkorf. In 
hetzelfde jaar vond sloop plaats van de oude bebouwing aan de oostzijde van het plein. 
Door het opruimen van de Vijgendam ontstond tenslotte één groot plein waarvan de 
oostelijke begrenzing voortaan werd gevormd door de voormalige gevelwand van de 
Warmoesstraat (Krasnapolsky). Op het vrijgekomen deel van het plein kwam in 
afwachting van verdere planvorming een plantsoen. Uiteindelijk verrees op deze locatie 
het Nationaal Monument voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog (voltooid 
1956).  
 
Door de stedenbouwkundige ingrepen uit de 19de en de vroege 20ste eeuw werden 
Vijgendam, Middeldam en Plaets aaneengesmeed tot een stedelijke vlakte. In het 
gedeelte voor het Paleis is de stedenbouwkundige samenhang met de as Nieuwendijk-
Kalverstraat als structuur afleesbaar gebleven. Het oostelijk deel mist deze 
stedenbouwkundige samenhang: door grote gebouwen aan weerszijden en door het 
afsluiten van de Beursstraat is de rooilijn van de voormalige bebouwing langs de oostzijde 
32  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
van de Amstel volledig uitgewist. De aansluiting van de Nes op de Dam levert nog een 
spannende overgang van een plein naar een smalle stadsstraat. De aansluiting van de 
Warmoesstraat mist deze stedenbouwkundige kwaliteit.  
 
Bebouwing 
De westzijde van de Dam wordt geheel ingenomen door de voorgevel van het voormalige 
stadhuis. De tegenoverliggende zijde van het plein biedt een enigszins gevarieerd 
gevelbeeld dat gedomineerd wordt door de 19de-eeuwse uitbreidingen van Hotel 
Krasnapolski.  
De zuidzijde van de Dam werd rond 1900 nog grotendeels gevormd door woonhuizen 
waarvan een aanzienlijk deel dateerde uit het begin van de 17de eeuw. Het grootste deel 
van de huidige gebouwen stamt uit de eerste decennia van de 20ste eeuw waarbij alleen 
de oude rooilijn van de woonhuisbebouwing globaal in stand werd gehouden. De 
noordzijde van het plein valt door de stedenbouwkundige ingrepen uit het meer recente 
verleden uiteen in twee delen, die onderling weinig samenhang vertonen. In de oostelijke 
helft vormen Bijenkorf en Dam Plaza een massief blok, dat ten opzichte van de rooilijn 
van het westelijke deel naar achteren ligt verschoven. Het Damrak sluit daardoor 
asymmetrisch aan op de Dam. De westelijke helft toont een gevarieerd beeld van 19de en 
vroeg 20ste-eeuwse gebouwen die in schaal en architectuur redelijk aansluiten op de 
Nieuwe Kerk en de toegang tot de Nieuwendijk. De kwaliteit van de architectuur is door 
wisselende winkelbestemmingen vooral in de plintzone ernstig verzwakt, maar kan net als 
aan de westzijde van het Damrak en het Rokin door relatief kleine verbeteringen worden 
opgewaardeerd. Een dergelijke upgrading is momenteel in uitvoering bij het bankkantoor 
Dam 2-4. 
 
 
 
 
Huizenblok aan de zuidzijde van de Dam, op de hoek van de Beurssteeg, door de stad gebouwd omstreeks 
1612 en nieuwbouw ten behoeve van Peek en Cloppenburg. 
 
 
 
 
 
 33
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
2.7  Beursplein 
Het Beursplein ligt boven een deel van de gedempte Amstel en kan stedenbouwkundig 
worden gelezen in samenhang met het Open Damrak, de Beurs van Berlage en de 
Bijenkorf. Het plein werd in 1903 opengelaten voor de hoofdentree van de Beurs en werd 
door Berlage van een inrichting voorzien met bomen, zes lantaarns en twee  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Beursplein omstreeks 1915 met Koopmansbeurs en Effectenbeurs. 
 
paardendrenkbakken. De bedoelde samenhang met de Beurs blijkt uit een raadsbesluit, 
waarin werd vastgesteld de benodigde bestratingswerken uit te voeren voor de Dam, het 
Damrak en 'het ontworpen plein voor de nieuwe Beurs, voor zoover de aanleg van dit 
plein niet uit het crediet van den Beursbouw kan worden bestreden'. Dit oorspronkelijke, in 
januari 1903 ontworpen plein vormde een van de uitgangspunten bij de gemeentelijke 
prijsvraag uit 1908 'voor het ontwerpen van een algemeen plan voor aanleg van een 
aesthetisch stadsbeeld van den Dam met omgeving'. Het bekroonde ontwerp van J.M. 
van der Mey werd, in een door Publieke Werken aangepaste vorm door de gemeenteraad 
in 1910 overgenomen (afb. p. 30). De in dezelfde raadsvergadering behandelde verkoop 
van het oude beursterrein aan winkelmagazijn De Bijenkorf  had ook consequenties voor 
het Beursplein: de afstand tot de voorgevel van de Beurs van Berlage werd nu 
vastgesteld op 78 meter. Het oorspronkelijke Beursplein is vanaf het begin bedacht als 
een open ruimte waardoor Amsterdams nieuwe Beurs goed tot zijn recht zou komen, een 
'diepteplein' in de geest van de stedenbouwkundige Camillo Sitte. De werking als 
'voorruimte' van het handelsgebouw werd versterkt doordat het plein zowel in de as ligt 
van het Beursgebouw als in de noord-zuidrichting enigszins werd opgeschoven in de 
richting van Berlages creatie. Het vrijgehouden deel aan de zuidzijde werd gebruikt voor 
de tram. De doorlopende rij lantaarns bracht een nadrukkelijke verbinding tussen gebouw 
en plein tot stand. Na de aanleg van het Beursplein in 1903 verrezen hier nog kort na 
elkaar De Bijenkorf (1912) en de Effectenbeurs (1914). Door de begrenzing met drie 
monumentale, op het plein geörienteerde gebouwen en het wat terugplaatsen ten 
34  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
opzichte van het Damrak, ontstond een besloten 'stille' ruimte temidden van het 
stadsgewoel. 
In 1978 werd het gedeelte van de Beursstraat tussen het Beursplein en de Dam bij de 
Bijenkorf getrokken en (deels) bebouwd met een parkeergarage. Met deze ingreep werd 
de door Berlage zorgvuldig in de oude loop van de Amstel geprojecteerde 
stedenbouwkundige invulling, aan de zuidzijde van het plein teniet gedaan. In 1982 werd 
het tot parkeerterrein verworden plein opnieuw ingericht waarbij het straatmeubilair van 
Berlage bleef gehandhaafd.    
 
Het Beursplein voegt zich in stedenbouwkundige zin naar de oude loop van de Amstel. In 
de huidige situatie is vooral de samenhang tussen het plein en de aangrenzende 
pleinwanden van belang. Het wereldberoemde Beursgebouw van Berlage vormt de 
dominante factor. Gebouw en de inrichting van de openbare ruimte zijn in harmonieuze 
samenhang ontworpen. De inrichting van het plein is door latere wijzigingen vertroebeld, 
maar zou met kleine ingrepen kunnen worden opgewaardeerd. De bouw van de 
uitbreiding van de Bijenkorf en het aangrenzende Dam Plaza is een aantasting van de 
door Berlage zorgvuldig gerespecteerde bestaande stedenbouwkundige structuur.  
 
 
 
2.8  City aan de Nieuwe Zijde  
Dempingen en doorbraken (afb. p. 36) 
In de tweede helft van de 19de eeuw ontwikkelde Amsterdam zich, na een periode van 
ernstige stagnatie, opnieuw tot een internationaal zakencentrum van allure. De 
opbloeiende economie leidde tot een enorme bevolkingsaanwas, die voor een deel werd 
ondergebracht in nieuw gebouwde wijken buiten de 17de-eeuwse Singelgracht. Om de 
nieuwe wijken met het stadshart te verbinden ontstond een uitgebreid netwerk van 
tramlijnen. De Dam werd beter toegankelijk gemaakt door de verbreding van bestaande 
stegen tot Damstraat en Paleisstraat. De grachten verloren met de opkomst van het 
wegtransport een groot deel van hun functie als fijnmazig net voor bevoorrading van 
marktplaatsen. Het onderhoud aan kademuren en bruggen was ernstig achterop geraakt 
en omstreeks 1860 werd een begin gemaakt met dempingen die vooral het aanzien van 
de Nieuwe Zijde voorgoed zouden veranderen. In 1867 veranderde de Nieuwezijds 
Achterburgwal in de Spuistraat en werd tevens het aangrenzende deel van het Spui 
gedempt. In 1882 volgde het restant van het Spui tot aan het Rokin, de Nieuwezijds 
Voorburgwal en de Martelaarsgracht. Deze eerste dempingen en kleine doorbraken 
gingen geruisloos en zonder stedenbouwkundig plan. Het was eenvoudigweg de 
goedkoopste oplossing voor het creëren van ruimte voor nieuwe verkeersstromen. In het 
grote uitbreidingsplan van stadsingenieur J.G. Niftrik uit 1866 was als een dikke 
potloodstreep een doorbraak opgenomen van de nieuwe Plantagebuurt tot aan de Dam 
maar dit voorstel werd nooit uitgevoerd. In 1873 werd een eerste verkeerscirculatieplan 
opgesteld. Het grootste vraagstuk was hoe de westelijke stadsuitbreiding beter met de 
oude stad kon worden verbonden. Pas na twintig jaar werd dit probleem opgelost door 
een doorbraak die vanaf de achterzijde van het Paleis, via de (gedempte) Warmoesgracht 
en de nieuw geprojecteerde Raadhuisstraat aansloot op de Westermarkt en de gedempte  
 35
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
City aan de Nieuwe Zijde 
 
A.  Dempingen en doorbraken 1867-1936. 
B. Binnenstad in 1900. Uitsnede uit de plattegrond van Scheltema. 
36  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nieuwezijds Voorburgwal met postkantoor (voor 1882). 
 
Rozengracht. Voor dit project, dat werd uitgevoerd in combinatie met de bouw van een 
nieuw Hoofdpostkantoor, werden meer dan honderd grachtenhuizen onteigend en 
gesloopt.  
 
Zakencentrum 
Nieuwe grootstedelijke voorzieningen vonden bijna alle een plaats aan de Nieuwe Zijde. 
In de omgeving van het Hoofdpostkantoor vestigden zich banken en internationale 
handelsagentschappen. Aan de gedempte Nieuwezijds Voorburgwal werden drukkerijen 
en redactiekantoren gebouwd voor de Telegraaf en het Algemeen Handelsblad. Het 
fenomeen 'winkelen op de vrije zaterdag' deed de oude winkelstraat Nieuwendijk-
Kalverstraat een ware gedaanteverwisseling ondergaan: winkeliers en 
grootwinkelbedrijven dongen naar de gunst van de klant door hun etablissementen te 
voorzien van de grootst mogelijke architectonische luxe. Soms werden geheel nieuwe 
winkelhuizen opgericht. Vaker beperkte de modernisering zich tot het plaatsen van een 
nieuwe winkelpui onder een oude gevel. Opvallend is het dat culturele voorzieningen bij 
voorkeur niet meer in het oude stadshart werden gevestigd: de Stadsschouwburg kreeg 
een plaats aan het Leidseplein; het Concertgebouw en het Stedelijk Museum werden 
gebouwd in Oud-Zuid. Dit droeg bij aan de eenzijdige functionele ontwikkeling van het 
centrum. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gedempte Nieuwezijds Voorburgwal met Postkantoor (na 1900). 
 37
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
Omgeving Raadhuisstraat 
De nieuwe Raadhuisstraat was de aangewezen plek voor de noodzakelijke 
schaalvergroting ten behoeve van nieuwe kantoren en handelsgebouwen. Tussen 1891 
en 1900 werden de door sloop vrijgekomen percelen aan de zuidzijde van de 
Raadhuisstraat bebouwd: daar verrezen het Bestelhuis van de Nederlandschen 
Boekhandel (1891) en een gemeentelijke telefooncentrale (1899). De noordzijde werd 
ingenomen door het Hoofdpostkantoor. Op de oostelijke hoek van het Singel verrees het 
kantoorgebouw 'het Witte huis' (1899-1900).   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bouw van het Geldkantoor tussen Raadhuisstraat, Nieuwezijds Voorburgwal, Paleisstraat en Spuistraat. Het 
Bungehuis is nog niet gebouwd.  
 
 
In de jaren '20 volgde een nieuwe fase van schaalvergroting waarbij voor een deel de 
laat-19de-eeuwse bebouwing alweer werd gesloopt: een nieuw Geldkantoor besloeg het 
hele bouwblok tussen Nieuwezijds Voorburgwal, Spuistraat, Raadhuisstraat en 
Paleisstraat. Aan de westzijde van de Spuistraat kwamen kantoorgebouwen voor de 
Kasassociatie (vanaf 1900) en het Bungehuis (1934). Omstreeks 1980 ging de 
schaalvergroting een laatste fase in met de bouw van een nieuwe telefooncentrale aan de 
Raadhuisstraat en de nieuwbouw ten behoeve van de Letterenfaculteit van de UVA langs 
het oostzijde van het Singel. De oorspronkelijke woonhuisverkaveling in dit gebied is, 
vooral door de ingrepen uit de 20ste eeuw volledig uitgewist.  
 
Het ligt voor de hand nieuwe functies waarvoor gebouwen van een zekere omvang 
gewenst zijn, in dit gebied onder te brengen. Bij gebouwen met historische waarde is de 
ontwerpopdracht een nieuwe functie zodanig vorm te geven dat de intrinsieke waarde van 
het monument behouden of zelfs versterkt kan worden. Bij gebouwen waarvan de 
historische indeling of interieurafwerking verloren zijn gegaan, is de ruimte voor 
aanpassingen in het kader van herbestemming groter.     
 
38  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kaart perceeloverschrijdende nieuwbouw. 
 
 
 
 39
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
3   Analyse stedenbouwkundige 
structuur in beeld 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vlakken
In de verschillende grijswaarden is de schilsgewijze uitbreiding van de middeleeuwse stad goed te volgen. 
Telkens wordt aan de Oude en aan de Nieuwe Zijde een strook toegevoegd. Bij de laatste uitbreiding worden de 
twee bijgetrokken stroken aan de zuidzijde gekoppeld. De hoofdstraten lopen parallel aan de Amstel. Van oost 
naar west volgden de dwarsstraten het verloop van de oude slotenverkaveling. Aan de nieuwe zijde danken de 
bouwblokken daaraan hun langgerekte vorm.   
De binnenterreinen worden vanaf de achterzijde dooraderd door kleine stegen. Als de stegen worden 
doorgetrokken raakt het grote bouwblok verbrokkeld in een aantal kleinere structuren.
 
40  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lijnen
a De waterstructuur na de dempingen in de moderne tijd.
b De historische hoofdverkeersstructuur met de van noord naar zuid lopende straten. Duidelijk te zien is dat 
deze parallel aan de waterstructuur lopen.  
c Secundaire dwarsstraten. Deze lopen van oost naar west, maar vrijwel nooit over de volle breedte van de 
binnenstad. De dwarsstraten sluiten niet op elkaar aan of op zijn best via een bajonetsluiting.
d De grotere openbare ruimtes in de binnenstad - niet de straten en de grachten - zijn maar ten dele 
verklaarbaar vanuit de middeleeuwse structuur. De grote maat van de pleinen is vrijwel geheel het gevolg van 
schaalvergrotende ingrepen vanaf de 19de eeuw. 
 41
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-dimensionaal
De doorsnede van de stad vertelt het verhaal van diepe en ondiepe bouwblokken, van verschillende maten 
kavels, van differentiatie in kapvorm en bouwhoogte en van verschillende gradaties van verdichting. Het beeld is 
kleinschalig en gevarieerd. De stad is spannend. 
Het ophogen naar de grootste gemene deler neemt sluipenderwijs het zicht weg op het panorama van de stad. 
Een nieuw beeld komt in de plaats van het historische beeld.  Een afnemende variatie in bouwhoogte en in 
gevelbeëindiging, gecombineerd met platte daken haalt de diepte uit het bouwblok. Het beeld wordt letterlijk 
platter, tweedimensionaler.
 
 
 
 
42  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bloktypen
a De eerste bouwblokken werden verkaveld vanuit de Amstel. De hoofdstraten Nieuwendijk en Warmoesstraat 
lagen direct achter de dijk. De percelen liepen van rooilijn tot rooilijn. Bij het afsplitsen van delen van het 
achtererf ontstond vanzelf het onderscheid tussen diepe percelen aan de hoofdstraat en ondiepe percelen aan 
de achterstraat. Ook de percelen aan de dwarsstraten, die ongeveer tegelijkertijd afgesplitst werden, hadden 
slechts een zeer klein plaatsje of in het geheel geen achtererf. Hetzelfde gold de percelen aan de stegen die het 
bouwblok dooraderden. De bebouwing die hier tot ver in de negentiende eeuw ontstond, was over het algemeen 
bestemd voor de lagere sociale klassen.
b Bij de stadsuitbreidingen werd een smalle strook rondom de oude stad toegevoegd. Dit betekende de minste 
kosten bij een maximale grondopbrengst bij het maken van een nieuwe fortificatie. Voor de verkaveling 
betekende dit dat de bouwblokken vrijwel geen open ruimte kenden en incidenteel van rooilijn tot rooilijn 
bebouwd werden.
c De standaardmaat van het middeleeuwse woonhuis is 4,5 – 6 meter. Afwijkende kavels worden ingenomen 
door bestuursgebouwen, kerken en kloosters. Gedurende het verdichtingsproces van de middeleeuwse 
binnenstad raakten de kavels van de smalle bouwblokken van rug tot rug bebouwd en slibten ook de diepere 
bouwblokken vanuit de stegenstructuur dicht. De kloosters exploiteerden huurhuizen buiten het eigen terrein, dat 
open en groen bleef. Deze tegenstelling tussen bebouwd en onbebouwd, grootschalig en kleinschalig bleef na 
de Alternatie van 1578 gehandhaafd en is nu nog steeds herkenbaar.
d Het samenvoegen van percelen vertroebelt het beeld van de middeleeuwse binnenstad. De oude maat van 4,5 
tot 6 meter verliest aan zeggingskracht. Het samenvoegen van percelen leidt in extreme gevallen tot het 
samenvallen van een bouwblok en een gebouw. Soms is de architectonische invulling bovengemiddeld, soms 
heeft de schaalvergroting een verwoestend effect op de omgeving. Schaalvergroting vond plaats in de Gouden 
Eeuw (stadhuis op de Dam) en in de zogenoemde Tweede Gouden Eeuw, eind negentiende eeuw (de rest van 
de Dam). 
 
 43
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Blokstructuur
a Het bouwblok wordt gedefinieerd door hoofdstraten, achterstraten (beide de primaire verkeersroutes) en 
dwarsstraten (secundair). Door het bouwblok lopen als fijne adertjes in het stedelijk weefsel de (tertiaire) stegen. 
Opvallend aan de middeleeuwse bouwblokken is dat de insnijdingen van de stegen voornamelijk aan de achter-
kant zijn. De verdichting trad primair en bijna volledig op aan de hoofdstraten: de Warmoesstraat en de 
Nieuwendijk. Aan de achterzijde van het bouwblok bleef langer open ruimte. De stegen ontsloten de 
achtererven. Benamingen als Blaeu Erf duiden daar nog op.
b Alle percelen worden afzonderlijk ontsloten. Wonen en werken zijn gemengd. De kleinschaligheid van de 
bebouwing uit zich ook in het kleinschalig gebruik met de bijbehorende levendigheid op straat. De menselijk 
maat is niet een uitvinding van de twintigste eeuw.
 
 
 
 
 
 
44  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aanzicht
a Aan de straatwand zijn de woonhuizen ongeveer van dezelfde breedte, circa 4,5 tot 6 meter, overeenkomend 
met de breedte van de balken, die in het middeleeuwse bouwproces gangbaar waren. In het stedelijk 
transformatieproces werden huizen gesloopt en vervangen, of soms alleen maar opgehoogd en voorzien van 
een nieuw smoelwerk, aangepast aan de heersende mode. Bij een fundering op platen, in de middeleeuwse 
laagbouw veelvuldig toegepast, is optopping niet goed denkbaar. Dit continue transformatieproces heeft geleid 
tot een springerig en gevarieerd silhouet. Drie tot zes bouwlagen met lijst, punt- en halsgevels: het hele 
spectrum bijeengebundeld door de breedtemaat van de eerste gronduitgifte.
b Het gevarieerde silhouet in het gevelaanzicht gecombineerd met de achtererfbebouwing werkt als de coulissen 
in het theaterdecor. Er ontstaat diepte en verfijning in het bouwblok. Deze diepte is afleesbaar aan de 
geveltoppen en aan de kappen in langs- en dwarsrichting: het daklandschap.
 
 
 45
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
 
46  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
4  Wettelijk juridisch kader 
4.1  Beschermd Stadsgezicht 
Gebied 1012 is een onderdeel van het 'Beschermd stadsgezicht Amsterdam binnen de 
Singelgracht' in het kader van de Rijksmonumentenwet 1988. Het beschermd 
stadsgezicht richt zich niet op de bescherming van afzonderlijke gebouwen maar op de 
instandhouding van het geheel van stedenbouwkundige structuur, bebouwing en 
openbare ruimte. Het beschermd stadsgezicht wordt door middel van conserverende 
bestemmingsplannen verankerd in de ruimtelijke ordening (WRO). Aan de 
bestemmingsplannen liggen waarderingskaarten ten grondslag waarop aan alle 
bebouwing tot 1940 een orde is toegekend: 
- orde 1: wettelijk beschermde gebouwen (rijks- en gemeentelijke monumenten); voor 
verbouwing zijn een bouwvergunning en een monumentenvergunning noodzakelijk. 
- orde 2: niet beschermde gebouwen met architectonische of stedenbouwkundige waarde 
voor het stadsbeeld; sloop is alleen in bijzondere gevallen toegestaan; bij verbouwing is 
behoud van de architectonische of stedenbouwkundige waarde het uitgangspunt. 
- orde 3: gebouwen zonder bijzondere waarde.  
Binnen het beschermd stadsgezicht is vergunningvrij bouwen niet mogelijk. In geval van 
nieuwbouw is verbetering ten aanzien van de bestaande situatie het uitgangspunt. 
 
 
 
4.2  Wet op de Archeologische Monumentenzorg 
De WAM is een gevolg van de Nederlandse ratificatie van de verdragen van Malta en 
Valetta. Doel van de wet is in de eerste plaats het behoud van archeologisch erfgoed. Dit 
wordt bereikt door het verstoren van het historisch bodemarchief zoveel mogelijk te 
vermijden. De archeologische waarde van een gebied wordt vastgelegd door middel van 
archeologische waarderings- en verwachtingskaarten (afb. p. 46). 
In geval van verstoring van het bodemarchief (door graafwerkzaamheden) is onderzoek 
en documentatie vereist. In het geval van 1012 is aan het hele gebied een hoge 
archeologische waarde toegekend. Dit geldt zowel voor de ondergrond van gebouwen als 
voor de openbare ruimte. Voor graafwerkzaamheden dient een aparte vergunning te 
worden afgegeven. In veel gevallen zal binnen 1012 een archeologisch onderzoek 
noodzakelijk zijn.      
 
 
4.3  1012 en Unesco 
De Unesco nominatie richt zich in de eerste plaats op de 17de-eeuwse grachtenuitleg van 
Amsterdam (property). 1012 ligt als geheel in de beoogde bufferzone, de (historische) 
context van het werelderfgoedmonument, die voor het functioneren en behouden van de 
‘site’ van onmisbare betekenis is. Ontwikkelingen en veranderingen in de bufferzone 
 47
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
worden door het Werelderfgoedcomité getoetst op hun gevolgen voor de ‘site’. 
Kernbegrippen bij de beoordeling zijn ‘visual impact’, ‘authenticity’ en ‘integrity’. 
Bouwprojecten en ruimtelijke aanpassingen binnen 1012 zullen moeten voldoen aan de 
door de Unesco gehanteerde criteria voor het behoud van de ‘outstanding universal 
value’. Stadsdeel Centrum is als ‘siteholder’ van de ‘property’ de eerst verantwoordelijke 
voor wat betreft het volgen van de UNESCO-richtlijnen.  
 Ten tijde van het schrijven van deze visie is het Amsterdamse Unesco dossier door de 
Nederlandse regering ter beoordeling aangeboden aan het Unesco comité in Parijs. In 
februari 2009 verscheen een essay waarin door Boudewijn Bakker in opdracht van het 
stadsbestuur de essentie van de uniciteit van de grachtengordel voor een breed publiek is 
samengevat. 
 
Om te voldoen en te blijven voldoen aan de eisen van Unesco zijn alle richtlijnen 
vastgelegd in een managementplan. Een aantal openstaande aandachtspunten is, in 
samenwerking met diverse partijen binnen de stad, momenteel in uitwerking. Stadsdeel 
Centrum zal (via de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) regelmatig rapporteren aan Parijs. 
Om deze uitwerking goed te monitoren is een stuurgroep samengesteld, die bestaat uit de 
burgemeester van Amsterdam, de wethouders monumentenzorg van de Centrale Stad en 
van Stadsdeel Centrum, de dijkgraaf van het Hoogheemraadschap Noord-Holland en een 
gedeputeerde van de provincie Noord-Holland van de metropoolregio.  
Daarnaast is een Bureau Werelderfgoed in oprichting. Dit Bureau zal, indien de nominatie 
wordt toegekend, ervoor zorg dragen dat de ‘property’ op de juiste wijze wordt beheerd en 
beheerst. 
Naar verwachting zal in juni 2010 duidelijk worden of de Amsterdamse Grachtengordel 
wordt erkend als werelderfgoed. 
 
 
 
 
 
48  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
 1012 Monumenten 
 
 
 
 
5  Onderzoeksagenda 
5.1  Kloostercomplexen (p. 19) 
De vele in het gebied van oudsher aanwezige kerken en kloostercomplexen zijn door hun 
omvang en ruimtelijke structuur van nature geschikt voor de huisvesting van functies die 
in omvang en betekenis voor het functioneren van het stadshart 'wonen' en 'detailhandel' 
overstijgen. Oudere voorbeelden van succesvolle herbestemming zijn die van het 
Lucienklooster/ Burgerweeshuiscomplex aan de Kalverstraat tot Amsterdams Historisch 
Museum en die van de kloosters aan de Nes tot theaterzalen. In het zuidelijk deel van de 
oude burgwallen zijn de van oudsher aanwezige talrijke kloostercomplexen bijna alle in 
gebruik bij de UVA. Onderzocht kan worden welke gebouwen in de toekomst beschikbaar 
komen voor de vestiging van nieuwe hoogwaardige functies.   
 
 
5.2  Bouwhistorie (p. 20) 
De in 2008 door BMA samengestelde Bouwhistorische Verwachtingskaart geeft een beeld 
van de enorme rijkdom aan historische woonhuisconstructies die vooral aan de Oude 
Zijde van 1012 nog aanwezig is. In overleg met het Stadsdeel Centrum is voor de 
komende jaren een onderzoeksprogramma opgezet dat meer inzicht moet geven in de 
unieke woonhuisontwikkeling van Amsterdam in 15de-18de eeuw.   
 
 
5.3  Architectuur 1850-1940 aan Damrak en Rokin (p. 28) 
De oorspronkelijke architectuur heeft in veel gevallen door wijzigingen in de plint, door het 
verwijderen van details en door het toepassen van verkeerde kleuren aan zeggingskracht 
ingeboet. Onderzocht kan worden of  een visuele kwaliteitsslag als vast bestanddeel bij 
de herbestemming van panden en complexen kan worden meegenomen.  
De respectloze wijze waarop in de tweede helft van de 20ste eeuw is omgegaan met de 
architectuur uit de periode 1850-1940 is terug te voeren op een gebrek aan waardering en 
een eenzijdige oriëntatie op de architectuur van het modernisme. Het in de jaren '90 
uitgevoerde MIP en het opvolgende MSP heeft tot het inzicht geleid dat juist de meer 
behoudende stromingen in de architectuur karakteristiek zijn voor Amsterdam en zowel 
getalsmatig als visueel bepalend zijn geweest voor het Amsterdamse stadsbeeld. 
Aanvullend onderzoek naar het oeuvre van typische Amsterdamse bouwmeesters als Van 
Gendt, Posthumus Meyjes en Eduard Cuypers werpt een ander licht op de Amsterdamse 
architectuurgeschiedenis.  
 
5.4  Omgeving Raadhuisstraat (p. 38) 
Door vergaande schaalvergroting tussen 1890 en 1980 is een onbalans ontstaan tussen 
de grote gebouwen in de omgeving van de Raadhuisstraat en de onderliggend stedelijke 
 49
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009 B ureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
structuur. Dit gebied leent zich bij uitstek voor en onderzoek naar 
transformatiemogelijkheden. Voor bestaande gebouwen die voor herbestemming 
beschikbaar komen, kan in een vroegtijdig stadium worden aangegeven of er op binnen 
de kaders die de historische indeling stelt ruimte is voor het onderbrengen van 
grootschalige functies. In dit onderzoek kan tevens het gedeelte van de Prins 
Hendrikkade tussen het Damrak en de Martelaarsgracht worden betrokken, waar zich 
eenzelfde schaalvergroting heeft voorgedaan. 
 
 
5.5  Culturele Partners 
Gebied 1012 herbergt een groot aantal culturele instellingen. Sommige hebben een 
internationale uitstraling en spelen een prominente rol in de promotie van Amsterdam als 
cultureel centrum. Zo is het Amsterdams Historisch Museum de plaats waar de 
geschiedenis van Amsterdam wordt getoond aan bezoekers vanuit de hele wereld. De 
Nieuwe Kerk is een belangrijk podium voor tentoonstellingen met internationale allure. De 
Oude Kerk kent een zeer divers gebruik met enerzijds evenementen als ‘World Press 
Foto’ en een internationale orgelconcours en anderzijds kleinschalige (buurtgerichte) 
concerten en kerkdiensten. Al deze voorzieningen kunnen op hun eigen manier bijdragen 
aan de functionele opwaardering van het oude stadshart. De kracht is gelegen in de 
combinatie van grootschalige publieksevenementen met experimenteel theater en 
buurtgerichte concerten. Het verdient aanbeveling deze instellingen in de plannen voor 
1012 te betrekken, c.q. bestaande initiatieven te ondersteunen en te versterken. Te 
noemen zijn (in alfabetische volgorde): 
 
Amsterdams Historisch Museum 
Allard Piersonmusuem 
Arti et Amicitiae 
Bethaniënklooster 
Beurs van Berlage 
Begijnhofkerk 
Het Compagnietheater (Kloveniersburgwal) 
Ons' Lieve Heer op Solder 
Stichting Koninklijk Paleis 
Stichting de Nieuwe Kerk 
Stichting de Oude Kerk 
Stichting Waagsociëteit (Nieuwmarkt) 
Theaters aan de Nes (Brakke Grond, Frascati en de Engelenbak) 
UVA: Agnietenkapel/ Binnengasthuisterrein / Bijzondere collecties (Oude Turfmarkt/ 
Oudemanhuispoort/ Oost-Indisch Huis aan de Oude Hoogstraat/ Bungehuis (Spuistraat) 
en Letterenfaculteit (Singel) 
Waalse Kerk 
 
 
 
50  
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
 51
Versie 2 Gemeente Amsterdam 
05 maart 2009  Bureau Monumenten & Archeologie 
1 012 Monumenten 
 
 
 
 
Colofon 
'1012 Monumenten. Gebiedsadvies middeleeuws stadshart' kwam tot stand in 
samenwerking tussen de Afdeling Ruimtelijk Beleid van het Stadsdeel Centrum en Bureau 
Monumenten & Archeologie van de Centrale Stad. 
 
Tekst: Paul Rosenberg (BMA) en Erik Mattie (RB) 
 
Kaartmateriaal: Flora Nycolaas (RB), Lidewij de Leeuw, Ronald Glaudemans en Dik de 
Roon (BMA) 
   
Foto's: Han van Gool (BMA) 
 
Adviezen: Hester Aardse, Jerzy Gawronski (BMA) en Hilde de Boer (RB) 
 
 
 
Maart 2009  
52  
 
 
 
Werkzaamheden aan een Monument: hoe werkt dat? 
Verduidelijking / vereenvoudiging op weg naar een omgevingsvergunning. 
 
Voor werkzaamheden aan een monument is vaak een omgevingsvergunning nodig. Deze vergunning 
vraagt u aan via het omgevingsloket. 
Het is in alle gevallen raadzaam om, al tijdens de planvorming, contact op te nemen met Monumenten 
en Archeologie (M&A) voor vooroverleg. Ook voor vragen naar aanleiding van deze brochure. 
 
 
Monumenten en Archeologie (Gemeente Amsterdam): 
 
Maandag t/m vrijdag telefonisch spreekuur van 09.00-10.00 uur via 020 251 4900 
 
Mail via erfgoed@amsterdam.nl 
 
 
 
 
Als u, als monumenteigenaar, iets wilt opknappen of verbouwen en de werkzaamheden zijn niet vergunningvrij,1 
houd dan rekening met de aandachtspunten voordat u begint. 
 
Omdat het om een monument gaat, wordt er bij de beoordeling van het plan rekening gehouden met de 
cultuurhistorische waarden van het monument.2 
Afhankelijk van de omvang van de werkzaamheden is bepaalde informatie3 nodig om het plan goed te 
kunnen beoordelen. Amsterdam maakt nu onderscheid in 4 categorieën: 
 
 
 Vrij S M L 
 
 
Deze 4 categorieën zijn:  
 vergunningvrij (‘Vrij’) 
 klein / enkelvoudig (‘S’) 
 middel / meervoudig (‘M’)  
 groot / complex (‘L’) 
 
 
 
 
                                                                    
1 Zie brochure Monumenten en beschermde gezichten: vergunningvrije werkzaamheden via 
https://cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/publications/rapport_vergunningvrij_1.pdf  
2
 Zie Beleidskader voor het toetsen van ingrepen of herstel van monumenten via 
https://www.amsterdam.nl/beleidskadermonumenten/ 
3
 Zoals ook staat in de Ministeriële Regeling Omgevingsrecht (MOR) §5.1 art. 5.1 t/m 5.7, zie www.wetten.overheid.nl 
 
 
 
 
1. Wat valt in welke categorie? 
 
Hieronder vindt u voorbeelden van werkzaamheden die in de verschillende categorieën vallen. 
Voor alle plannen met werkzaamheden waarvoor een vergunning nodig is, geldt: S is minimaal nodig. 
Bij een bepaalde verwachting of andere inzichten kan er meer nodig zijn. Monumenten en Archeologie 
toetst de plannen, maar kijkt ook in welke categorie de werkzaamheden vallen. Bij twijfel of 
vragen kunt u contact opnemen met Monumenten en Archeologie. 
 
   
Vrij Werkzaamheden ten behoeve van planvorming en klein onderhoud. Onderhoud en veranderingen aan 
recente toevoegingen die pas na de aanwijzing als monument zijn aangebracht. Zie ook informatieblad 
4
RCE.    
Voorbeelden: 
 regulier onderhoud: herstel waarbij vormgeving, detaillering, profilering, kleur en materiaalsoort 
niet veranderen  
 gewoon onderhoud van een tuin, park of andere aanleg waarbij de aanleg niet wijzigt 
 kleine interne (inpandige) werkzaamheden waarbij geen monumentale waarden in het geding zijn, 
zoals de vervanging van moderne badkamers en keukens 
 
 
S Kleine en/ of enkelvoudige werkzaamheden. Als de omvang toeneemt of als het om meer dan 
één onderdeel gaat, vallen de werkzaamheden in categorie ‘M’ of ‘L’ te vallen. Een aantal 
voorbeelden van ‘S’: 
 
 eenvoudige kozijn- en raamwijziging, zoals aanbrengen isolatieglas waarbij de detaillering niet 
wijzigt  
 dakraam, -kapel, -terras en –tuin bouwen/aanleggen 
 groen dak aanleggen 
 reclame aanbrengen 
 zonnepanelen en -collectoren en installaties aanbrengen 
 bijgebouw bouwen (alleen toetsing als het gebied beschermd is, bijvoorbeeld beschermd stadgezicht) 
 de dakbedekking van een dakvlak integraal vervangen 
 niet-historische winkelpui wijzigen 
 
 
M Werkzaamheden waardoor meerdere met elkaar samenhangende onderdelen in het geding 
zijn en werkzaamheden die als middelgroot beoordeeld worden. Voorbeelden: 
 
 aanbouw / dakuitbreiding maken  
 in andere kleuren schilderen, kleurbeeld wijzigen 
 fundering herstellen 
 ‘onderdelen’ (zie S) slopen 
 onderdelen (monumentaal) interieur slopen (let op! afhankelijk van waarden is dit M óf L) 
 trap(pen) wijzigen/vervangen 
 plattegronden wijzigen 
 casco restaureren 
 minimale constructieve wijzigingen zoals raveling veranderen, dragende balk vervangen 
                                                                    
4
 https://cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/publications/rapport_vergunningvrij_1.pdf 
2 
 
 
 gevelindeling(en) wijzigen zoals balkons aanbrengen/veranderen, serres bouwen, etc. 
 
 
L Wanneer het gehele gebouw wordt verbouwd, gerestaureerd of herbestemd, vallen de  
werkzaamheden in de categorie ‘L’. Het gaat dan om werkzaamheden waarbij twee of meer 
samenhangende ‘S’ of ‘M’-onderdelen in het geding zijn of een integrale aanpak van het 
gebouw met wijzigingen op verschillende niveaus. Voorbeelden: 
 
 grootschalige herbestemming / hergebruik 
 ingrijpend restauratieplan: zowel casco als interieurs 
 sloop van hoofdstructuur 
  
3 
 
 
2. Welke informatie aanleveren? 
 
Per categorie (S/M/L) is hieronder uitgelegd welke documenten nodig zijn en uit welke onderdelen deze 
in ieder geval5 (zie tabel) bestaan. Om duidelijk te maken wat het meest uitgebreide document (de 
cultuurhistorische notitie6) betekent, zijn voorbeelden opgesteld. Zie hiervoor de bijlagen.  
   
S Gericht op onderdeel van het gebouw 
 
1. ‘Cultuurhistorische notitie ‘S’, met  
o Korte beschrijving van gebouw, datum van aanwijzing tot monument, relevante verbouwhistorie 
o foto's te wijzigen onderdeel + positie op tekening 
7
o (beeldbank) archieffoto's , indien relevant 
2. Tekeningen met daarop de te wijzigen onderdelen inclusief context  
3. Gemotiveerde opgave 
4. Korte werkomschrijving (materialen enzovoorts) 
5. (voor herstelwerkzaamheden:) Inspectierapport 
 
 
M Gericht op onderdeel / (samenhangende) onderdelen van het gebouw. Wanneer een bouwhistorisch 
bureau wordt ingehuurd bevat het rapport ook een waardestelling. Dit kan het vergunningenproces 
versnellen 
 
1. Cultuurhistorische notitie ‘M’ (voorbeeld zie bijlage 1) 
2. Tekeningen met daarop de te wijzigen onderdelen inclusief context  
3. Gemotiveerde opgave 
4. Werkomschrijving (materialen enzovoorts) 
5.  (voor herstelwerkzaamheden:) Inspectierapport 
6. Kleuronderzoek (bij inhoudelijke aanleiding) 
7. Gespecificeerde bouwtechnische rapport(en) 
 
  
L Integrale aanpak van het gebouw met aanpassingen/wijzigingen op verschillende niveaus. Voor het 
onderzoek / de aanvraag dient een bouwhistorisch bureau ingeschakeld te worden.  
 
8
1. Bouwhistorisch onderzoek, conform richtlijnen,  (voorbeeld zie bijlage 2) met, indien van toepassing, 
gespecificeerd(e) cultuurhistorisch(e) rapport(en) 
2. Tekeningen met daarop de te wijzigen onderdelen inclusief context  
3. Gemotiveerde opgave 
4. Bestek of werkomschrijving (besteksniveau bouw) met, in geval van tuin-of parkaanleg, een beheerplan 
5.  (voor herstelwerkzaamheden:) Inspectierapport ‘L’ met gebrekentekening(en) en opnametekening(en)  
6. Bouwhistorisch onderzoek ‘L’ met waarderingsplattegronden 
9
7. Gespecificeerde bouwtechnische rapporten  
 
 
 
                                                                    
5
 Inhoud staat benoemd in de MOR, art. 5.1 t/m 5.7 Zie www.wetten.overheid.nl 
6
 Bijlage 1 en 2: voorbeelden cultuurhistorische notitie ‘M’ en ‘L’  
7
 Bijvoorbeeld via www.beeldbank.amsterdam.nl  
8
 Zie http://cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/publications/richtlijnen-bouwhistorisch-onderzoek.pdf  
9
 Zie ook Beleidskader voor het toetsen van ingrepen of herstel van monumenten via 
https://www.amsterdam.nl/beleidskadermonumenten/ 
4 
 
 
document Inhoud / informatie uitleg / ..bijvoorbeeld 
(1) Cultuurhistorische Voor S: zie opsomming vorige pagina. Zie voorbeelden ‘M’ en ‘L’ in bijlagen.  
notitie / Bouwhistorisch Voor M en L:  
onderzoek a. Registeromschrijving. Uitgebreide Voor L: Aanvraag wordt alleen in behandeling 
beschrijving gebouw, kerngegevens genomen als een compleet bouwhistorische 
+ te wijzigen onderdelen onderzoek conform Richtlijnen Bouwhistorisch 
b. foto's te wijzigen onderdelen + Onderzoek ingediend wordt.10  
positie op tekening Een Bouwhistorisch onderzoek is opgebouwd 
c. bouwtekeningen uit archief bouw & m.b.v. archiefonderzoek, opname ter plaatse, 
woningtoezicht systematische beschrijving van het gebouw, 
d. plattegronden waarop interpretatie en waardestelling inclusief 
vermoedelijke bouwfasering waardestellingsrepresentatietekeningen. 
(inclusief indicatief jaartal) staat  
aangegeven 
e. (beeldbank) archieffoto's 
f. waarderingsplattegronden (voor L) 
g. Rapport kleurhistorie, interieur- Indien van toepassing 
historie, tuinhistorie enz. (voor L) 
(2) Tekeningen Te wijzigen onderdeel/onderdelen met Vb. Dakkapel: dakkapel inclusief (aansluiting 
 context. op) bestaand dak uitgetekend.  
  Schaal 1:50, kozijnen en ramen schaal 1:5, 
Bestaand en nieuw, duidelijk te details schaal 1:5 
onderscheiden wat oud en wat nieuw is Vb. Aanbouw: niet alleen de complete aanbouw 
 maar ook aansluiting op bestaande bouw, 
a. Plattegrond(en) aangrenzende binnenruimtes en buitenruimte 
b. Doorsnede(s) incl. aangrenzende percelen uitgetekend. 
c. (Evt.) detailtekeningen Schaal 1:100/1:50, details schaal 1:5 
d. (Evt.) slooptekeningen Bij wijzigingen in/aan plattegrond(en): ook 
 balklagen en (monumentale) plafonds op 
tekeningen. Schaal 1:100 voor plattegrond, 
balklagen gestippeld aangegeven. 
Geornamenteerde (stuc)plafonds idem. 
Detailtekeningen schaal 1:5 / 1:1 voor 
versieringen van stucplafonds. 
Slooptekeningen: indien van toepassing. 
Aangeven op plattegrond en doorsnede welke 
onderdelen verwijderd worden. 
(3) Gemotiveerde opgave  Tekst: complete toelichting Waarvoor is deze ingreep nodig / waarom wilt u 
 werkzaamheden en motivatie / de voorgestelde ingreep doen? 
 legitimering Zie ook website monumentenwacht 
(4) Werkomschrijving Opsomming onderdelen + per onderdeel Te herstellen/vervangen/toe te voegen 
omschrijving toe te passen materia(a)l(en) onderdelen inclusief materiaal, werkwijze enz.  
en werkwijze(n) Voor L: idem, (niveau) bestek 
(5) Inspectierapport Rapport met opsomming / omschrijving Alleen in geval van herstelwerkzaamheden.  
(te herstellen) onderde(e)l(en) inclusief Wanneer er onderdelen worden vervangen of 
technische staat onderde(e)l(en) hersteld, moet duidelijk worden gemaakt wat 
de technische staat van de onderdelen is.  
Zie ook Beleidskader voor het toetsen van 
ingrepen of herstel van monumenten. 
(6) Kleuronderzoek Rapport kleuronderzoek Alleen bij inhoudelijke aanleiding 
Zie website ERM 
(7) Gespecificeerde Rapport bouwfysisch, constructief, Bijvoorbeeld bij ingrepen t.b.v. isolatie: die 
bouwtechnische materiaaltechnisch, preventieve aspecten kunnen gevolgen hebben voor historische 
rapporten  constructies. Zie ook Beleidskader. 
Tabel uitleg documenten 
                                                                    
10
 Zie www.cultureelerfgoed.nl en www.bouwhistorici.nl  
5 
 
 
 
Versie definitief  
 
Beleidskader voor het toetsen van ingrepen of 
herstel van monumenten  
 
Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie 
 
 
 
Doel 
Monumenten zijn belangrijke getuigen van onze geschiedenis. Grachtenpanden tonen ons rijke 
verleden uit de Gouden Eeuw en fabrieken laten zien hoe er in de negentiende en twintigste eeuw 
werd gewerkt. Religieuze gebouwen getuigen van het geloof van onze voorouders en 
overheidsgebouwen zijn een uitdrukking van gezag en recht. 
Amsterdam hecht aan deze diversiteit van gebouwen en objecten. Elk bouwwerk vertelt zijn eigen 
verhaal en ieder verhaal maakt deel uit van de geschiedenis van de stad. Amsterdam vindt het 
daarom belangrijk zoveel mogelijk van deze in steen, hout en andere materialen vervatte 
geschiedenis door te geven aan ons nageslacht. Daarbij verliezen we niet uit het oog dat 
Amsterdam altijd een dynamische stad is geweest. De dynamiek van bouwen en verbouwen is een 
wezenlijk kenmerk van de stad. Ook in de toekomst zal dit zo blijven. Daarnaast willen we een 
bijdrage leveren aan het verduurzamen van de gebouwde omgeving. 
 
Elk monument heeft cultuurhistorische waarden die van belang zijn. Door deze monumentale 
waarden in kaart te brengen wordt duidelijk wat de essentie is van het monument. Aan de andere 
kant zijn er in (bijna) elk monument (onder)delen te vinden die minder van belang zijn. Door een 
goede analyse van het monument wordt dus ook inzichtelijk waar de mogelijkheden tot 
aanpassingen of ingrepen liggen. 
 
Met dit nieuwe stadsbrede Beleidskader voor het toetsen van ingrepen of herstel van monumenten 
(hierna Beleidskader Monumenten) wil de Gemeente Amsterdam recht doen aan de kwaliteiten en 
onderlinge verschillen van monumenten. Elk monument is anders en verdient zijn eigen 
beoordeling. 
 
 
Grondslag 
Dit beleidskader is een nadere uitwerking ter uitvoering van de artikelen 10 t/m 14 van Hoofdstuk 3 
uit de Erfgoedverordening Amsterdam en ter uitvoering van artikel 2.1.en 2.2. uit de WABO. Het 
college van Burgemeester en Wethouders is bevoegd om dit beleid vast te stellen. Het gaat immers 
om een nadere uitwerking inzake de uitvoering van beleid, waarbij eerdergenoemde 
Erfgoedverordening en WABO kaderstellend zijn.  
Dit beleidskader vervangt het Programma van Eisen Kwaliteit Monumenten 2009 (PvEM), dat 
tegelijk met het vaststellen van het nieuwe beleidskader ingetrokken is bij besluit van het college. 
Het vastgestelde besluit is op 14 oktober 2016 gepubliceerd in het Gemeenteblad nr. 142283. 
 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
Opzet 
Dit Beleidskader Monumenten is opgebouwd uit twee delen: 
1. de Beoordelingscriteria 
2. de Technische aanwijzingen voor de uitvoering voor restauratie en onderhoud. 
De beoordelingscriteria geven aan welke mogelijkheden er zijn om het monument aan te passen 
(Wat mag?), de technische aanwijzingen geven aan hoe werkzaamheden moeten worden 
uitgevoerd (Hoe moet het?). 
 
Beoordelingscriteria  
De beoordelingscriteria zijn bedoeld om inzicht te geven in de aanpassingsmogelijkheden van een 
monument. Er zijn algemene uitgangspunten die voor het gehele monument gelden en criteria die 
gelden voor specifieke onderdelen van monumenten, zoals funderingen, dakbedekkingen of 
interieurs. 
 
Technische aanwijzingen voor de uitvoering voor restauratie en onderhoud  
In de technische aanwijzingen wordt aangegeven op welke manier restauratie en onderhoud 
dienen te worden uitgevoerd. Dit geeft vooraf duidelijkheid aan de monumenteigenaar of 
opdrachtgever van het restauratieplan of onderhoud. Wanneer er in afwijking van deze 
aanwijzingen werkzaamheden worden uitgevoerd, kan dit leiden tot aantasting, beschadiging of 
ontsiering van het monument.  
Deze aanwijzingen gelden zowel voor vergunningsplichtige restauraties als voor vergunningsvrij 
onderhoud. Per onderdeel staat aangegeven of en onder welke voorwaarden deze werkzaamheden 
vergunningsvrij zijn. De grens wordt daardoor duidelijk tussen het vergunningsvrije (reguliere) 
onderhoud en werkzaamheden waarvoor een vergunning nodig is. 
 
 
Werkwijze Monumenten en Archeologie 
 
Waardering en plananalyse 
Tijdens vooroverleg of na binnenkomst van de aanvraag omgevingsvergunning bezoekt 
Monumenten en Archeologie het pand. Het monument wordt dan grondig bekeken. Aan de hand 
daarvan stelt Monumenten en Archeologie een waardering op, die onderdeel uitmaakt van de 
plananalyse. Waardering en plananalyse vormen samen het advies.  Monumenten en Archeologie 
treedt daarbij op als ambtelijk adviseur van de Commissie voor Welstand en Monumenten (CWM): 
een aanvraag  omgevingsvergunning voor een monument wordt pas door de CWM behandeld 
nadat Monumenten en Archeologie een advies heeft opgesteld. De CWM stelt mede op basis van 
dit ambtelijk advies  een officieel advies op en stuurt dit aan de vergunningverlener, wat in 
Amsterdam (hoofdzakelijk) de stadsdelen zijn. Voor informatie over de procedure wordt verwezen 
naar de welstandsnota De Schoonheid van Amsterdam. 
Hieronder volgt uitleg over beide onderdelen van het advies: de waardering en de plananalyse. 
 
 
 
 
 
2 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
Waardering van monumentale waarden 
Monumenten en Archeologie stelt eerst een waardering op van het te beoordelen monument. Deze 
waardering wordt opgesteld op basis van architectuur- en bouwhistorisch onderzoek en geeft 
inzicht in de aanwezige monumentale waarden. Daarbij wordt inzicht geboden in de 
ontwikkelingsgeschiedenis van het monument en wordt de bijzonderheid van het gebouw in totaal 
en in onderdelen vastgesteld. 
 
Bij het waarderen wordt gekeken naar diverse cultuurhistorische waarden van het monument, die 
een materiële vertaling vinden in:  
1. Stedenbouwkundige en/of architectonische waarden (exterieur) 
2. Waarden hoofddraagconstructie 
3. Waarden interne structuur/plattegrond/indeling/ruimtelijkheid 
4. Waarden van interieurafwerking, inrichting of machinerie 
Deze waarden worden geclassificeerd in hoge, positieve of bijkomende en indifferente waarden. De 
mate van schoonheid, zeldzaamheid, context, gaafheid en betekenis voor de stad bepalen de 
hoogte van de monumentale waarde. Schematisch ziet dat er als volgt uit: 
Monumentale waarden 
 
Stedenbouwkundige    
en/of architectonische 
waarden 
Waarden    
hoofddraagconstructie 
Waarden interne    
structuur/plattegrond 
Waarden    
interieurafwerking 
Waarderingsschema 
 
 
Plananalyse 
Het behoud van cultuurhistorische of monumentale waarden vormt de grondslag van dit 
Beleidskader Monumenten. Bij de toetsing van bouwplannen wordt gekeken naar de 
mogelijkheden voor nieuwe ontwikkelingen, terwijl tegelijkertijd de doelstelling is om alle 
monumentale waarden zo veel mogelijk te behouden. 
De plananalyse is daarom gebaseerd op de waardering. Uit de waardering blijkt waar de 
belangrijkste waarden van het monument gelegen zijn. Daardoor wordt ook duidelijk waar ruimte 
is voor interventies en aanpassingen. Ook in monumenten die op alle aspecten hoog scoren, zijn 
vaak bouwdelen of verdiepingen te vinden waar minder waarden aanwezig zijn. Zo hebben veel 
grachtenpanden bijzondere interieurafwerkingen op de bel-etage, maar ontbreekt die bijvoorbeeld 
op de tweede verdieping. Zonder de hoofddraagconstructie aan te passen, bestaat hier vaak de 
mogelijkheid om eigen interieurwensen tot stand te brengen. 
 
 
3 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
De aanwezige monumentale waarden bepalen welke beoordelingscriteria van toepassing zijn. Als 
er op een bepaald onderdeel geen waarden aanwezig zijn, hoeft er niet getoetst te worden op de 
bijbehorende beoordelingscriteria. Als bijvoorbeeld een monument een plattegrond heeft zonder 
monumentale waarden, kunnen de beoordelingscriteria met betrekking tot plattegronden buiten 
beschouwing worden gelaten en kan de plattegrond naar believen worden aangepast. 
 
Van de vrijstellingsregel, art. 1.13 van het Bouwbesluit 2012, kan gebruik worden gemaakt als er 
monumentale waarden in het geding zijn of als de aanpassing zou leiden tot gevolgschade door 
fysische of chemische reacties. Indien Bouw- en Woningtoezicht expliciet eist dat aan een eis 
voldaan moet worden, terwijl er monumentale waarden in het geding zijn, moet er gezocht worden 
naar een alternatieve oplossing (gelijkwaardigheidsbepaling) waarbij aan de eis tot een 
aanvaardbaar niveau tegemoet wordt gekomen en de aantasting van het monument tot een 
minimum beperkt blijft.   
 
 
Servicemoment voor de aanvrager en tips 
Ontwikkelende partijen en monumenteneigenaars adviseren wij in een vroeg stadium – dus vóór 
het opstellen van definitieve plannen en het indienen daarvan – contact met Monumenten en 
Archeologie op te nemen om te bespreken wat de mogelijkheden zijn. Bij grote en ingrijpende 
plannen adviseert Monumenten en Archeologie de aanvrager zelf architectuur- en bouwhistorische 
kennis aan te leveren in de vorm van een bouwhistorisch rapport. Door de monumentale waarden 
vast te (laten) stellen, krijgt de aanvrager inzicht in het gebouw en duidelijkheid waar hij het beste 
een ingreep kan doen: als een ingreep noodzakelijk is, waar kan die dan het beste plaatsvinden? De 
beoordeling van de aanvraag door Monumenten en Archeologie zal over het algemeen soepeler 
verlopen als ingrepen zijn gepland op plaatsen waar weinig of geen monumentale waarden 
aanwezig zijn. 
Wat de technische aspecten betreft verwijzen we u graag naar de kennisbrochures van de RCE 
(Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) en naar de site van de Stichting ERM (Erkende 
Restauratiekwaliteit Monumenten), die op een aantal technische aspecten die in dit beleidskader 
voorkomen specifieke uitvoeringsrichtlijnen heeft geschreven. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
Inhoudsopgave  
 
Deel I  Beoordelingscriteria 
 
1. Algemeen          10 
 Functionele verenigbaarheid  
 Onoverkomelijke ingreep 
 Bouwhistorie respecteren 
 Functionele duurzaamheid ingreep 
 Reversibiliteit 
2. Fundering          11 
3. Constructieve onderdelen        12 
                3.1  Algemene uitgangspunten       13  
                3.2  Houten kappen en balklagen       14 
3.3  Dragend metselwerk       15 
3.4  Beton         16 
3.5  IJzer en staal        17 
4. Gevels 
4.1 Algemene uitgangspunten       17 
4.2 Reiniging         18 
4.3 Graffiti         19 
4.4  Voegwerk         20 
4.5  Reparatie en inboeting metselwerk      21
 4.6  Natuursteen        22 
4.7   Pleisterwerk        23 
4.8  Gevelbehandeling        24 
4.9  Nieuwe voorzieningen       25 
5. Kozijnen ramen deuren        26 
  5.1.  Algemene uitgangspunten       26 
  5.2   Houten kozijnen, ramen en deuren      27 
  5.3   Stalen en ijzeren kozijnen, ramen en deuren     28 
  5.4   Kleurgebruik        29 
  5.5   Beglazing         30 
  5.6   Hang- en sluitwerk        31 
6. Daken          32 
6.1  Algemene uitgangspunten       32 
6.2  Pannen         33 
6.3  Leien         34 
6.4  Zink, koper en lood op daken      35 
6.5  Rieten daken        36 
6.6  Voorzieningen op of in daken      37 
7. Structuur          38 
7.1 Algemene uitgangspunten      38 
7.2 Kelders en souterrains       39 
7.3 Plattegrond        40 
7.4 Trappen         41 
7.5 Liften         42 
 
6 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8. Interieur          43 
8.1  Algemene uitgangspunten       43 
8.2  Vloeren         44 
8.3  Pleisterwerk        45 
8.4  Betimmering        46 
8.5  Tegels         47 
8.6  Behangsels        48 
8.7  Plafonds         49 
8.8  Schilderwerk        50 
8.9  Installaties        51 
8.10 Brandvoorschriften       52 
9. Energie besparende maatregelen       53 
  9.1  Algemene uitgangspunt       53 
  9.2  Ramen         54 
  9.3  Gevels         55 
  9.4  Daken         56 
  9.5  Vloeren         57 
  9.6  Ventilatie         58 
  9.7  Zonne-energie        59 
10. Overig          60 
 
Deel II  Technische aanwijzingen restauratie en onderhoud  
    
1. Algemeen          63 
 Behoud gaat voor vernieuwen 
 Technische, fysische, chemische verenigbaarheid 
 Technische duurzaamheid van ingreep 
 
2. Fundering          64 
3. Constructieve onderdelen        65 
               3.1   Algemeen         66  
               3.2   Houten kappen en balklagen       66 
               3.3   Dragend metselwerk        67 
               3.4   Beton         68 
               3.5   IJzer en staal        69 
4. Gevels 
4.1 Algemeen         70 
4.2  Reiniging         71 
  4.3  Graffiti         72 
4.4  Voegwerk         73 
4.5  Reparatie en inboeting metselwerk      74 
4.6  Natuursteen        75 
4.7  Pleisterwerk        76 
4.8  Gevelbehandeling        77 
4.9  Nieuwe voorzieningen       78 
 
 
 
7 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5. Kozijnen ramen deuren        79 
  5.1.  Algemeen         79 
  5.2   Houten kozijnen, ramen en deuren      80 
  5.3   Stalen en ijzeren kozijnen, ramen en deuren     81 
  5.4   Kleurgebruik        82 
  5.5   Beglazing         83 
  5.6   Hang- en sluitwerk        84 
6. Daken          85 
6.1  Algemeen         86 
6.2  Pannen         87 
6.3  Leien         88 
6.4  Zink, koper en lood op daken      89 
6.5  Rieten daken        90 
6.6  Voorzieningen op of in daken      91 
7. Structuur          92 
7.1 Algemeen        92 
7.2 Kelders en souterrains       93 
7.3 Plattegrond        94 
7.4 Trappen         95 
7.5   Liften         96 
8. Interieur          97 
8.1  Algemeen         98 
8.2  Vloeren         99 
8.3  Pleisterwerk        100 
8.4  Betimmering        101 
8.5  Tegels         102 
8.6  Behangsels        103 
8.7  Plafonds         104 
8.8  Schilderwerk        105 
8.9  Installaties        106 
8.10 Brandvoorschriften       107 
9. Energie besparende maatregelen       108 
  9.1  Algemeen         108 
  9.2  Ramen         109 
  9.3  Gevels         110 
  9.4  Daken         111 
  9.5  Vloeren         112 
  9.6  Ventilatie         113 
  9.7  Zonne-energie        114 
10. Overig          115 
 
 
 
 
  
8 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
Deel I  
Beoordelingscriteria  
  
9 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
1. ALGEMEEN 
  
Uitgangspunten 
 
 Herbestemming is van alle tijden en alle plaatsen. In het verleden werd bij herbestemming 
getracht zoveel mogelijk van het bestaande te handhaven. Tegenwoordig is vernieuwing 
meestal het uitgangspunt. Om bij monumenten zoveel mogelijk historisch materiaal te 
bewaren, is het van belang dat de nieuwe bestemming zich voegt naar de monumentale 
waarden van een monument. Als een nieuwe functie inpasbaar is in een bestaand 
gebouw, kunnen de aanwezige monumentale bewaard blijven. Als de essentie van het 
monument verloren gaat door de nieuwe functie, is de voorgestelde functie niet passend. 
(Functionele verenigbaarheid ingreep) 
 Verlies van monumentale waarden is alleen bespreekbaar bij ingrepen die voor lange tijd 
een functionele meerwaarde geven. Ingrepen met een tijdelijk karakter en zonder 
toegevoegde waarde voor de toekomst van het monument, zijn in beginsel niet mogelijk. 
(Functionele duurzaamheid ingreep) 
 Een ingreep ten koste van monumentale waarden is mogelijk wanneer dit voor het 
functioneren van het monument noodzakelijk is en er geen redelijk alternatief is dat geen 
of minder gevolgen voor de monumentale waarden heeft. (Onoverkomelijkheid ingreep) 
 Veel monumenten zijn in het verleden van functie gewijzigd en gemoderniseerd. Latere 
wijzigingen en/of toevoegingen kunnen van grote waarde zijn en vergroten de 
afleesbaarheid van de bouwgeschiedenis. Reconstructie van onderdelen van een gebouw 
kan de afleesbaarheid van waardevolle interventies uit het verleden verstoren. 
(Bouwhistorie eerbiedigen) 
 Hedendaagse veranderingen aan een monument zijn in beginsel toevoegingen die de 
monumentale waarden niet aantasten en die weer ongedaan gemaakt kunnen worden. 
(Reversibiliteit) 
  
10 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
2. FUNDERING 
 
Algemeen uitgangspunt 
 Een nieuwe fundering is toegestaan als de oorspronkelijke fundering aantoonbaar slecht 
en/of overbelast is. De oude fundering blijft ter plaatse. 
 
Functionele toets 
 Een funderingsrapport biedt uitsluitsel over de technische staat en de mate van aantasting 
van de fundering. De kwaliteitsniveaus van het casco-funderingsonderzoek zijn hierbij het 
uitgangspunt. 
1. Bij een aanschrijvingsniveau (het kwaliteitsniveau voldoet niet aan het Bouwbesluit) is een 
nieuwe fundering noodzakelijk. 
2. Bij een observatieniveau (de resterende geprognotiseerde betrouwbaarheid van de 
constructie bedraagt 15 jaar) is een nieuwe fundering mogelijk indien er geen 
monumentale waarden in het geding zijn. 
3. Bij splitsingsniveau ((de resterende geprognotiseerde betrouwbaarheid van de constructie 
bedraagt 25 jaar) is nieuwe fundering in beginsel niet toegestaan. 
4. Bij nieuwbouwniveau is een nieuwe fundering niet toegestaan. 
Onvoldoende draagvermogen van een fundering moet rekentechnisch worden 
aangetoond. Daarbij is het draagvermogen bepalend, niet de mate van aantasting. 
 Indien een object een gemeenschappelijke bouwmuur heeft, is afstemming met de 
funderingssituatie van het belendende pand noodzakelijk. 
 Bepaalde funderingstechnieken leiden tot meer schade dan andere. Het gebruik van 
statisch gedrukte buispalen wordt afgeraden omdat hierdoor grote delen van de 
bouwmuren of gevels worden verwijderd ten behoeve van de inkassingssleuven, Een 
uitzondering kan worden gemaakt wanneer een souterrain of kelder hoge monumentale 
waarden vertegenwoordigen die bij funderingsherstel met een betonplaat met 
inkassingen verloren gaan en waarbij het verlies aan monumentale waarden groter is dan 
de aantasting van het historisch metselwerk. 
 
Toelichting 
 Voor het uitdiepen van kelders en souterrains zie 7.2 Kelders en souterrains. 
11 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3. CONSTRUCTIEVE ONDERDELEN 
 
3.1  Algemeen uitgangspunt 
 Het behoud en het herstel van de hoofddraagconstructie is uitgangspunt, ook wanneer 
aanpassingen aan een monument worden gedaan. Dat geldt ook als de bestaande 
constructie niet toereikend is: de monumentale en eventueel overbodig geworden 
constructieve onderdelen blijven gehandhaafd, terwijl de noodzakelijke versterkingen of 
stabiliteitsvoorzieningen als reversibele toevoeging worden uitgevoerd. 
 
Functionele toets 
 Rekentechnisch moet worden aangetoond dat een constructie niet toereikend is. Indien 
herstellen geen optie is kan het constructieve element of onderdeel vervangen worden 
door een bij de constructie van het object passend element of onderdeel. 
 Bij het plaatsen van een stabiliteitsportaal is het van belang dat er geen monumentale 
onderdelen worden aangetast of verwijderd. Wanneer een pand een historisch 
waardevolle pui en/of een historisch waardevolle puibalk bevat mag een stabiliteitsportaal 
niet op de plek van de pui of puibalk komen. Wanneer de pui geen monumentale waarden 
vertegenwoordigt, is deze plek juist het meest geschikt voor het aanbrengen van een 
stabiliteitsportaal. Wanneer bij een pand met een monumentale pui geen alternatieve 
oplossing voor het portaal voorhanden is en/of een portaal niet alleen vereist is vanwege 
de stabiliteit maar ook vanwege de noodzaak de gevel constructief te ondervangen, zal in 
overleg met Monumenten en Archeologie en het bevoegd gezag per geval gekeken 
moeten worden hoe de draagvoorziening wordt aangebracht. 
12 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.2 Houten kappen en balklagen 
 
Uitgangspunten 
 Houten constructieonderdelen zoals kappen en balklagen kunnen historische waarde 
hebben omdat ze iets zeggen over het vakmanschap en het materiaalgebruik uit het 
verleden. Daarnaast kunnen ze mooi zijn om naar te kijken. Als deze onderdelen 
monumentale waarde hebben, is het behoud ervan het uitgangspunt. 
 Voor nieuwe trappen geldt het uitgangspunt om gebruik te maken van bestaande 
ravelingen of de trappen te plaatsen tussen de balken. Nieuwe ravelingen zijn mogelijk in 
monumentale balklagen die positief zijn gewaardeerd, onder de voorwaarde dat de 
ingreep onoverkomelijk is. Bij houtconstructies met een hoge monumentale en 
uniciteitswaarde zijn extra ravelingen in beginsel niet mogelijk. 
 Bij het aanbrengen van nieuwe dakkapellen is het behoud van de monumentale 
kapconstructie en vooral van alle monumentale spantbenen leidend. 
 De toepassing van staalconstructies of stalen hulpconstructies in houten constructies is 
onwenselijk. Staal heeft een andere uitzettingscoëfficiënt dan hout waardoor spanningen 
kunnen ontstaan. Alleen in uitzonderlijke gevallen, bijvoorbeeld wanneer een balk met 
beschildering rot is, is de toepassing van staal bespreekbaar. Indien nodig, zijn 
verstijvingen in overleg met Monumenten en Archeologie en een constructeur 
toegestaan. 
 
13 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.3 Dragend metselwerk 
 
Zie algemeen uitgangspunt onder 3.1 
14 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.4 Beton 
 
Uitgangspunt 
 Beton wordt veelvuldig gebruikt als constructiemateriaal. In de twintigste eeuw is beton 
ook vaak toegepast als zichtwerk, waardoor het een wezenlijk onderdeel van het in- en 
exterieur van een gebouw vormt. Soms zijn die betonconstructies bewust ongeschilderd 
gelaten. Wanneer de schone betonconstructie geen wezenlijk onderdeel is van de 
karakteristiek van het monument, is schilderen een optie. Wanneer een bewust 
schoongelaten betonconstructie beschermd moet worden tegen vochtindringing en 
reguliere bouwkundige maatregelen geen oplossing bieden, kan in overleg met 
Monumenten en Archeologie het beton behandeld worden met een kleurloze minerale 
verf. 
 
15 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.5 IJzer en staal 
 
Uitgangspunten 
 Herstel van ijzeren en stalen constructies vinden plaats met toepassing van de 
oorspronkelijke verbindingsmiddelen en -wijze. 
 Nieuwe onderdelen die aan een bestaande constructie worden bevestigd, moeten worden 
geklemd. 
 
 
- 
16 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4 GEVELS 
 
4.1 Algemeen uitgangspunt 
 De uiterlijke kwaliteiten en technische staat van een gevel zijn van groot belang voor de 
historische waarde en de beleving van een monument. Materiaaltoepassing, 
metselverband, patina, textuur, vorm en uiterlijk van het voegwerk, vormen een wezenlijk 
bestanddeel van de historische waarde van een gevel. Daarom is een zorgvuldige en 
terughoudende omgang met gevels een voorwaarde en vormt conservering van de 
bestaande gevel het uitgangspunt. Onzorgvuldig omgaan met de gevel leidt tot 
onherstelbare beschadiging en ontsiering.  
17 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.2 Reiniging 
  
Uitgangspunt 
 Gevelreiniging brengt in alle gevallen een zeker schaderisico met zich mee. Reiniging kan 
de gevel mechanisch of chemisch beschadigen wat kan leiden tot afzanden, verpoederen, 
schilferen en afbrokkelen. Reiniging maakt metselwerk, voegwerk en vele soorten 
natuursteen veelal meer poreus omdat de oppervlaktelaag wordt aangetast. Dit leidt tot 
grotere wateropname van de gevel, meer kans op vorstschade en een snellere en diepere 
vervuiling van de gevel. Om die reden is het reinigen van gevels niet toegestaan, tenzij de 
verontreiniging zelf (organisch of chemisch) schade veroorzaakt aan de gevel (metselwerk 
en/of natuursteen) of een gevel dermate vuil is dat de architectonische expressie volledig 
verloren is gegaan. Wat voor de ene gevel en/of materiaal een geschikte 
reinigingsmethode is, kan bij een andere gevel en/of materiaal ernstige schade opleveren. 
Het is derhalve onmogelijk om een uniforme reinigingsmethode aan te geven. 
 
18 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.3 Graffiti 
 
Uitgangspunt 
 Anti-graffitilagen zijn toegestaan indien zij kleurloos (niet glanzend), dampdoorlatend en 
zelfopofferend zijn. Bij massief metselwerk is een anti-graffitilaag mogelijk indien het 
gebouw geen aantoonbare fysische schade van de beschermlaag ondervindt. Permanente 
en semi-permanente anti-graffitisystemen zijn niet toegestaan. 
19 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.4 Voegwerk 
 
Uitgangspunt 
 Het behoud van het bestaande voegwerk is het uitgangspunt. Een licht beschadigde voeg 
die zijn functie nog vervult, is te prevaleren boven een nieuwe voeg. Slechte delen van 
voegwerk mogen worden vervangen. Een voeg is slecht als hij zijn waterwerende functie 
niet meer vervult. Hardheid is geen criterium voor het vervangen van een voeg. Indien 
meer dan 70% van het voegwerk slecht is, mag het voegwerk integraal worden vervangen. 
Indien het metselwerk een oppervlakte van minder dan 35 vierkante meter beslaat, mag 
het voegwerk integraal worden vervangen als 50% van het voegwerk in een slechte staat 
verkeert. 
 
 
20 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.5 Reparatie en inboeting metselwerk 
 
Uitgangspunt 
 Het behoud van bestaand metselwerk is het uitgangspunt. Vervanging is alleen mogelijk 
als het metselwerk geen onderlinge samenhang meer vertoont en scheurvorming het 
herstel verhindert. 
21 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.6 Natuursteen 
 
Uitgangspunt 
 Het behoud van de oorspronkelijke natuursteen is het uitgangspunt. Natuursteen mag pas 
vervangen worden als herstel niet meer mogelijk is. 
 Voorzieningen die een reversibele toevoeging zijn, zoals lampen, camera’s, losse 
brievenkasten, reclame-uitingen, etc. mogen niet in natuurstenen onderdelen worden 
bevestigd tenzij een gevel (nagenoeg) volledig uit natuursteen bestaat. 
 Consolidatie van natuurstenen onderdelen met een kunsthars is alleen toegestaan als 
reguliere reparatiemethoden geen oplossing bieden en de dampdichtheid van de 
behandelde onderdelen geen schade bij het monument kunnen veroorzaken. 
22 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.7 Pleisterwerk 
 
Uitgangspunt 
 Pleisterlagen mogen op gevels worden aangebracht als deze al aanwezig zijn of als dit 
historisch verantwoord is. 
23 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.8 Gevelbehandeling 
 
Uitgangspunten 
 Hydrofobeermiddelen kunnen bij een foutieve toepassing grote schade aan het gevelwerk 
toebrengen, als gevolg van bijvoorbeeld vochtophoping en zouten. Het hydrofoberen van 
gevels is daarom alleen toegestaan als bouwkundige maatregelen geen oplossing bieden 
om vochtdoorslag in gevels te voorkomen. 
 Het oliën van gevels is toegestaan als de gevels in de bestaande toestand geolied zijn. 
 Gevels mogen geschilderd worden als een geschilderde laag een essentieel en historisch 
onderdeel van de architectuur uitmaakt. 
 Natuursteen mag geschilderd worden als dit historisch verantwoord is. 
 Het behoud van tegeltableaus draagt bij aan de schoonheid en/of expressie van gevels. Ze 
mogen niet overgeschilderd of anderszins weggewerkt worden. 
 Het polychromeren van gevelstenen en reliëfs is toegestaan wanneer ze in het verleden 
ook gepolychromeerd waren. Plannen dienen gebaseerd te zijn op kleurhistorisch 
onderzoek. 
24 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.9 Nieuwe voorzieningen 
 
Uitgangspunten 
 Voorzieningen die een niet-reversibele toevoeging zijn en waarvoor in de gevel een 
sparing of gat moet worden aangebracht, zoals brievenkasten, bel- en 
intercomvoorzieningen, gevelstenen, ventilatieroosters etc. zijn in beginsel niet 
toegestaan. 
 Voorzieningen die een reversibele toevoeging zijn, zoals lampen, camera’s, losse 
brievenkasten, reclame-uitingen, etc. mogen niet in natuurstenen onderdelen worden 
bevestigd. De voorzieningen moeten voldoen aan de geldende Welstandsrichtlijnen. 
 Buitenzonwering en rolluiken zijn in beginsel niet toegestaan. 
25 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5 KOZIJNEN RAMEN EN DEUREN 
 
5.1 Algemene uitgangspunten 
 Een kozijn raam of deur mag vervangen worden als deze niet redelijkerwijs te herstellen is. 
 Indien in het verleden vensters en deurpartijen zijn vervangen in een historisch 
onverantwoord materiaal, dienen deze bij een vernieuwing te worden vervangen door een 
historisch verantwoord materiaal. 
 Wanneer alle ramen in een gevel slecht en niet redelijkerwijs te repareren zijn, mogen de 
nieuwe ramen beperkt gemodificeerd worden met behoud van het beeld en uiterlijke 
kwaliteit van de detaillering. Wanneer een enkel raam moet worden vervangen, is de 
detaillering van de bestaande ramen uitgangspunt. 
 Draaikiepramen zijn in beginsel niet toegestaan. 
 Schijnroeden of zogenaamde ‘Wienersprossen’ zijn in beginsel niet toegestaan. 
26 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.2 Houten kozijnen, ramen en deuren 
 
Uitgangspunt 
 Historische venster- en deurpartijen zijn monumentale onderdelen van een pand. Het 
streven om deze onderdelen zoveel mogelijk aan de huidige normen te laten voldoen, 
mag nooit leiden tot aantasting van de monumentale waarden of integraal vervangen van 
de onderdelen. Indien een kozijn vanuit monumentaal oogpunt niet is aan te passen moet 
naar andere oplossingen gezocht worden. De normen van de KeuringsVoorschriften voor 
Timmerwerk (KVT ’95) gelden niet voor historische vensters en deurpartijen. Zo is 
bijvoorbeeld de toepassing van een V-naad niet toegestaan. 
 
 
27 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.3 Stalen en ijzeren kozijnen ramen en deuren 
 
Uitgangspunt 
 Stalen vensters en deurpartijen mogen worden vervangen indien herstel niet mogelijk is. 
In geval van herstel of vervanging zijn bouwtechnische verbeteringen toegestaan mits het 
oorspronkelijke uiterlijk gehandhaafd blijft. 
28 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.4 Kleurgebruik 
 
Uitgangspunt 
 Kleuren vormen een wezenlijk onderdeel van de uitstraling van een monument en moeten 
derhalve aansluiten bij de historie, karakteristiek en ontwikkeling van het monument. Bij 
wijziging van de kleurstelling kan een kleurhistorisch onderzoek gevraagd worden. 
 
 
 
29 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.5 Beglazing 
 
Uitgangspunt 
 Het handhaven van historisch waardevol glas is het uitgangspunt. 
 Nieuw toe te passen glas heeft de uitstraling van gewoon blank glas. Glas dat voorzien is 
van bepaalde coatings of folies bijvoorbeeld omwille van de zontoetredingsfactor (ZTA) 
kunnen het glas een andere kleur geven en/of meer spiegelend maken dan regulier blank 
glas, wat sterk ontsierend kan werken. 
 Bij vervanging heeft het de voorkeur dat eenzelfde type glas wordt toegepast. Wanneer 
het bestaande vensterglas bijvoorbeeld getrokken glas is, heeft het de voorkeur opnieuw 
getrokken glas te gebruiken. 
 Het toepassen van isolerende beglazing is toegestaan wanneer het raamhout niet in 
detaillering wijzigt en er geen sprake is van historisch waardevol vensterglas. Voor de 
toepassingsmogelijkheden van isolerende beglazing, zie 9.2 [link naar 9.2 ramen] 
 Glas in lood moet in situ worden bewaard. Vervanging door blank glas of het opnemen van 
het glas in lood in dubbel glas is niet toegestaan. Een museale opstelling van glas in lood is 
alleen mogelijk als het glas in lood een zeer hoge kunsthistorische waarde heeft. 
30 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.6 Hang- en sluitwerk 
 
Uitgangspunt 
 Hang- en sluitwerk is een wezenlijk onderdeel van historische ramen en deuren. Het 
uitgangspunt is het behoud van dit historisch hang- en sluitwerk. In de praktijk wordt te 
snel overgegaan tot vervanging terwijl de onderdelen eenvoudig gangbaar zijn te maken. 
31 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6 DAKEN 
 
6.1 Algemene uitgangspunten 
 De historisch waardevolle dakvorm en dakbedekking vormen wezenlijke onderdelen van 
het monument en van het stadsbeeld. Het behoud van deze onderdelen vormt het 
uitgangspunt. 
 Indien de dakbedekking in het verleden is vervangen door een product dat historisch 
gezien niet toegepast had mogen worden, dient deze bij een restauratie te worden 
vervangen door een historisch verantwoord product. 
 Onbeschoten kappen mogen worden beschoten. 
 Voor isolatie zie 9.4 [link naar dakisolatie]. 
32 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.2 Pannen 
 
Uitgangspunt 
 Het behoud van historisch waardevolle pannen vormt het uitgangspunt. Bij vervanging 
moeten de vorm, afmeting en kleur hetzelfde zijn als bestaand. Hierbij heeft een 
gebruikte pan sterk de voorkeur. 
33 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.3 Leien 
 
Uitgangspunten 
 Het vervangen van leien is mogelijk wanneer een aanzienlijk deel van de leien 
onvoldoende kwaliteit of resterende levensduur heeft. 
 Bij vervanging moet dezelfde dekkingswijze worden gehandhaafd. 
34 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.4 Zink, koper en lood op daken 
 
Uitgangspunten 
 Bij vervanging is vervanging in hetzelfde materiaal en dezelfde dekkingswijze 
uitgangspunt. 
 Het coaten van ongeoxideerd zichtwerk is niet toegestaan. 
35 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.5 Rieten daken 
 
Uitgangspunt 
 Het handhaven van het uiterlijk van het dak is uitgangspunt. Bij vervanging van een 
gebonden dak mag ook worden gekozen voor een onderschoten of geschroefd dak. 
36 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.6 Voorzieningen op of in daken 
 
Uitgangspunt 
 Het dak en het historische daklandschap zijn zeer belangrijke onderdelen van het 
monument en het historische stadsbeeld. Dakopbouwen en andere voorzieningen in en op 
het dak kunnen het daklandschap en het silhouet van het pand verstoren. Het is daarom 
van belang de oorspronkelijke kapvorm te handhaven en nieuwe voorzieningen in de kap 
zoveel mogelijk te beperken. Ook een voorziening die vanaf openbaar gebied niet 
zichtbaar is, kan wegens verstoring van de dakvorm toch onwenselijk zijn. 
 Historische voorzieningen in het dak zoals oude dakkapellen en schoorstenen dragen bij 
aan het aanzien van het dak. Het behoud van deze onderdelen is uitgangspunt. Het 
voordeel hiervan is dat bestaande rookkanalen en schoorstenen zeer geschikt zijn voor het 
wegwerken van moderne rookgasafvoeren, beluchtingskanalen etc. 
 
Functionele toets 
 Voorzieningen moeten tussen de spanten worden aangebracht. 
 Voorzieningen in het dak mogen niet boven vlieringniveau worden aangebracht. Indien 
een kap geen vliering heeft, wordt de nieuwe voorziening bij kappen tot 10 rijen pannen 
tussen de goot en de nok minimaal 3 pannen uit de nok aangebracht; bij kappen met 10 en 
11 rijen pannen tussen de goot en nok blijft de voorziening minimaal 4 pannen uit de nok 
en bij kappen met 12 rijen pannen of meer minimaal 5 pannen uit de nok. 
 Dakterrassen op monumenten buiten de beschermde gezichten zijn toegestaan op platte 
daken wanneer ze niet zichtbaar zijn vanaf openbaar gebied en wanneer voldaan wordt  
aan de welstandscriteria voor orde 2-panden. 
 Dakterrassen zijn niet toegestaan op het hoofdvolume van monumenten in een 
beschermd stadsgezicht, tenzij een dakterras op een lager deel van het hoofdvolume kan 
worden aangebracht, bijvoorbeeld op een plat dak achter een hoger dwarsdak en het 
dakterras niet zichtbaar is vanaf openbaar gebied. Dakterrassen zijn evenmin toegestaan 
als de achtergevel en/of het binnengebied als hoog monumentaal is gewaardeerd. In dit 
geval mag het dakterras ook niet zichtbaar zijn vanaf het binnengebied. 
 In of op wolfeinden zijn voorzieningen niet toegestaan. 
 Loggia’s in daken zijn niet toegestaan. 
 Installaties mogen niet zichtbaar zijn vanaf openbaar gebied. 
 Zendmasten of -installaties zijn op monumenten niet toegestaan. 
 
Langsdaken (dakrichting haaks op de straat) 
 Bij langsdaken mag de som van de voorzieningen in het dak (dakkapellen, dakvensters 
etc.) maximaal een derde van de lengterichting van het dakvlak beslaan 
 Bij langsdaken dienen de voorzieningen bij voorkeur in de lengterichting midden in het 
dakvlak te worden aangebracht, waarbij de voorziening een kwart van de lengterichting 
uit de voor- en achtergevel blijft. 
 
Dwarsdaken (dakrichting evenwijdig aan de straat) 
 Dakkapellen zijn toegestaan wanneer dit past bij de typologie en de architectuur van het 
pand. Bij dakvlakken in het zicht waarbij de geslotenheid een wezenlijk onderdeel is van 
de architectonische verschijningsvorm zijn dakkappellen en dakvensters in beginsel niet 
toegestaan. 
37 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7 STRUCTUUR 
 
7.1 Algemene uitgangspunten 
 De oorspronkelijke structuur van een pand is een wezenlijk onderdeel van de 
monumentale waarden. Uit de plattegrond valt de historische opzet en het gebruik van 
een pand af te lezen. Het behoud van de bestaande hoofddraagconstructie en plattegrond 
is daarom uitgangspunt. 
 De ruimtelijkheid kan een wezenlijk onderdeel zijn van een monumentaal vertrek. Het 
behoud en de ervaarbaarheid hiervan is daarom uitgangspunt. 
38 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.2 Kelders en souterrains 
 
Uitgangspunten 
 Kelders en souterrains hebben een ondergeschikt karakter ten opzichte van de bel-etage 
en andere verdiepingen in het pand. Het behoud van dit ondergeschikte karakter is 
uitgangspunt. 
 Het uitdiepen van kelders of souterrains of het aanbrengen van nieuwe kelders is 
toegestaan wanneer het uitdiepen geen gevolgen heeft voor de aanwezige monumentale 
waarden en structuur. In beginsel is het uitdiepen van bestaande souterrains en kelders en 
het aanbrengen van nieuwe alleen toegestaan als onderdeel van funderingsherstel. Bij een 
bestaande kelder zonder daglichtvoorziening of een nieuw aan te brengen kelder mogen 
geen daglichtvoorzieningen worden aangebracht. Bij benedendijkse verdiepingen in 
dijkwoningen kunnen de gevels die niet in de dijk zijn ingelaten, wel ruimte bieden voor 
daglichtvoorzieningen. In geval van funderingsherstel bij historisch waardevolle 
souterrains of kelders, dienen de bestaande indeling en materie zoveel mogelijk 
gehandhaafd te blijven. 
 
Functionele toets 
 De stahoogte van de nieuwe, uit te breiden of uit te diepen kelder of souterrain mag 2100 
mm zijn. De stahoogte kan verhoogd worden tot maximaal 2400 mm onder de 
voorwaarde dat de vrije stahoogte minimaal 800 mm lager is dan die van de 
hoofdverdieping. Wanneer de bestaande stahoogte van een uit te breiden kelder of 
souterrain hoger is, mag deze stahoogte aangehouden worden. Bij panden waar de 
oorspronkelijke structuur op de begane grond of bel-etage volledig verloren is gegaan, is 
een diepere kelder bespreekbaar. 
 Met het aanbrengen of uitdiepen van de kelder of souterrain mogen geen monumentale 
onderdelen verloren gaan, aangetast en/of ontmanteld worden. 
 De werkzaamheden ten behoeve van de kelder of souterrain moeten aantoonbaar een 
aanvaardbaar minimaal schaderisico voor het pand met zich meebrengen. 
 Samengestelde kelders op verschillende niveaus mogen niet zonder meer op één niveau 
gebracht worden. Wanneer de niveauverschillen een wezenlijk onderdeel van de structuur 
van de afzonderlijke bouwdelen uitmaken zullen de niveauverschillen gehandhaafd 
moeten blijven. 
 Waterkelders en drijvende kelders dienen te worden gehandhaafd. Ook bij 
funderingsherstel dient een nog gave kelder te worden gehandhaafd tenzij dit 
redelijkerwijs niet mogelijk is en/of de waarde van de betreffende kelder zeer beperkt is. 
 
Toelichting 
 De kelder of het souterrain moet een ondergeschikte verdieping blijven ten opzichte van 
de rest van het pand. Dit geldt niet alleen ten opzichte van de hoofdverdieping maar ook 
ten opzichte van de overige verdiepingen. Omwille van deze ondergeschiktheid en mede 
gezien de aanlegdiepte van de gemiddelde bestaande fundering is als maximale vrije 
stahoogte 2400 mm aangehouden en niet 2600 mm zoals aangegeven in artikel 4.28 van 
het Bouwbesluit 2012.  
 
39 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.3 Plattegrond 
 
Uitgangspunten 
 Bij monumenten met een hoge monumentale waarde van de structuur en het interieur zijn 
doorbraken in wanden in beginsel niet mogelijk. 
 Bij panden waar de structuur en/of het interieur een positieve waarde hebben, zijn 
incidenteel bescheiden doorbraken mogelijk. Afhankelijk van de aard en situering van de 
doorbraak moet hierbij gedacht worden aan een enkele deur tot maximaal de omvang van 
een dubbele deur. 
 Bij panden met plattegronden met een positieve monumentale waarde maar zonder 
waarde in het interieur, is het afleesbaar blijven van de indeling uitgangspunt. Een ruimere 
doorbraak kan echter mogelijk zijn. 
 Vides in verdiepingscheidende vloeren en in vlieringen met monumentale vloeren zijn niet 
toegestaan. 
 Hoofdverkeersstructuren zoals gangen hebben een karakter dat afwijkt van 
verblijfruimten. Het behoud van het eigen karakter is daarom uitgangspunt, wat betekent 
dat ze niet bij gebruiksruimten mogen worden gevoegd. 
 Binnenplaatsen en lichthoven zijn essentieel voor de toevoer van licht en frisse lucht. Als 
ze een ruimtelijke of ontworpen kwaliteit hebben, is het essentieel dat ze in open en 
onbebouwde toestand behouden blijven. Daarom mogen ze niet worden overkapt en/of 
bij het pand worden geïntegreerd. Bij binnenplaatsen en lichthoven die in het verleden 
overkapt zijn, is het van belang dat ze het karakter van een buitenruimte behouden, tenzij 
dit karakter volledig verloren is gegaan. 
 Rookkanalen kunnen belangrijke structurerende elementen zijn waaruit de 
oorspronkelijke indeling kan worden afgeleid en het behoud hiervan is daarom 
uitgangspunt. 
 Suitescheidingen zijn belangrijke structurende onderdelen; het behoud hiervan is 
uitgangspunt. 
40 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.4 Trappen 
 
Uitgangspunten 
 Trappen zijn zeer bepalende en structurerende elementen. Het handhaven van de 
bestaande verkeersstructuur met trappen op de oorspronkelijke plek is daarom het 
uitgangspunt. 
 Bij traditioneel opgezette woningen met een verkeerszijde en een rookkanaalzijde zijn 
trappen aan de rookkanaalzijde in beginsel niet toegestaan. 
 De afzonderlijke verkeerstructuur van panden moet worden gehandhaafd; bij 
samenvoeging van panden is het handhaven van de afzonderlijke trappenhuizen 
uitgangspunt. 
 Het toevoegen van trappen of trappenhuizen kan alleen plaatsvinden als er een 
functionele noodzaak omwille van het hedendaagse gebruik is en als er geen waardevolle 
structuren of onderdelen verloren gaan. 
 De meest geschikte plaats voor nieuwe trappen zijn bestaande ravelingen of tussen de 
balken. Afhankelijk van de monumentale waarden is incidenteel een raveling in een 
historische balklaag mogelijk, mits de ingreep onoverkomelijk is. Bij houtconstructies met 
een hoge monumentale en uniciteitswaarde zijn extra ravelingen niet mogelijk. 
41 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.5 Liften 
 
Uitgangspunten 
 Een bestaande liftinstallatie kan een historische waarde vertegenwoordigen; het behoud 
hiervan is uitgangspunt. Wanneer liften niet zijn te modificeren naar de hedendaagse 
veiligheidseisen is het vaak wel mogelijk de afwerking op te nemen in een nieuwe 
installatie. 
 Nieuwe liften zijn bij woonhuizen niet toegestaan tenzij er geen wezenlijke monumentale 
waarden in het geding zijn. 
 Een liftopbouw is in beginsel niet toegestaan. 
42 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8 INTERIEURS 
 
8.1 Algemene uitgangspunten 
 Historisch waardevolle interieurs dienen gehandhaafd te blijven en mogen niet worden 
aangepast ten behoeve van nieuwe gebruikseisen en/of naar aanleiding van huidige 
regelgeving. 
 In interieurs met afwerkingen van hoge monumentale waarde zijn keukens, badkamers of 
sanitaire inrichtingen niet toegestaan. Vochtbelasting en installaties kunnen de 
monumentale onderdelen aantasten. 
43 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.2 Vloeren 
 
Zie algemene uitgangspunten onder   8.1
44 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.3 Pleisterwerk 
 
Uitgangspunt 
 Het infrezen van leidingen in historische gepleisterde wanden is in beginsel niet 
toegestaan. 
45 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.4 Betimmering 
 
Zie algemene uitgangspunten onder   8.1
46 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.5 Tegels 
 
Zie algemene uitgangspunten onder   8.1
47 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.6 Behangsels 
 
Zie algemene uitgangspunten onder   8.1
48 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.7 Plafonds 
 
Uitgangspunten 
 Het uitgangspunt is het handhaven en herstellen van bestaande plafonds. Het uitnemen 
van ornamenten en herplaatsen in een nieuw plafond is geen restauratieve aanpak. Een 
dergelijke oplossing is pas bespreekbaar wanneer het bestaande plafond onherstelbaar is. 
 Een plafond met historische kleuren, schilderingen en/of sjablonen mag niet worden 
overgeschilderd. 
 Bij monumentale interieurs is een verlaagd plafond niet toegestaan. 
49 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.8 Schilderwerk 
 
Uitgangspunten 
 Historische verflagen en afwerkingen geven een schat van informatie over de interieurs uit 
het verleden en de smaak van de gebruiker. Handhaving van deze onderdelen is daarom 
uitgangspunt. 
 Bij reconstructie van een ouder kleurschema is het van belang de kleur af te stemmen op 
de stijlkenmerken en op de bepalende fase van het interieur. Voor een verantwoorde 
interieurrestauratie is professioneel kleuronderzoek een vereiste. 
50 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.9 Installaties 
 
Uitgangspunten 
 Installaties zoals hijsraderen, liften en machines, kunnen monumentale waarden hebben. 
Historisch waardevolle installaties moeten worden behouden. 
 Bij het aanbrengen van nieuwe installaties mag geen schade ontstaan aan historisch 
waardevolle interieurs of constructieve elementen. 
 De installaties moeten zodanig zijn gesitueerd dat de visuele gaafheid van een historisch 
waardevol interieur niet wordt aangetast. 
51 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.10 Brandvoorschriften 
 
Uitgangspunten 
 Het reversibel aanbrengen van brandwerende voorzieningen vormt het uitgangspunt. 
 Historische deuren mogen niet worden vervangen door brandwerende deuren. 
Brandveiligheid kan in sommige gevallen worden bereikt met een bij brand opschuimende 
strip in de sponning of door de deur aan één zijde worden te bekleden met een 
brandwerende beplating. 
 Monumentale trappen mogen niet worden bekleed met brandwerende materialen. 
 Gietijzeren en stalen onderdelen mogen alleen met brandwerende verf worden behandeld 
als de expressie van de aanwezige detaillering behouden blijft. 
 Verlichte vluchtroute- en nooduitgangaanduidingen zijn alleen mogelijk wanneer de 
stroomvoorziening de historische interieurs niet aantast. Wanneer het aanleggen van een 
noodstroomvoorziening negatieve gevolgen heeft voor het monumentale interieur zal 
bijvoorbeeld van fluorescerende bordjes gebruik moeten worden gemaakt. 
 Wanneer vlucht- of veiligheidsvoorzieningen nadelige gevolgen hebben voor het 
monument, moet gestreefd worden naar gelijkwaardige oplossingen die minder schade 
aan het interieur opleveren. 
 
52 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9 ENERGIEBESPARENDE MAATREGELEN 
 
9.1 Algemeen uitgangspunt 
 Het isoleren van monumenten leidt vaak tot problemen. Aangezien monumentale 
gebouwen thermisch lek zijn, zullen koudebruggen, bijvoorbeeld bij vloeren en stabili-
teitswanden, onvermijdelijk zijn. Hierdoor kan inwendige condensatie optreden; vaak is 
dit het geval bij balkopleggingen en gevelankers, wat tot ernstige schade leidt en wat de 
duurzaamheid van materialen die al eeuwen meegaan, aantast. Daarom is een pakket van 
energiebesparende maatregelen alleen bespreekbaar indien dit verenigbaar is met het 
monument. Een fysische berekening dient dit aan te tonen. 
 Installatietechnische voorzieningen die energie opwekken,  accumuleren of besparen zijn 
mogelijk mits zij het monument niet visueel aantasten en niet ten koste gaan van 
monumentale interieurwaarden. 
 
Toelichting 
 Het is van belang dat de te nemen maatregelen op elkaar en op de thermische en fysische 
balans van het monument zijn afgestemd. 
 De reguliere isolatiemiddelen zijn voor veel monumenten niet geschikt. In die gevallen 
moet gezocht worden naar andere producten die, bijvoorbeeld door een geringere dikte, 
een oplossing kunnen bieden. 
 Bij panden met geen of beperkte interieurwaarden kunnen vaak eenvoudig installaties 
worden ondergebracht die tot een lager energieverbruik leiden zoals Laag Temperatuur 
Water verwarming (LTW) en gebalanceerde ventilatie met een Warmte Terug Win 
systeem (WTW). Verder bieden veel monumenten mogelijkheden om o.a. 
warmtepompen of biomassa-installaties aan te brengen ter compensatie van een lagere 
isolatiewaarde. Met een op het monument afgepast pakket maatregelen  kan derhalve in 
de meeste gevallen  toch een betere energieprestatie worden bereikt. 
 
53 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.2 Ramen 
 
Uitgangspunten 
 Isolerende beglazing is toegestaan in historisch waardevolle ramen, mits het glas 
verenigbaar is met de detaillering van het raam en het niet ten koste gaat van historisch 
waardevol glas. Daarnaast moet de afmeting van het bestaand raamhout voldoende zijn 
om op verantwoorde wijze isolerende beglazing aan te brengen. 
 Indien de zwaarte van het raamhout niet toereikend is, kan tot aanpassing of vervanging 
worden overgegaan als de bestaande ramen geen monumentale waarden 
vertegenwoordigen en/of in die mate in slechte technische staat verkeren dat ze niet zijn 
te handhaven.  
 Wanneer een raam wel monumentale waarden vertegenwoordigt maar onherstelbaar 
aangetast is, mogen de ramen worden vernieuwd en kan isolerende beglazing worden 
toegepast, mits het uiterlijk en de detaillering van het bestaande raam verenigbaar zijn 
met isolerende beglazing. Hierbij moet het aanzicht, de dagmaten, negge, zwaarte, en 
detaillering vanaf de buitenzijde ongewijzigd blijven. Aan de binnenzijde mag de 
detaillering enigszins afwijken van het oorspronkelijk tenzij het interieur belangrijke 
monumentale waarden vertegenwoordigt. Het bestaande raamsysteem moet hierbij 
worden gehandhaafd. Draai-kiepramen zijn in beginsel niet toegestaan, tenzij het ramen 
met een indifferente waarde aan de achterzijde van een pand betreft. 
 Wanneer een bestaand raam geen monumentale waarden vertegenwoordigt, mag het 
worden vervangen door een modern raam met isolerende beglazing en kierdichting onder 
de voorwaarde dat de detaillering en materialisering aansluiten bij het karakter van het 
monument. 
 De bestaande monumentale kozijnen mogen niet ingrijpend worden aangepast of 
vervangen ten behoeve van tochtdichtingsvoorzieningen of geleidingssystemen. 
 Schijnroeden, Wienersprossen of roedeverzwaringen zijn niet toegestaan. 
 Oud glas en glas-in-loodramen moeten worden gehandhaafd. Glas-in-loodramen mogen 
niet in de luchtspouw van dubbel glas worden aangebracht, tenzij het glas in lood en de 
bestaande ramen indifferente monumentale waarden vertegenwoordigen. 
 Bij het toepassen van dubbele beglazing dienen de afstandsprofielen te worden 
uitgevoerd in kleur of met een zwarte rubberkern in plaats van metaal. 
 Indien isolerende beglazing niet inpasbaar is, kan voor een andere oplossing gekozen 
worden, zoals een binnenvoorzetraam. 
 Indien een interieur belangrijke monumentale waarden vertegenwoordigt, is een 
binnenvoorzetraam in beginsel niet toegestaan. 
 De detaillering en de onderverdeling van het binnenvoorzetraam mag niet detoneren met 
het monumentale raam. 
 
Toelichting 
 Onder isolerende beglazing wordt zowel dubbel glas als gelaagd glas met isolerende 
eigenschappen verstaan. 
 Getrokken glas heeft de voorkeur ten opzichte van floatglas, tenzij oorspronkelijk 
floatglas is toegepast. 
 Indien het raam omwille van het aanbrengen van isolerende beglazing aangepast mag 
worden, kan voor een binnenbeglazingssysteem worden gekozen. Buitenbeglazing 
geplaatst in de beglazingspasta geniet de voorkeur. 
54 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
 Het aanbrengen van isolerende beglazing heeft geen effect als niet ook de kierdichting 
wordt verbeterd. De aanwezige monumentale waarden kunnen er toe leiden dat 
isolatievoorzieningen niet mogelijk zijn. 
55 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.3 Gevels 
 
Uitgangspunten 
 Het aanbrengen van isolatiemateriaal mag geen fysische veranderingen tot gevolg 
hebben die schade aan het monument toebrengen. 
 De isolatie van de wanden moet afgestemd zijn op het totale pakket van 
isolatievoorzieningen. Een in verhouding tot de overige isolatievoorzieningen relatief dik 
isolatiepakket kan tot schade leiden. 
 Voorzetwanden en binnenisolatiesystemen mogen niet worden toegepast als 
monumentale interieuronderdelen worden aangetast of aan het zicht onttrokken, zoals 
lambriseringen, wandbespanningen, monumentale plafonds en plafondlijsten. 
 Buitenisolatiesystemen zijn niet toegestaan. 
 
Toelichting 
 Het isoleren van monumenten leidt vaak tot problemen. Aangezien monumentale 
gebouwen thermisch lek zijn zullen koudebruggen, bijvoorbeeld bij vloeren en stabili-
teitswanden, onvermijdelijk zijn. Hierdoor kan inwendige condensatie optreden; vaak is 
dit het geval bij balkopleggingen en gevelankers wat tot ernstige schade leidt. 
56 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.4 Daken 
 
Uitgangspunten 
 Isolatie aan de buitenzijde van het dakbeschot is alleen toegestaan als de daklijn niet gelijk 
komt met of hoger wordt dan de gevellijn van de voor- of achtergevel en de resterende 
gootbreedte minimaal 15 cm bedraagt. 
 Een warm-dak constructie heeft de voorkeur boven een koud-dak constructie. Indien een 
warm dak niet mogelijk is, kan aan de binnenzijde isolatie worden aangebracht, waarbij 
een goede ventilatie met buitenlucht tussen de isolatie en het dakbeschot moet worden 
gewaarborgd. 
 Afdichtingsmiddelen als kit en PUR-schuim zijn niet toegestaan. Historische kappen 
dienen voldoende geventileerd te worden. 
 
 
 
57 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.5 Vloeren 
 
Uitgangspunten 
 Bij monumentale interieurs is een verlaagd plafond niet toegestaan. 
 Voor het aanbrengen van isolerende voorzieningen mogen geen monumentale 
onderdelen, zoals vloeren of plafonds, verwijderd of ontmanteld worden. 
 Verhoogde of zwevende vloeren mogen niet leiden tot het inkorten van monumentale 
deuren. 
 Verhoogde en zwevende vloeren mogen niet leiden tot het aanpassen of verplaatsen van 
monumentale trappen. 
 Monumentale onderdelen, zoals lambriseringen of plinten die onderdeel zijn van het 
interieur, mogen niet geheel of gedeeltelijk door verhoogde vloeren aan het zicht 
onttrokken worden. 
58 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.6 Ventilatie 
 
Uitgangspunten 
 Bij mechanische of balansventilatie moeten de installaties zodanig zijn aangebracht dat 
geen schade wordt toegebracht aan historisch waardevolle interieurs of constructieve 
elementen. 
 De installaties moeten zodanig zijn gesitueerd dat de visuele gaafheid van het interieur 
niet wordt aangetast. 
 Ventilatieroosters of suskasten zijn niet toegestaan. Wanneer het vervangen of aanpassen 
van de ramen is toegestaan mag een verholen ventilatievoorziening worden aangebracht. 
 Muurventilatieroosters of muursuskasten zijn niet toegestaan. 
 Indien er geen monumentale waarden in het geding zijn, kunnen ventilatievoorzieningen 
in de achtergevel aangebracht worden. De ventilatie dient bij voorkeur via voorzieningen 
op het dak te worden gerealiseerd, maar wel op een wijze dat de monumentale waarden 
van de interieurs niet worden aangetast. 
 
Toelichting 
 Indien een monument wordt nageïsoleerd, moet grote zorg besteed worden aan de 
ventilatie. Zonder een deugdelijke ventilatie kan het nageïsoleerde monument grote 
schade ondervinden door te hoge vochtconcentraties in het pand. De voorzieningen 
mogen echter geen monumentale onderdelen aantasten of ontsierend werken. 
59 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.7 Zonne-energie 
 
Uitgangspunten 
 Zonnepanelen zijn toegestaan op alle daken van monumenten, mits deze niet zichtbaar 
zijn vanaf de openbare ruimte.  
 Bij hellende daken dient  rekening gehouden te worden met overhoekse zichtlijnen. De 
panelen mogen  geen hoek hebben ten opzichte van het hellend dakvlak en de bestaande 
dakbedekking moet worden gehandhaafd. 
 Bij  monumentale industriële bouwwerken zijn  zonnepanelen eveneens mogelijk, 
wanneer deze zichtbaar zijn vanuit de openbare ruimte, mits deze zorgvuldig geplaatst 
zijn en passend zijn bij het karakter van het dak (dus bijv. zwarte panelen op een zwart 
dak).  
 Bij daken die zijn gedekt met leien, koper, losanges of een andere zeldzame dakbedekking 
of indien een dak een  beeldbepalend onderdeel is van de architectuur of het 
monumentale voorkomen van een monument, zijn zonnepanelen in beginsel niet 
toegestaan. 
 
Toelichting 
 Het steenachtige karakter van een pannendak is een wezenlijk onderdeel van het aanzicht 
van een monument en het historische stadsbeeld. De (glanzende) zonnepanelen hebben 
een andere uitstraling dan een traditionele dakbedekking en doen daarmee afbreuk aan 
het pand en aan het historische stadsbeeld. Vandaar dat de panelen op geen enkele wijze 
het aanzicht van het pand vanaf openbaar gebied mogen verstoren. De dakvlakken die 
geen zichtbaar dak vormen, mogen wel worden voorzien van panelen. 
 
60 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
10. Overig 
 
Uitgangspunt 
 Veiligheidsvoorzieningen voor inspectie zijn toegestaan mits de aan te brengen 
voorzieningen geen monumentale onderdelen aantasten en zij niet prominent aanwezig 
zijn. Veiligheidsvoorzieningen voor onderhoud zijn alleen toegestaan indien de 
bereikbaarheid met bijvoorbeeld hoogwerkers redelijkerwijs niet mogelijk is. 
 
 
  
61 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
 
Deel II  
Technische aanwijzingen restauratie 
en onderhoud  
 
 
 
 
 
 
   
62 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
1. ALGEMEEN 
 
Uitgangspunten 
 Bij herstel en verbouw is het behoud van oorspronkelijke bouwmaterialen en 
bouwtechnieken een belangrijk uitgangspunt. Oude bouwmaterialen en 
constructiewijzen zeggen iets over het ambacht van vroeger en over het gebruik van 
monumenten in het verleden. Daarom gaat repareren boven vervangen. (Behouden 
gaat voor vernieuwen) 
 Hedendaagse bouwmaterialen of constructiewijzen zijn niet altijd verenigbaar met 
historische materiaaltoepassingen en/of constructiewijzen. Zij kunnen mechanische, 
fysische en/of chemische reacties veroorzaken die schadelijk zijn voor het monument. 
De toe te passen technieken mogen geen mechanische, fysische of chemische schade 
veroorzaken aan een monument. (Technische, chemische en bouwfysische 
verenigbaarheid ingreep) 
 Het is essentieel dat een reparatie, aanpassing of vernieuwing technisch duurzaam is. 
De toepasbaarheid van materialen en/of technieken moeten door attest of ervaring 
aangetoond worden. In geval van twijfel kan een materiaal of techniek geweigerd 
worden. (Technische duurzaamheid ingreep) 
63 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
2. FUNDERING 
 
Vergunningsplicht 
 Funderingsverbetering of funderingsherstel is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseis 
 Funderingsherstel moet trillingsarm plaatsvinden. Voor de beoordeling van mogelijke 
schade door trillingen bij het plaatsen van nieuwe palen moet de strengste grenswaarde 
uit het SBR-rapport Meet- en beoordelingsrichtlijn, schade aan gebouwen ten gevolge van 
trillingen, richtlijn A (2002) worden gehanteerd. 
64 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3. CONSTRUCTIEVE ONDERDELEN 
 
3.1  Algemeen 
 
Vergunningsplicht 
 Constructieve aanpassingen zijn vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij demontage van een constructie moet de stabiliteit van het geheel gewaarborgd zijn. 
65 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.2 Houten kappen en balklagen 
 
Vergunningsplicht 
 Het herstel van houten balken en constructieonderdelen is vergunningsvrij. Het 
vervangen is vergunningsplichtig. 
 Het treffen van voorzieningen om in muren opgelegde balkkoppen te beschermen 
tegen vocht is vergunningsplichtig. Voor bijvoorbeeld de geventileerde plaatsing van 
een balkkop of het aanbrengen van een kunststof omhulsel om een balkkop (cap) moet 
muurwerk worden weggehaald hetgeen ten koste gaat van historisch materiaal. 
 Het grotendeels of integraal vervangen van sporen is vergunningsplichtig. Het 
vervangen van 20% van de sporen tot een maximum van 30 sporen is vergunningsvrij. 
 Het (preventief) aanbrengen van injectiepluggen tegen insectenaantasting is niet 
toegestaan. De methode werkt niet of nauwelijks en is daarnaast zeer ontsierend. 
 Grotendeels of integraal vloerhout vervangen is vergunningsplichtig. Plaatselijk 
aangetast vloerhout mag tot 20% van de oppervlakte en een maximum van 10 m² 
vergunningsvrij worden hersteld. 
 Het aanbrengen van dakbeschot op onbeschoten dakconstructies is 
vergunningsplichtig. De werkzaamheden zijn ingrijpend en kunnen verregaande 
gevolgen hebben voor het gebruik van de zolder, wat negatief kan zijn voor de 
historische constructie en/of het monument. 
 
Uitvoeringseisen 
 Onderdelen die zijn aangetast door insecten en/of schimmels mogen pas vervangen 
worden als de onderdelen onvoldoende draagvermogen hebben en/of bestrijding niet 
mogelijk is. De aanwezigheid van insecten of schimmels betekent niet altijd dat het 
‘aangetaste’ hout moet worden vervangen. In voorkomende gevallen kan bij een 
beperkte aantasting worden volstaan met het verlagen van het vochtgehalte in het 
hout en/of het toepassen van een bestrijdingsmiddel. 
 Slechte onderdelen moeten niet in hun geheel worden vervangen, maar afgezaagd tot 
voorbij het onaangetaste, gezonde hout en aangelast (schuine lip- of haaklas; Llas = 2-
2,5 hoogte balk) in beginsel met dezelfde houtsoort van hetzelfde formaat. Indien meer 
dan 40% van een onderdeel is aangetast, is volledige vervanging van dat onderdeel 
toegestaan. 
 Het gebruik van epoxyharsen ter vervanging van balkkoppen en dergelijke is 
toegestaan tot maximaal 1/5e van de overspanning met een maximum van 1,20 meter. 
Rekentechnisch moet worden aangetoond of de gerepareerde balk voldoende 
draagvermogen heeft. 
 Herstellingen moeten hetzelfde uiterlijk en dezelfde profileringen hebben als het 
origineel. 
 Voor de aanleg van leidingen mag niet door historische houtconstructies worden 
geboord. 
 
Toelichting 
 Voor beschilderde en afgewerkte onderdelen van houten kappen en balklagen, zie 8.7 
en 8.8. 
66 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.3 Dragend metselwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Constructieve aanpassingen zijn vergunningsplichtig. Muurdoorbraken bijvoorbeeld zijn 
een wijziging van de structuur en kunnen het monument aantasten. 
 Het plaatselijk herstellen van scheuren (inboetwerk tot ca 1 m²) is vergunningsvrij. Het 
deels vervangen van dragende wanden is vergunningsplichtig. 
 Het inbrengen van wapeningsstaven in voegen om scheuren in metselwerk constructief 
te herstellen, is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Zettingscheuren moeten worden ingeboet zodat de muur constructief een geheel blijft. 
De te gebruiken stenen en mortel moeten vergelijkbare fysische en chemische 
eigenschappen (hardheid, vochtopname) hebben als de bestaande wand. Indien het 
inboetwerk niet is aangepast aan het bestaande metselwerk kunnen reacties optreden 
die schade veroorzaken. Voorts bestaat het risico dat het inboetwerk onvoldoende aan 
het bestaande werk hecht. 
 Het metselwerk moet dusdanig bevochtigd zijn dat er geen wateronttrekking aan de 
specie optreedt. Wanneer water aan de verse metselmortel wordt onttrokken, hardt 
deze niet goed uit (verbranden). Dit levert een slechte hechting en slechte kwaliteit 
voegwerk op. 
 Geroeste niet-blinde smeed- of gietijzeren ankers mogen niet worden vervangen maar 
moeten worden ontroest en behandeld. Vervangen is alleen mogelijk als herstel niet 
mogelijk is. 
 De nieuwe voeg dient in samenstelling en hardheid aan te sluiten op het bestaande 
voegwerk. Indien sprake is van een kalkvoeg is het niet mogelijk een cementvoeg te 
gebruiken. Hulpstoffen zijn niet toegestaan. 
 
67 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.4 Beton 
 
Vergunningsplicht 
 Constructieve aanpassingen zijn vergunningsplichtig. 
 Plaatselijk betonherstel tot 10% van de betonoppervlakte is vergunningsvrij. Het 
grotendeels blootleggen van de wapening en het aanbrengen van een nieuwe 
oppervlaktelaag is vergunningsplichtig. 
 Het plaatselijk repareren van een troggewelfvloer en ontroesten en behandelen van de 
stalen liggers in het werk is vergunningsvrij. Het vervangen van stalen liggers is 
vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij beton in het zicht moet de textuur, oppervlaktebehandeling en kleur van een 
reparatie overeenkomen met het bestaande werk. De bestaande oppervlaktestructuur, 
textuur en oppervlaktebehandeling kunnen een wezenlijk onderdeel zijn van de 
architectonische expressie. Het is van belang dat reparaties eenzelfde afwerking en 
uiterlijk krijgen als de te herstellen betonconstructie. 
 
Toelichting 
 Wanneer de wapening en het beton nog niet te zeer zijn aangetast, kan het kathodisch 
beschermen van het wapeningsstaal verder verval voorkomen. 
 
 
68 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
3.5 IJzer en staal 
 
Vergunningsplicht 
 Constructieve aanpassingen zijn vergunningsplichtig. 
 Het herstellen en ontroesten van onderdelen van een staalconstructie is 
vergunningsvrij. Het vervangen van aangetaste onderdelen is vergunningsplichtig. 
 Het schilderen van een historische staalconstructie met een brandwerende verf is 
vergunningsplichtig. De verf kan het beeld en de uitstraling wijzigen en daardoor de 
constructie ontsieren. 
 
 
 
69 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4 GEVELS 
 
4.1 Algemeen 
 
Toelichting 
 In geval van schade of calamiteiten bij gevels moet eerst de oorzaak van de schade 
worden vastgesteld en verholpen alvorens tot reparatie wordt overgegaan. Vaak wordt 
te snel een oorzaak aangewezen die achteraf niet juist blijkt te zijn. 
70 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.2 Reiniging 
 
Vergunningsplicht 
 Gevelreiniging is vergunningsplichtig. Het reinigen van een gevel kan de technische 
conditie en het uiterlijk van een gevel aantasten. De technische en esthetische gevolgen 
van de gevelreiniging moet worden getoetst. 
 
Uitvoeringseisen 
 Voorafgaand aan een reiniging moet een reinigingsproef ter goedkeuring worden 
overlegd. 
 De oppervlaktelaag van een baksteen, natuursteen of een voeg mag niet worden 
aangetast als gevolg van de reiniging. 
 Mechanisch reinigen (stralen) van verblendstenen, geglazuurde bakstenen of 
keramische tegels is niet toegestaan. Dit beschadigt de oppervlakte en heeft gevolgen 
voor de conditie van de gevel. 
 Het reinigen van reliëfs mag niet leiden tot een verlies aan scherpte van de voorstelling. 
Reliëfs of sculptuurwerk verliezen (vooral bij zand-, kalk- en tufsteen) door reiniging 
snel scherpte en/of profiel. De reinigingsmethode moet voor deze onderdelen extra 
terughoudend zijn. Een methode die voor het gevelvlak acceptabel is, is dat niet altijd 
voor reliëfs. 
 Het verwijderen van olie- of verflagen van een gevel kan niet plaatsvinden door middel 
van mechanisch reinigen. 
 
71 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.3 Graffiti 
 
Vergunningsplicht 
 Het verwijderen van graffiti is vergunningsvrij. 
 
Uitvoeringseisen 
 De oppervlaktelaag van baksteen, natuursteen of voegwerk mag niet worden aangetast 
als gevolg van de reiniging. 
 Het verwijderen van graffiti door middel van stralen is niet toegestaan. De methode is 
niet geschikt voor het verwijderen van verf. Reinigen met een straalmiddel (mechanisch 
reinigen) kan de oppervlakte beschadigen en ondermijnt de conditie van de gevel. 
 
Toelichting 
 Graffiti is het meest eenvoudig te verwijderen binnen 24 uur na het aanbrengen. Indien 
een monumentale gevel met graffiti is beklad, moet eerst worden vastgesteld welk 
type verf is gebruikt. Vervolgens kan de reinigingstechniek worden bepaald, waarbij in 
ogenschouw moet worden genomen welke schade de reinigingsmethode kan 
veroorzaken. 
72 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.4 Voegwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Het geheel of grotendeels vervangen van voegwerk is vergunningsplichtig. Plaatselijk 
voegwerkherstel tot 30% van het gevelmetselwerk met een maximum van 15 m² is 
vergunningsvrij. 
 
Uitvoeringseisen 
 Voorafgaand aan de werkzaamheden moet een uithak- en voegproef ter goedkeuring 
worden overlegd. Het proefstuk moet tijdens de werkzaamheden aanwezig blijven. 
 Het verwijderen van voegen mag niet leiden tot schade aan het metselwerk. Bij 
ondeskundig uithakken van een voeg beschadigt de steen. De voeg moet worden 
verwijderd met gereedschap dat geen schade toebrengt aan het historisch metselwerk 
of natuursteen. Het gebruik van bijvoorbeeld een slijptol voor het verwijderen van 
voegwerk is niet toegestaan. 
 Een stootvoeg smaller dan 1,5 mm mag niet worden verwijderd. De voeg wordt 
onherroepelijk breder dan bestaand waardoor het beeld wijzigt en de gevel wordt 
ontsierd. 
 Een nieuwe voeg moet hechten aan de bakstenen en niet aan de oude voegmortel. 
Wanneer de nieuwe voeg hecht aan de oude mortel kan deze zijn functie, zoals het 
waterwerend maken van de gevel, niet goed vervullen. Een goed uitgehakte voeg is 
‘vierkant’ uitgehakt, waarbij geen noemenswaardige specieresten aan de bakstenen 
achterblijven. 
 De nieuwe voegafwerking moet identiek zijn aan het bestaande werk. 
 De voegmortel moet qua samenstelling aangepast zijn aan de hardheid en 
vochtopname van het bestaande metselwerk. Een veel voorkomend verschijnsel is het 
vervangen van een kalkmortel door cement. Cement is te star voor kalkhoudend 
metselwerk waardoor de hechting vaak niet goed is. De voeg kan dan los komen en/of 
schade aan het omliggende werk veroorzaken. 
 Het metselwerk moet dusdanig bevochtigd zijn dat er geen wateronttrekking aan de 
voegspecie optreedt. Het uitdrogen van vers voegwerk dient te worden voorkomen. 
 Het is niet toegestaan voegen met kalk of een basterdmortel aan te brengen in een 
periode waarin vorst kan optreden. Het risico bestaat dat het water in de verse voeg 
bevriest waardoor de voeg kapot wordt gedrukt. 
 Er mag geen noemenswaardige smet optreden. Eventuele smet mag niet met zoutzuur 
(ook niet verdund) worden verwijderd als de gevels met een kalkmortel zijn uitgevoerd 
en/of kalk- of zandsteensoorten bevatten. 
 
Toelichting 
 Voegen moeten met een naaldbeitel worden uitgehakt. Voorafgaand aan het uithakken 
mogen lintvoegen tot op de gewenste uithakdiepte ingezaagd worden met een op lage 
toeren draaiende diamantzaag die langs een rei wordt geleid. 
73 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.5 Reparatie en inboeten van metselwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Plaatselijk inboeten van gevelmetselwerk is tot maximaal 1 m² per gevel 
vergunningsvrij. Het vervangen van grotere delen metselwerk is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 De nieuwe stenen moeten qua hardheid hygroscopische eigenschappen, formaat, kleur 
en textuur aansluiten bij het bestaande metselwerk. Stenen die qua hardheid en 
hygroscopische eigenschappen afwijken kunnen het omliggende muurwerk 
beschadigen. 
 Bij schoon metselwerk moeten nieuw in te boeten bakstenen worden bemonsterd 
alvorens ze worden verwerkt. 
 Het verband waarin de stenen worden verwerkt moet hetzelfde zijn als in de bestaande 
situatie. 
 De metselmortel moet qua samenstelling aangepast zijn aan de hardheid en 
vochtopname van het bestaande metselwerk. Een veel voorkomend verschijnsel is het 
vervangen van een kalkmortel door cement. Cement is te star voor kalkhoudend 
metselwerk waardoor de hechting vaak niet goed is. De voeg kan dan los komen en/of 
schade aan het omliggende werk veroorzaken. 
 Roestende metalen elementen in de gevel moeten worden ontroest en metalen 
restanten zonder functie (of decoratieve waarde) moeten worden verwijderd. Roestend 
metaal zet uit en kan het metselwerk kapot drukken en daarmee de gevel beschadigen. 
 De nieuw in te brengen metselstenen en de bestaande gevel moeten dusdanig vochtig 
zijn of worden bevochtigd dat er geen vochtuitwisseling met het bestaande metselwerk 
optreedt. 
74 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.6 Natuursteen 
 
Vergunningsplicht 
 Vervangen van natuurstenen onderdelen is vergunningsplichtig. Kleine reparaties tot 4 
dm³ zijn vergunningsvrij. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij reparatievlakken groter dan 3 dm³ moet in principe een nieuw stuk natuursteen van 
dezelfde soort worden ingeschoten; een reparatiemortel is dan niet toegestaan. 
Dezelfde soort natuursteen biedt de meest duurzame oplossing en sluit op lange 
termijn qua kleur, textuur en fysische eigenschappen het beste aan bij het 
oorspronkelijke werk. Grotere oppervlakken mortel kunnen door veroudering afsteken 
tegen hun omgeving. Als een natuursteensoort niet meer voorhanden is, kan in overleg 
met Monumenten en Archeologie een andere natuursteensoort worden toegepast. 
 Nieuwe in te schieten of in te passen natuursteen moet qua hardheid, porositeit en 
kleur verenigbaar zijn met het bestaande werk. De onderlinge naden tussen het 
ingeschoten werk en het bestaande blok dienen zo klein mogelijk te zijn. 
 Reparatiemortels moeten qua vochthuishouding, structuur, kleur en 
oppervlakteafwerking aansluiten bij de bestaande natuursteen en worden aangebracht 
op een gezonde ondergrond. 
 Nieuw aan te brengen natuursteen of het oppervlak van een reparatiemortel dient 
dezelfde afwerking te krijgen als in de bestaande situatie. 
 Het toepassen van steenverstevigers is niet toegestaan. Deze zijn niet te verwijderen 
zonder schade en dienen in verband met verwering na circa acht jaar opnieuw 
aangebracht te worden, waardoor de textuur van het natuursteen volledig verloren 
gaat. Indien de laag verweert en er vocht achter komt, kan door vorst of afschilfering 
ernstige schade ontstaan. 
75 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.7 Pleisterwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Het repareren van pleisterwerk is vergunningsvrij tot 30% van het gevelvlak met een 
maximum van 25 m². Het geheel of grotendeels vervangen van pleisterwerk is 
vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Het nieuw aan te brengen pleisterwerk moet qua eigenschappen en 
oppervlakteafwerking aansluiten bij het bestaande pleisterwerk. Nieuw pleisterwerk 
moeten dampopen zijn. Pleisterwerk dat qua hardheid of dampdoorlatendheid afwijkt, 
kan het omliggende pleisterwerk of muurwerk beschadigen. Daarnaast kan de hechting 
onvoldoende zijn of kan de reparatie los raken. Kunststofgebonden pleisters zijn 
derhalve niet toegestaan. 
 De toepassing van hoekbeschermers is niet toegestaan. 
76 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.8 Gevelbehandeling 
 
Vergunningsplicht 
 Het hydrofoberen van gevels is vergunningsplichtig. 
 Het oliën of schilderen van een reeds geoliede of geschilderde gevel in dezelfde kleur en 
in hetzelfde materiaal is vergunningsvrij. 
 
Uitvoeringseisen 
 In het uitzonderlijke geval dat een gevel gehydrofobeerd mag worden, dient de gevel 
technisch in goede staat te verkeren. Er mogen geen (haar)scheuren aanwezig zijn en 
het voegwerk etc. moet in goede conditie verkeren. Wanneer een gevel technische 
mankementen vertoont, kan inwatering optreden. Water achter de hydrofobeerlaag 
kan tot gevolgschade leiden. 
 Bij gevelolie dient met half rauwe/half gekookte lijnolie met maximaal 2 % siccatieven 
te worden gewerkt. 
 Na voegwerkherstel of inboetwerk moet minimaal 8 weken gewacht worden met oliën. 
Als een voeg niet volledig is uitgehard zal verzeping van de voegmortel optreden 
 Er moet met een damp-open product worden geschilderd. Een dampdichte verf hindert 
het vochttransport door de constructie en kan daardoor tot schade leiden.  
Bij een steenachtige ondergrond wordt bij voorkeur een minerale verf, olieverf of 
eventueel een zuivere siliconenhars-emulsieverf toegepast. Een product is voldoende 
dampopen wanneer de Sd-waarde kleiner is dan 300 mm. Een Sd-waarde van 150 mm 
voor het verfsysteem wordt als dampopen beschouwd. 
77 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
4.9 Nieuwe voorzieningen 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen van voorzieningen in of tegen een gevel is vergunningsplichtig. 
78 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5 KOZIJNEN RAMEN EN DEUREN 
 
5.1 Algemeen 
 
Vergunningsplicht 
 Het repareren van ramen, deuren en kozijnen is vergunningsvrij. Het vervangen is 
vergunningsplichtig. 
 Het aanbrengen van een doorvalbeveiliging is vergunningsplichtig. Een 
doorvalbeveiliging wijzigt het beeld van het monument. 
79 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.2 Houten kozijnen, ramen en deuren 
 
Vergunningsplicht 
 Het repareren van ramen, deuren en kozijnen is vergunningsvrij. Het vervangen is 
vergunningsplichtig. Onderdelen vervangen, zoals het aanbrengen van een nieuwe 
onderdorpel, is vergunningsvrij. Het integraal vervangen van een raam, deur of kozijn 
valt niet onder regulier onderhoud en is derhalve vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Vervangende onderdelen moeten eenzelfde profilering hebben als het te vervangen 
onderdeel en uitgevoerd zijn in een houtsoort met eenzelfde textuur. Dezelfde 
houtsoort heeft de voorkeur. Aangezien deze niet altijd in de juiste kwaliteit voorradig 
is, kan voor een alternatieve houtsoort met eenzelfde textuur worden gekomen. 
Meranti bijvoorbeeld heeft een duidelijk andere textuur dan grenen en is derhalve niet 
geschikt als vervanging voor grenen. 
 Reparaties van gedeelten van een historisch venster- of deurpartij moet gebeuren door 
uitstukken of aanlassen door middel van een schuine of liplas. De las loopt schuin en 
afwaterend. Een stompe las is een ondeugdelijke methode die niet aansluit bij de 
vereiste restauratieve aanpak. 
 Het is niet toegestaan om openingen tussen kozijn en muur met kit of PUR-schuim af te 
dichten. De naden tussen kozijn en gevel moeten met een damp-open voeg van 
kalkspecie worden afgedicht. Kit kan het uittreden van vocht blokkeren. 
 
Toelichting 
 Vaak wordt onnodig overgegaan tot het vervangen van onderdelen die nog eenvoudig 
gerepareerd kunnen worden. Door bijvoorbeeld uitstukken, aanscherven of aanlassen 
kunnen aangetaste elementen vaak worden hersteld. Historisch hout is veelal van een 
betere kwaliteit dan hedendaags hout. 
80 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.3 Stalen en ijzeren kozijnen, ramen en deuren 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van stalen of gietijzeren kozijnen, ramen of deuren is 
vergunningsplichtig. 
 Het demonteren van elementen om in een werkplaats te restaureren en te herplaatsten 
is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Als alle onderdelen worden aangepakt, moet voor de restauratie kleuronderzoek 
plaatsvinden. Stalen onderdelen worden bij restauratie gewoonlijk gestraald waardoor 
de oorspronkelijke kleurafwerkingen verloren gaan. 
 
Toelichting 
 Reparatie in het werk is alleen geschikt voor kleine reparaties. Restauratie in een 
werkplaats geeft in de regel de beste resultaten. 
 Het lassen van gietijzeren onderdelen is werk voor specialisten. 
 
81 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.4 Kleurgebruik 
 
Vergunningsplicht 
 Het overschilderen in dezelfde kleur en in een bijpassend verfsysteem is 
vergunningsvrij. Het wijzigen van een kleur is vergunningsplichtig.  
 
Uitvoeringseisen 
 Bij kozijnen in steens muren moet voor schilderwerk aan de buitenzijde een damp-open 
verfsysteem worden gebruiken. Aangezien oudere houtconstructies vanwege de aard 
van de omliggende constructie vaak meer vochtbelast zijn dan de tegenwoordige 
constructies, is het beter een damp-open verfsysteem toe te passen. Aan de 
binnenzijde is een dampdicht systeem het beste. Als richtlijn kan worden genomen dat 
een product als voldoende damp-open is wanneer de Sd-waarde kleiner is dan 300 mm. 
Een Sd-waarde van 150 mm voor het verfsysteem wordt als damp-open beschouwd. 
 Oude verflagen mogen niet worden verwijderd maar dienen te worden overgeschilderd, 
zodat in de toekomst kleuronderzoek kan plaatsvinden. Als de aanwezige verflagen 
gezamenlijk dampdicht zijn, kunnen vochtproblemen ontstaan; in dergelijke gevallen is 
verwijdering van verflagen bespreekbaar. In dat geval dient kleuronderzoek plaats te 
vinden en een representatief deel van het verfpakket op enkele plaatsen te worden 
gehandhaafd. 
82 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.5 Beglazing 
 
Vergunningsplicht 
 Het integraal vervangen van glas is vergunningsplichtig. Het vervangen van een 
gebroken ruit is vergunningsvrij. Het vervangen van bestaand glas door bijvoorbeeld 
isolerende beglazing is vergunningsplichtig. Historisch glas kan een monumentale 
waarde vertegenwoordigen die bij vervanging verloren gaat. Moderne beglazing heeft 
een andere uitstraling en kan het monument ontsieren. 
 Het opnieuw verloden van glas in lood is vergunningsplichtig. 
 Het aanbrengen van beschermende beglazing bij glas in lood is vergunningsplichtig. 
 Vervangen van ruitjes bij gebrandschilderd glas is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Het gebruik van siliconenkit bij glas in lood is niet toegestaan. Het waterdicht maken 
van glas in lood moet op de traditionele manier door middel van zogenaamd kitten. 
Traditioneel is dit een mengsel van lijnolie met krijt (lijnoliestopverf). Er zijn ook 
speciale zuurvrije kitten in de handel voor glas in lood. Niet-zuurvrije kitten tasten het 
lood aan. 
 Uitbuikend glas in lood mag niet in situ vlak worden geduwd. De kans op schade aan het 
glas in lood is erg groot. 
 Nieuwe loden profielen moeten overeenkomstig de bestaande zijn. Daarnaast moeten 
eventueel te vervangen ruitjes eenzelfde kleur hebben als bestaand. In veel gevallen 
hoeft een gebroken ruitje niet te worden vervangen maar kan een breukloodje worden 
toegepast. 
 Laklagen ter bescherming van het glas zijn niet toegestaan. De laklaag is niet reversibel 
en op termijn niet waterdicht, waardoor schade kan ontstaan. 
 Bij gebrandschilderd glas mogen alkalische of ionogene reinigingsmiddelen niet 
worden gebruikt. 
83 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
5.6 Hang- en sluitwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van historisch hang- en sluitwerk is vergunningsplichtig. Als hang- en 
sluitwerk niet meer te repareren is, mag het worden vervangen. 
 
84 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6 DAKEN 
 
6.1 Algemeen 
Voor specifieke technische aanwijzingen over dakbedekkingen en voorzieningen in of op 
daken zie 6.1 t/m 6.6. Voor technische aanwijzingen over zonnepanelen zie 9.7
85 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.2 Pannen 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van pannen van een dakvlak is vergunningsvrij tot 25% van de 
oppervlakte met een maximum van 25 m². 
 Het afnemen van alle pannen om de bruikbare exemplaren te sorteren is een 
ingrijpende handeling en derhalve vergunningsplichtig, ook wanneer het verlies van 
pannen minder is dan 25%. 
 Het wijzigen van dakaansluitingen of -afdekkingen is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij vervanging moet dezelfde pan en vorstpan (type, kleur en vorm) op het dak worden 
gebruikt als bestaand. De nok en hoekkeper moeten op eenzelfde wijze als bestaand 
worden afgedekt. 
 Voor het aansmeren van nok- en hoekkepervorsten mag alleen (gewapende) kalkspecie 
worden toegepast. Het gebruik van cement of flexibele kant-en-klare dakmortels is niet 
toegestaan. Het aansmeren van pannen is alleen toegestaan bij noodherstel of 
reparatie van incidentele lekkages. Het gebruik van portlandcement is niet toegestaan. 
Bij het aansmeren van het dak moet voorkomen worden dat de kalkspecie niet 
voortijdig uitdroogt; tijdens het proces van uitharding kan de specie worden verneveld 
of met natte doeken worden beschermd tegen uitdroging. Het is niet toegestaan 
kalkspecie aan te brengen in een periode waarin vorst kan optreden. 
 
Toelichting 
 Bij het afnemen van de pannen dienen deze gesorteerd te worden en de bruikbare 
exemplaren, dat wil zeggen pannen waarvan levensverwachting 15 jaar of langer is, te 
worden hergebruikt. De voorkeur gaat uit naar een tweedehands oude pan in plaats van 
een nieuwe, industrieel vervaardigde pan. Het verdient de aanbeveling zowel de 
bestaande pannen als de nieuwe pannen bij elkaar te leggen. Bij veel materiaalverlies is 
het raadzaam met de overgebleven goede pannen één dakvlak te dekken. Verder is het 
aanbevelenswaardig onder oudhollandse pannen een dampdoorlatende folie aan te 
brengen. 
86 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.3 Leien 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van 25% van een leien dakvlak is vergunningsvrij tot een maximum van 
25 m². Indien meer wordt vervangen, is een vergunning noodzakelijk. 
 Het wijzigen van dakaansluitingen of afdekkingen is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Op een monument mogen alleen leien worden toegepast die voorzien zijn van een 
keuringsrapport. Het keuren van leien op fysische, chemische en petrografische 
kenmerken van duurzaamheid en kwaliteit is van belang voor de instandhouding van 
daken. Bij vernieuwing is een keuring van elke voor één specifiek object bestemde partij 
leien verplicht. Deze keuring moet door een onafhankelijk onderzoeksinstituut worden 
verricht. De op basis van deze keuring te verwachten levensduur van een natuurlei dient 
tenminste 80 jaar te zijn. 
 Uitgangspunt is de bestaande wijze van dekken. 
 Bij vervanging moet er eenzelfde vorm, grote en kleur lei worden toegepast als 
bestaand. 
 Kunstleien of andere producten ter vervanging van natuurleien zijn niet toegestaan. 
 Alleen roestvrij stalen of koperen leihaken of nagels mogen worden toegepast. 
 Onder een leibedekking mag geen dampdichte waterkerende laag worden toegepast. 
Gebitumineerd papier of dampdichte folie bijvoorbeeld vormen een hermetische 
afdichting waardoor de bebording aan condens wordt blootgesteld die daardoor kan 
verrotten. De leibedekking wordt door het gebrek aan ventilatie ook overmatig aan 
vocht blootgesteld. 
 De nok en hoekkeper moeten op dezelfde wijze als bestaand worden afgedekt. 
 
Toelichting 
 Bestaande leien worden over het algemeen niet hergebruikt. Wanneer de gebreken 
worden veroorzaakt door corroderende nagels of leihaken is herleggen van de 
bestaande leien een optie. 
87 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.4 Zink, koper en lood op daken 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van 25% van een met metaal bedekt dakvlak is vergunningsvrij tot een 
maximum van 25 m². Indien meer wordt vervangen, is een vergunning noodzakelijk. 
 Indien herstel niet meer mogelijk is, is het vervangen van goten en klein metaalwerk in 
hetzelfde materiaal en dezelfde detaillering vergunningsvrij. In de regel worden goten 
en klein metaalwerk vervangen vanwege lekkage. Het is aan te bevelen lekkage zo snel 
mogelijk te verhelpen ter voorkoming van gevolgschade. 
 
Uitvoeringseisen 
 De wijze van metaalbewerking en de verbindingstechniek moet op een ambachtelijke 
manier worden uitgevoerd. Koper en zink mag niet worden gefelst maar moet worden 
gezet. Bijvoorbeeld een roevendak mag bij vervanging niet als een gefelst dak worden 
uitgevoerd. 
 Een kraal moet eenzelfde vorm krijgen als bestaand. Een platte kraal bijvoorbeeld mag 
niet worden vervangen door een ronde kraal. 
 Het dilateren van goten moet met behulp van een broekstuk. Een expansiestuk is 
minder duurzaam en derhalve in beginsel niet toegestaan. Een expansiestuk mag alleen  
worden toegepast als er geen mogelijkheden zijn om een broekstuk toe te passen, 
bijvoorbeeld omdat het stromingsprofiel gehandhaafd moet blijven of omdat er 
onvoldoende afvoermogelijkheden aanwezig zijn. 
 Bij solderen moet rekening worden gehouden met brandpreventie. Het onderliggende 
hout moet voor het solderen bevochtigd worden en na afloop moet gecontroleerd 
worden of er geen sprake is van smeulend hout. 
 Metaalwerk mag niet worden gelijmd. 
 Het toe te passen zink is minimaal 1,0 mm dik. 
 Voor een koperen dak is de dikte van het koper minimaal 0,7 mm. Voor een koperen 
goot moet minimaal 0,8 mm worden toegepast. Bij een gootbreedte van meer dan 700 
mm moet minimaal een dikte van 1,0 mm worden toegepast. 
 Bij het solderen van koper moet van koper of zilverhoudend tinsoldeer gebruik worden 
gemaakt. Ander soldeer is als gevolg van elektrolytische corrosie minder duurzaam. 
 Koperen onderdelen mogen niet afwateren op zinken elementen. Als gevolg van 
elektrolyse zal het water met koperionen het zink laten corroderen. Omgekeerd is wel 
mogelijk. 
 Bij loden loketten moet minimaal 16 kg/m², loden nokken minimaal 25 kg/m² en loden 
goten minimaal 30 kg/m² lood worden toegepast. 
 Bij de toepassing van lood op een ondergrond van bijvoorbeeld eiken, teak of Oregon 
pine moet een beschermende laag tussen het lood en hout worden aangebracht. Bij 
rechtstreeks contact kan het zuur in het hout het lood aantasten. 
 
Toelichting 
 Ondanks het beschermende patina kunnen er zink-, koper- of loodionen in het 
regenwater terecht komen. Een oplossing is het coaten van het metaal, wat echter van 
invloed is op de uiterlijke verschijningsvorm; voor onderdelen die in het zicht liggen is 
coaten een onwenselijke oplossing. Voor lood kan traditionele loodpatineerolie worden 
88 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
toegepast. Een andere oplossing is het aanbrengen van filters in het 
hemelwaterafvoersysteem. Overigens bevat de Nederlandse wetgeving geen 
bepalingen die het gebruik van zink, koper of lood verbieden. Het bevoegd gezag kan 
op grond van de Wet Milieubeheer nadere eisen stellen; bij woonhuizen mogen geen 
nadere eisen worden gesteld. 
89 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.5 Rieten daken 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van 25% van een rieten dak tot een maximum van 25 m² is 
vergunningsvrij. Blank verstoppen of opstoppen is vergunningsvrij. 
 Het wijzigen van de dekking is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Het toe te passen riet dient van eerste kwaliteit te zijn. 
 De dikte van het rietpakket en de contouren van het dak moeten conform de 
historische maat en vorm zijn. 
 De dakconstructie mag niet door uitvullen vlakker worden gemaakt. De vorm van het 
dak vormt een wezenlijk onderdeel van het historisch karakter en het beeld van het 
pand. Eventuele glooiingen en zegen in het dak moeten worden gehandhaafd. 
90 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
6.6 Voorzieningen op of in daken 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen of vervangen van voorzieningen in daken is vergunningsplichtig. 
91 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7 STRUCTUUR 
 
7.1 Algemeen 
 
Vergunningsplicht 
 Ingrepen in de historische structuur zijn vergunningsplichtig. 
92 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.2 Kelders en souterrains 
 
Uitvoeringseis 
 Bij ontgraving moet de mogelijkheid voor archeologisch onderzoek geboden worden. 
93 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.3 Plattegrond 
 
Zie algemene technische aanwijzingen onder  7.1
94 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.4 Trappen 
 
Uitvoeringseis 
 Uitgesleten traptreden moeten worden gehandhaafd en voorzien van een nieuwe 
opdektrede. 
 
95 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
7.5 Liften 
Zie algemene technische aanwijzingen onder  7.1 
96 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8 INTERIEURS 
 
8.1 Algemeen 
 
Vergunningsplicht 
 Ingrepen in een historisch interieur zijn vergunningsplichtig. Het verwijderen van 
interieuronderdelen zonder monumentale waarden en zonder constructieve functie is 
vergunningsvrij. Voor het aanpassen of verwijderen van alle overige onderdelen is een 
vergunning vereist. Een modern systeemplafond bijvoorbeeld kan zonder vergunning 
verwijderd worden, het verwijderen van restanten van stucplafonds en lambriseringen 
is vergunningsplichtig. 
97 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.2 Vloeren en vloerafwerking 
 
Vergunningsplicht 
 Het uitnemen of vervangen van een aanzienlijk deel van een vloer (hout, natuursteen, 
tegels of terrazzo) is vergunningsplichtig. 
 Het vervangen van een natuurstenen plavuis of natuurstenen plaat die onderdeel 
uitmaakt van een open boekvloer (à livre ouvert) is altijd vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij het uitnemen mogen historische vloerdelen niet beschadigen. Het gebruik van een 
koevoet om een willekeurige plank te liften, kan veel schade opleveren. Bij vloerdelen 
die met smeedijzeren nagels zijn gespijkerd is het aan te bevelen deze eerst te 
ontspijkeren. 
 Gespleten oude vloerdelen mogen in beginsel niet worden vervangen. Vaak zijn 
scheuren en spleten in planken goed te lijmen. Pas wanneer een vloerdeel niet 
redelijkerwijs te herstellen is (meerdere spleten), is vervanging toegestaan. 
 Parketvloeren moeten op een deskundige manier worden gerestaureerd waarbij de 
eventueel in te passen elementen aansluiten bij de kleur en textuur van de vloer. 
Restauratie van een oude parketvloer is werk van specialisten. Het ondeskundig 
vervangen, loshalen en schuren kan een historische vloer ruïneren. Bij een relatief 
dunne vloer kan schuren het einde van de parketvloer betekenen. 
 Plavuizen vloeren die in schelpen zijn gelegd moeten mogen niet worden gelijmd maar 
moeten opnieuw in schelpen worden gelegd. 
 Vervanging van plavuizen of platen in een natuurstenen vloer geschiedt in dezelfde 
natuursteensoort en moet in formaat, kleur en textuur aansluiten bij de bestaande 
vloer. 
 De voegafwerking moet de bestaande toestand volgen. Natuurstenen plavuizen of 
tegels worden koud tegen elkaar aangelegd zonder wezenlijke voeg. Het aanbrengen 
van een voeg verandert het beeld en het karakter van de vloer. 
 Eventueel ontbrekende plavuizen of tegels in een vloer mogen niet met cement worden 
aangesmeerd. Cementmortel is ook niet geschikt voor een tijdelijke reparatie. De 
mortel is lastig te verwijderen en de kans op beschadiging van aangrenzende tegels is 
groot. Daarnaast kan het gebruik van cement leiden tot aantastingen en verkleuringen 
bij lichte marmersoorten. Het is beter om tijdelijk een afwijkende tegel te gebruiken of 
een schrale mortel aan te brengen die eenvoudig te verwijderen is, zoals een 
kalkmortel. 
 Bij vervanging van gebroken tegels moeten nieuwe tegels zo goed mogelijk aansluiten 
bij de omgeving. Moderne tegels sluiten qua kleur en grootte vaak niet aan bij 
historische tegelvloeren. In zijn algemeenheid en zeker bij tegelvloeren met motieven 
vraagt dit om maatwerk. In sommige gevallen kunnen historische bouwmaterialen nog 
een uitkomst bieden. Afhankelijk van de waarde van een vloer kan een nieuwe tegel 
worden gemaakt. 
 Moderne tegellijmen zijn niet geschikt voor het opnieuw plakken van tegels. Tegellijm 
is in tegenstelling tot de oude tegelmortels nauwelijks of niet van de tegels te 
verwijderen en daarmee niet reversibel. Met een traditionele (kalk)mortel zijn de tegels 
nog los te krijgen. Kant-en-klare voegmortel is niet geschikt voor het inwassen van 
98 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
oude tegelvloeren. De kunststof toevoegingen zetten zich af op het oppervlak van de 
oude tegel en kunnen een onverwijderbare smet achterlaten. 
 Bij terrazzovloeren moet de reparatie in kleur en korrelgrote aansluiten bij het 
omliggende werk. Een reparatie mag enigszins zichtbaar zijn, maar niet wezenlijk 
afwijken van het bestaande werk. 
 Bestaande natuursteenvloeren mogen niet worden gepolijst.  
 
Toelichting 
 Vaak kunnen gebroken tegels of plavuizen nog worden gelijmd en is vervanging niet 
noodzakelijk. 
99 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.3 Pleisterwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen van pleisterwerk is vergunningsplichtig. Ook wanneer een wand niet 
voorzien is van ornamenten kan het pleisterwerk een belangrijke historische waarde 
hebben. Vaak is oud pleisterwerk goed te herstellen. Plaatselijk herstel is 
vergunningsvrij. 
 Het infrezen van leidingen in historische gepleisterde wanden is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Het aanbrengen van dampdichte afwerklagen op historische binnenwanden is niet 
toegestaan. Oude dikke muren in een historisch vertrek hebben vaak een bufferfunctie 
wat betreft het opnemen van vocht. Het verloren gaan van deze bufferfunctie kan een 
verhoogd risico opleveren voor de vensters. Bij een damp-open afwerking zal de kans op 
schimmels sterk worden verminderd. 
 De toepassing van hoekbeschermers in historische interieurs is niet toegestaan. 
 Op historisch pleisterwerk mag geen latex of andere verfsoorten met elastomeren 
worden toegepast. 
 Bij historisch pleisterwerk dient de verf met de kwast te worden aangebracht. 
 
Toelichting 
 Het aanbrengen van dampdichte afwerklagen op historische binnenwanden is niet 
toegestaan. Oude dikke muren in een historisch vertrek hebben vaak een bufferfunctie 
wat betreft het opnemen van vocht. Het verloren gaan van deze bufferfunctie kan een 
verhoogd risico opleveren voor de vensters. Ook zal bij een damp-open afwerking de 
kans op schimmels sterk worden verminderd. 
 
100 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.4 Betimmering 
 
Vergunningsplicht 
 Het repareren van houten interieuronderdelen is vergunningsvrij. Het vervangen van 
onderdelen is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseis 
 Vervangende onderdelen moeten dezelfde profilering hebben als het te vervangen 
onderdeel en zijn uitgevoerd in een houtsoort met eenzelfde textuur. Dezelfde 
houtsoort heeft de voorkeur. Indien deze niet in de juiste kwaliteit voorradig is, kan 
voor een alternatieve houtsoort met reen vergelijkbare textuur worden gekozen. 
101 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.5 Tegels 
 
Vergunningsplicht 
 Het herleggen of bij breuk vervangen van minder dan 1 m² monumentale wandtegels is 
vergunningsvrij. Het vervangen van beschilderde en bewerkte tegels is 
vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij vervanging van gebroken tegels moeten nieuwe tegels (zo veel mogelijk) 
overeenkomen met de bestaande tegels. Moderne tegels sluiten qua kleur en grootte 
vaak niet aan bij historische tegels. In het algemeen en zeker bij tegeltableaus en 
tegellambriseringen met motieven vraagt dit om maatwerk. In sommige gevallen 
kunnen historische bouwmaterialen nog uitkomst bieden. 
 Moderne tegellijmen zijn niet geschikt voor het opnieuw plakken van tegels. Tegellijm 
is in tegenstelling tot de oude tegelmortels niet van de oude tegels te krijgen en 
daarmee niet reversibel. Met een traditionele (kalk)mortel zijn de tegels nog los te 
krijgen. 
 Nieuwe voegafwerking moet overeenkomstig bestaand worden uitgevoerd. Bij veel 
oude betegelingen zitten de tegels koud tegen elkaar, zonder wezenlijke voeg. 
Daarnaast zijn kant en klare voegmortels niet geschikt voor het inwassen van oude 
tegelwanden. De kunststof toevoegingen zetten zich op het oppervlak van de oude 
tegel af en kunnen een onverwijderbare smet achterlaten. 
 Eventueel ontbrekende tegels in een tegelwand mogen niet met cement worden 
aangesmeerd. Cement is ook niet geschikt voor een tijdelijke reparatie. Het cement is 
lastig te verwijderen en de kans op beschadiging van aangrenzende tegels is groot. Het 
is beter om tijdelijk een afwijkende tegel te plakken of een schrale mortel aan te 
brengen die eenvoudig te verwijderen is, zoals een kalkmortel. 
102 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.6 Behangsels 
 
Vergunningsplicht 
 Het verwijderen van historische behangsels en wanddecoraties is vergunningsplichtig. 
Behang en wanddecoratie kan een wezenlijk onderdeel zijn van een monumentaal 
interieur. Papieren behang wordt vaak niet onderkend als monumentaal, maar kan 
historisch gezien zeer belangrijk zijn. 
 
Uitvoeringseis 
 Als restanten van historische behangsels of wanddecoraties worden aangetroffen of 
indien over de waarde wordt getwijfeld, is nader overleg met Monumenten en 
Archeologie vereist. Dat geldt ook voor (restanten van) papieren behangsels op 
gepleisterde muren en betengelingen. 
103 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.7 Plafonds 
 
Vergunningsplicht 
 Het vervangen of deels vervangen van een historisch waardevol plafond is 
vergunningsplichtig. Dit geldt ook voor het uitnemen van de geornamenteerde delen 
en deze herplaatsen in een nieuw plafond. 
 Het overschilderen van een plafond in een andere kleur is vergunningsplichtig. Kleur is 
een belangrijk onderdeel van de interieurafwerking. Het wit overschilderen van 
plafonds met allerlei kleurnuances vermindert de expressie van het plafond. 
 
Uitvoeringseisen 
 Bij het verwijderen van verflagen mag het plafond niet beschadigen. Wanneer bij een 
stucplafond door veelvuldig overschilderen de ornamenten dicht zijn geschilderd, heeft 
het de voorkeur de verflagen te verwijderen met de stijfselmethode (door het drogen 
en krimpen van de aangebrachte stijfsellaag komen de oude verflagen los) of met een 
speciaal chemisch product. Bij afsteken en schuren is de kans op beschadiging groter; 
dit mag alleen worden gedaan door ervaren restauratiestukadoors. Bij het verwijderen 
van de verflagen moet eerst worden onderzocht of er oude en waardevolle verflagen 
aanwezig zijn, die bewaard moeten blijven. 
 Bij houten plafonds moeten nieuwe onderdelen dezelfde profilering hebben als het te 
vervangen onderdeel en uitgevoerd in een houtsoort met dezelfde textuur. 
 De toepassing van latex of andere verfsoorten met elastomeren is verboden. 
 Bij historische plafonds moet de verf met de kwast worden aangebracht. 
 
104 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.8 Schilderwerk 
 
Vergunningsplicht 
 Het wijzigen van kleuren van historisch waardevolle interieurs is vergunningsplichtig. 
Kleuren kunnen een wezenlijk onderdeel zijn van een historisch interieur. Wanneer een 
plafond of wandafwerking in een andere kleur wordt overgeschilderd, kan het beeld 
worden verstoord. Het schilderen van wanden en balken die geen onderdeel vormen 
van een stijlkamer/interieur en/of geen bijzondere kleurafwerking hebben, is 
vergunningsvrij. 
 
Uitvoeringseis 
 Oude kleur afwerkingen moeten worden behouden en mogen niet worden verwijderd. 
De oude verflagen geven informatie over de kleurafwerkingen van een interieur in het 
verleden en zijn daarmee van bouwhistorische waarde. Wanneer de verflagen van een 
onderdeel worden verwijderd gaat deze informatie verloren. Pas wanneer de profilering 
dusdanig is dicht geschilderd waardoor allerlei detail verdwijnt, kunnen de verflagen in 
overleg met monumentenspecialisten en na kleuronderzoek worden verwijderd. Hierbij 
is het wenselijk dat op een nader te bepalen plaats in het interieur een kleurladder 
bewaard blijft. 
105 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.9 Installaties 
 
Vergunningsplicht 
 Het maken van gaten in historische constructies ten behoeve van installaties of het 
infrezen van leidingen in historisch muurwerk is vergunningsplichtig. 
 Het aanbrengen van installaties op of tegen monumenten of het aanbrengen van 
roosters ten behoeve van installaties is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseis 
 Voor de aanleg van leidingen mag niet door historische balken worden geboord. 
106 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
8.10 Brandvoorschriften 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanpassen van een monument of aanbrengen van aard- en nagelvaste 
voorzieningen ten behoeve van brandveiligheid is vergunningsplichtig. 
 
107 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9 ENERGIEBESPARENDE MAATREGELEN 
 
9.1 Algemeen 
 
Vergunningsplicht 
 Het doorvoeren van energiebesparende maatregelen is vergunningsplichtig. Het 
onverantwoord doorvoeren van dergelijke maatregelen kan grote gevolgen hebben 
voor de technische conditie van het monument. 
 
 
108 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.2 Ramen 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanpassen of vervangen van ramen en glas is vergunningsplichtig. Het 
onverantwoord doorvoeren van dergelijke maatregelen kan desastreuze gevolgen 
hebben voor de technische staat van het monument. 
 
Uitvoeringseisen 
 De ruimte tussen het raam en een binnenvoorzetraam dient met buitenlucht 
geventileerd te worden, waarbij het nieuwe binnenraam kierdicht moet worden 
geplaatst om ongewenste infiltratie van binnenlucht te voorkomen en daarmee de kans 
op condensvorming te verkleinen.  
 Moderne beglazingspasta’s zijn toegestaan. 
109 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.3 Gevels 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen van gevelisolatie is vergunningsplichtig. Dit geldt ook voor het 
aanbrengen van isolatie in een bestaande spouwmuur. 
 
Uitvoeringseisen 
 Wanneer strijkbalken en strijkspanten op minder dan 25 mm van de gevel zijn geplaatst 
of wanneer monumentale plafonds verhinderen dat de isolatievoorziening kan worden 
doorgezet, moet van de isolerende maatregel van de gevel worden afgezien. Er kan dan 
niet afdoende isolatiemateriaal tussen het constructieonderdeel en de buitenwand 
worden aangebracht met condensvorming tot mogelijk gevolg. Het inpakken van de 
strijkbalk zodat die aan de koude kant van de isolatie komt te liggen, is niet toegestaan. 
Een strijkspant of strijkbalk mag in beginsel niet verplaatst worden, tenzij de gevolgen 
voor de monumentale waarden beperkt zijn. Indien er sprake is van een houtskelet, 
moer en kinderbint- constructie, of anderzijds bijzondere historische constructies is het 
verplaatsen van onderdelen uitgesloten. 
 Bij het toepassen van binnenisolatie mag niet met een luchtspouw worden gewerkt. 
Een luchtspouw moet immers met buitenlucht worden geventileerd. Dit leidt tot 
ongewenste voorzieningen in het historische metselwerk. 
 Een spouw moet aantoonbaar vrij zijn van verbindingen tussen het binnen- en 
buitenblad om vochtproblemen te voorkomen. Met een endoscoop kan onderzocht 
worden of deze verbindingen aanwezig zijn. 
110 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.4 Daken 
 
Uitvoeringseis 
 Afdichtingsmiddelen als kit en PUR-schuim zijn niet toegestaan. Historische kappen 
dienen voldoende geventileerd te worden. 
111 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.5 Vloeren 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen van vloerisolatie is vergunningsplichtig. Dit geldt voor zowel het 
aanbrengen van isolatie op als onder een vloer. 
 
Uitvoeringseis 
 Verlaagde plafonds moeten zodanig worden aangebracht dat de bevestigingsmiddelen 
geen monumentale onderdelen aantasten. Installaties, zoals elektrische leidingen, 
mogen niet door monumentale onderdelen, zoals balken, worden gevoerd. 
 
112 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.6  Ventilatie 
Zie algemene technische aanwijzingen onder  9.1
113 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
9.7 Zonne-energie 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen van zonnepanelen op een dak is vergunningsplichtig. 
 
Uitvoeringseis 
 De dakbedekking mag niet ten behoeve van zonnepanelen worden verwijderd. 
 Zonnecollectoren mogen bij hellende daken niet in een hoek ten opzichte van het 
dakvlak worden aangebracht. 
114 
 
 
Gemeente Amsterdam  
 
 
10. Overig 
 
Vergunningsplicht 
 Het aanbrengen van veiligheidsvoorzieningen voor inspectie of onderhoud zijn 
vergunningsplichtig. 
 Het vervangen van metalen elementen is vergunningsplichtig. Het in het werk 
repareren van metalen elementen is daarentegen vergunningsvrij. Het ontmantelen 
van metalen onderdelen om deze in een werkplaats te restaureren, is 
vergunningsplichtig 
 
Uitvoeringseisen 
 Indien tijdens de uitvoering van vergunde werkzaamheden historische onderdelen 
tevoorschijn komen waarvan het bestaan voordien niet bekend was, is de 
vergunninghouder verplicht dit te melden bij Monumenten en Archeologie. Indien 
noodzakelijk kan Monumenten en Archeologie in overleg een gewijzigd bouwplan eisen 
in navolging van de verleende vergunning. 
 De uitvoerenden moeten medewerkers van Monumenten en Archeologie de 
mogelijkheid bieden tijdens de werkzaamheden onderzoek uit te voeren. 
 Historisch waardevolle elementen moeten tijdens restauratie- en 
verbouwingswerkzaamheden afdoende beschermd worden tegen beschadigingen. In 
de monumentale onderdelen mag niet worden geschroefd, geboord of gelijmd om de 
beschermende elementen aan te brengen. 
 Een monument moet tijdens de uitvoering van de werkzaamheden te allen tijde 
afdoende tegen weersinvloeden beschermd zijn. 
 Onderdelen die hergebruikt zullen worden, maar voor de uitvoering van de 
werkzaamheden tijdelijk worden gedemonteerd, moeten droog, geventileerd en 
beschermd tegen mogelijke beschadigingen worden opgeslagen. 
 Stut- en stempelconstructies moeten zodanig worden aangebracht dat zij geen schade 
kunnen veroorzaken aan historisch waardevolle elementen. 
 Steigers moeten zodanig geplaatst en bevestigd worden, dat de schade aan de gevel 
tot een minimum beperkt blijft. Verankeringselementen moeten bij demontage worden 
verwijderd en de ontstane gaten moeten gevuld worden met daartoe geëigende, bij het 
monument passende materialen. Steigers mogen niet aan geveltoppen worden 
“gehangen”. 
 De bevestigingsmiddelen voor de steiger mogen niet in natuurstenen onderdelen of 
keramische tableaus of bijzondere metselwerkvlechtingen worden aangebracht tenzij 
de gehele gevel in natuursteen is opgetrokken. Bij voorkeur worden de ankers midden 
in de baksteen aangebracht. 
 
 
115 
 

 The reclamation of a wasteland
Over a span of some 2,000 years, the wasteland of drainage ditches, boezems or drainage pools 
that is now Dutch territory was brought under  and windmills pumped the excess water away.  
cultivation by human hands. The following series The Dutch water machine was under way. In the 
of maps shows the reclamation of the landscape  meantime, many settlements developed into forti-
in five phases. fied cities. The Netherlands was strewn with small 
and large fortifications that controlled important 
 200 roads and water routes. The early medieval urban 
In the desolate wasteland, the Romans utilised centres formed the germ around which the cities 
alluvial ridges running along the Rhine River as a grew. The outer reaches of the cities were given 
natural axis for land reclamation. These higher  fortifications. For two centuries, these town ram-
and drier sections of land, together with the river,  parts were to act as a corset for urbanisation.
formed an ideal combination as the frontier of the 
Roman Empire – the limes. Parallel to the Rhine,  1900
they built fortifications, the first cities and the At the end of the 19th century, the Netherlands 
main infrastructure on the land. In order to clear was a man-made landscape in top form. The wet 
land for the different building projects, the forests land had been made liveable through the creation 
on the alluvial ridges were rapidly cut down, a fate of more than 3,000 polders (reclaimed land). The 
suffered later by the forests on the floodplain.  desolate soils on the now dry land were nearly  
This created a relatively open zone that sliced right all completely cultivated. Industrialisation led to 
through the thick forests growing on the peat and the rapid growth of cities. Many of them were  
sandy soils. To the north and south of the limes, bursting at the seams and, thanks to the Fortress 
people lived as guests in the wilderness. Act [Vestingwet], the city ramparts could be razed. 
To create an infrastructure, networks were built  
 1200 on a national scale. The cultivated landscape 
Fortified village centres grew into cities that served around 1900 displayed the work of art that is the 
as concentrated centres of administration, trade Netherlands, as it had been carefully constructed 
and spirituality. The rulers tried to increase their over the course of 1,000 years, in all of its glory. 
influence in the region from their vantage point in The new networks and the first cautious expan-
the cities by bringing the land under cultivation. sions of cities were a harbinger of a new era. The 
The surrounding countryside, in turn, supplied the reclamed, accessible, cultivated landscape served 
city with food. The first cautious steps taken to as the ideal medium for an unstoppable wave of 
tame the wasteland by means of dikes and land urbanisation.
reclamation ensured that the sites of the cities 
became fixed and would remain so without  2010
change. During this period, the seeds were sown At the start of the third millennium, the 
for a landscape that was to characterise the look  Netherlands is a varied fabric of hybrid landscapes. 
of the Netherlands up until the middle of the 20th The Zuiderzee Works and Delta Works were the 
century. A country made up of many small, more final pieces in the large-scale waterworks. After 
or less similar cities surrounded by cultivated 1950, in particular, large-scale urbanisation took 
lands. off with a national network of motorways as 
the foundation. More than three million homes 
 1650 were built. Large seaports and airports now link 
In the middle of the 17th century, all the large  the Netherlands physically with the rest of the 
rivers were diked in. From the alluvial ridges, the world. The city of today has not one, but many 
development of the wasteland steadily proceeded. cross-border physical and virtual networks. The 
In the lowest areas, the land fell to a level at which distinction between city and outlying areas is 
natural drainage was not possible. So, beginning  increasingly vague. Old landscapes are now only 
in 1400, polders were created. An ingenious system present as fragments.
C. 200
C. 1200 C. 1650
C. 1900 C. 2010
 Legend  Notes  Sources
LSceaglee 1:n1,3d5a0,000 On the five maps, the Netherlands is shown in a topographic, straight- B. Colenbrander and Must Stedebouw, Limes Atlas, Uitgeverij 010, Rotterdam 2005
schaal 1 : 1.350.000 forward manner at five moments in time. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed [National Department for Cultural Heritage], tno 
Geologische Dienst Nederland [Geological Department for the Netherlands], Deltares, 
For the maps of 1900 and 2010, detailed information was available to Atlas van Nederland in het Holoceen, Landschap en Bewoning vanaf de laatste IJstijd tot nu, 
make the production of these types of maps possible. From 1650 going Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2011
onland
Wasteland Cultivactueltduu lralanndd back to 200, information is increasingly less available. The material that Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Afdeling Landschap [Landscape Department], 
is available to construct a topographical picture is increasingly less  Baas, H.G., Kosian, M.C., Weerts, H.J.T., Landschappen van Noordwest Europa, 2011
precise. The maps of the Netherlands in about 1650, 1200 and 200 are A.J. Thurkow, Bewoningsgeschiedenis, volume 2 of: Atlas van Nederland, The Hague, 1984, 
therefore the best possible approximations of what the Netherlands map 16: Development of the cities up to 1795, map 22: Land reclamation since 
Wnatette  sounbdesrogirlo nd Dry subs il probably looked like at those times. The difference in the information 1300, map 23: Expansion of the water surface of the Haarlemmermeer between 
droge ondergrond
can also be seen in the graphics used. The map of the Netherlands  1250 and 1848
in about 200 is fairly abstract, which can be seen in the use of patterned tno-nitg, Nederland omstreeks 1250 
! ! ! Cgoencocnecnenttrraeteerde u brebaounw dinegvelopment dots to designate the wasteland. The picture presented by the succes- Reinout Rutte, Landschap vol steden. Over het ontstaan van de Nederlandse steden en hun plat-
sive maps becomes increasingly more precise, ending with the map of tegronden van de elfde tot de vijftiende eeuw, from Over Holland 2, tu Delft, Department 
Pvaevrheadrd reo waedgse na nend  srpaoiolwrwaeyg elinnes the Netherlands in about 2010. The graphics used at the same time of Architecture, Uitgeverij sun, 2005
show how the territory of the Netherlands and surrounding countries de.wikipedia.org, Liste deutscher Stadtgründungen, 2011
Roenclamation of wet ground during the Roman era primarily consisted of expanses of natural waste- nl.wikipedia.org, List of cities in Belgium, 2011
tginning natte grond
land. Over the course of centuries, people transformed this world into  University of Ghent, Landschapsatlas Vlaanderen, Traditionele landschappen van het Vlaamse 
a finely woven, small-scale, cultivated landscape. Gewest, Ghent 2002
Doentvgeinlonipnmg dernogt eo gf rdonryd ground Nieut Kaert boeck vande XVII Nederlandsche Provincien, Republication of the atlas of the 
Netherlands, published by F. De Wit in 1670–1672, Canaletto/Repro- Holland, 
Ccultuivurabtoesd forest Alphen aan de Rijn – University Press Leuven, 1999
International Architecture Biennale Rotterdam, Must stedebouw, Amsterdam, Eerste 
Systematische Polderkaart van Nederland according to Geuze, Jannink, Dorsman and 
Pprriimairey  wdaitkeerkering Van der Ham, 2004–2005, from Polders! Gedicht Nederland, A. Geuze, F. Feddes, NAi 
Uitgevers, Rotterdam, 2005
Wwaterrlocpoeunr, skeasn,a lceann eanl sri vaienrden rivers Frits H. Horsten, Doorgaande wegen in Nederland, 16e tot de 19e eeuw, een historische  
wegenatlas, Uitgeverij Aksant, Amsterdam 2005
Oopenn w wataetr,e pr,la pssoen dens  zaened the sea Topographical Service Land Register, Emmen, Topografische Militaire Kaart van het 
Koninkrijk der Nederlanden (tmk), 1:50,000, 1850–1864
Topographical Service Land Register, Emmen, Bonnebladen 1:25,000, 1860–1940
Geobasis nrw, Bonn, Karten des Deutschen Reiches 1:100,000 (kdr), 1868–1912
National Geographic Institute, Brussels, Topografische kaart van België 1:100,000 
(1906–1912)
Must stedebouw, Hybride landschap, Nederland 1860-2010, Blauwe Kamer/NAi 2004
Must stedebouw, Nederland omstreeks 2000, Basiscartografie Vijfde Nota Ruimtelijke 
Ordening [Basic Cartography of Fifth Memorandum on Spatial Planning], from Ruimte maken, 
ruimte delen, Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening [Fifth Memorandum on Spatial Planning] 
2000/2020; Chapter 3: The Netherlands changes, Ministry of vrom/rpd, 2001

Character in Focus
Vision for Heritage 
and Spatial Planning
4 1. Introduction: room for modern heritage management
9 Image essay
30 2. Vision
 2.1  Region-oriented focus: the character of the Netherlands
   A broad outlook
   Characterisation
   The Netherlands in four characteristics
    Land of abundant water
    Land of towns and cities
    Land of lots
    Land of freedom
38  2.2.  Working with a region orientation: from collection to connection
   From collection to connection
   Connecting with profit, people, planet
    1 profit: investing in the creation of value
    2 people: giving space to citizens
    3 planet: utilising and influencing sustainability issues 
42  2.3  Region-oriented heritage management: who does what? 
   Clear and simple
   Collaboration between governments
    National government
    Provincial governments
    Municipal governments
    District water boards
46 3. National government priorities 2011–2015
 3.1.  Five priority tasks
   1 World heritage: guarantee connections, increase impact
   2 Individual character & safety: sea, coast and rivers
   3 New use for sites as (urban) regional task: focus on growth and population decrease
   4 Living landscape: strengthening synergy between heritage, economics and ecology 
   5 Reconstruction: putting an era on display
 
54  3.2.  Realisation
   Financial framework
   Knowledge
    A focused cooperation agenda
57 Image essay
78 Appendices 
 Appendix 1 Overview of national government’s role and instruments
 Appendix 2 Maps
 Appendix 3 Characteristics of reconstruction areas
Character in Focus 4 1.  Introduction: 5
Vision for Heritage and Spatial Planning  Room for modern heritage management
1.    Introduction The modernised preservation of national heritage sites is 
Room for modern  development-oriented and region-oriented. It utilises 
the instruments of spatial planning. The Vision for 
Heritage and Spatial Planning [Visie Erfgoed en Ruimte] 
heritage indicates how the national government guarantees our 
cultural heritage sites in spatial planning, what priorities 
the Cabinet has set in this area and how it wishes to  
management collaborate with public and private parties. From a broad 
view of heritage, it zooms in on the most current and 
urgent issues of national interest. The vision comple-
ments the National Policy Strategy for Infrastructure and 
Spatial Planning [Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte]. 
1.  Introduction: 6 1.  Introduction: 7
 Room for modern heritage management  Room for modern heritage management
Private initiative and public matter Embedding the preservation of our the realisation of a spatial planning vision The clarifying of State interests and priorities 
Cultural heritage is a matter for people. heritage in spatial planning which place obligations on third parties. contributes to:
People from the past, people in the present, An important cornerstone of the modernised - the focus of the national government 
people in the future. The essence of the preservation of national heritage sites is on cultural-historical issues of (inter)
preservation of cultural heritage lies in  embedding the preservation of cultural Goal of this vision: clarity about own national importance, in part to 
its careful transfer from one generation to heritage in spatial planning. This embedment role, framework for cooperation implement international treaties and 
another. We want to pass on the valuable is necessary to ensure the careful handling In this Vision for Heritage and Spatial Planning, obligations;
culture that was left to us – or that is of the heritage site within the rapid and far- the Cabinet places the cultural-historical - offering the possibility to introduce 
a product of our own time – to future reaching changes occurring to the layout of interests of national significance in a  region-oriented prioritising of the use 
generations in a good condition. Making this city and countryside. region-oriented and development-oriented of subsidy resources for maintaining, 
transfer possible in the future requires that context. The strategy complements the restoring and finding new uses for 
we take proper care of this heritage today. The embedment of cultural heritage in National Policy Strategy for Infrastructure national heritage sites;
spatial planning requires two things. Firstly, and Spatial Planning in which the Cabinet - making choices with respect to 
In many cases we can confidently entrust this the interest of the cultural heritage site guarantees the unique cultural-historical the supply and development of 
care to the current owners and users. They should be fully a part of the equation in the values of national importance in the plans. knowledge, including the knowledge 
know the heritage site the best and they love integral consideration of interests that takes The Vision for Heritage and Spatial Planning agenda of the Department for 
it. They also know better than anyone what place in order that the space in question places these values in a broader context Cultural Heritage [Rijksdienst voor het 
is needed to shepherd a distinctive building can function properly. Secondly, we need and indicates how proper care for these Cultureel Erfgoed];
or area through the present time. It is in their to identify cultural heritage sites that have interests can also be sought via non-legal - a more aware and focused operation 
own interest to combine present use with special significance, in order to take them into instruments. of the national government with 
sustainable preservation. account in spatial plans and development respect to cultural heritage sites in its 
processes. The goal of this vision is twofold. Firstly,  role as a principal, spatial planning 
But leaving this care to citizens, private the national government makes it clear  investor and property owner;
managers and companies is not always The general guarantee in the processes of what interest it is promoting in the  - clarity about the agenda of the 
possible. Some heritage tasks lie beyond spatial considerations is strengthened by region-oriented preservation of heritage, national government as a collaborative 
the benefit, the interests, the support or the revision of the Spatial Planning Decree what priorities it has set and how it wants partner and the promotion of a 
the knowledge of owners and users. When ([Besluit Ruimtelijke Ordening], Art. 3.1.6.). When to work with public and private parties. complemen-tary deployment of 
public interests or responsibilities come into drafting a zoning scheme, project decision Secondly, with this vision the national governments.
play, the government enters the scene. The or management regulation, the government government is laying the basis for a shared 
role of government supplements the role of is required to take cultural-historical values reference framework for region-oriented The formulation of an inspiring reference 
owners and private initiators. The system in and above the ground into consideration.1 1 heritage management. Such a framework framework for region-oriented heritage 
This concerns an extension of the 
of preserving national heritage sites in the This means that they make an analysis of the extant obligation with respect to is necessary to make effective cooperation management contributes to:
Netherlands is based on this public-private cultural-historical values in a planning area archaeology. possible between different levels of  - the preservation of the legibility and 
interaction. and then substantiate the conclusions they 2 government and between government  experience of the cultural genesis 
arrive at with regard to the plan.2  De Handreiking Erfgoed en and private initiatives. of the Netherlands by generating 
Aware that public interests are at play Ruimte (www.cultureelerfgoed.
nl/handreikingerfgoedenruimte) attention for the task of preserving 
which require an attentive and supportive The designation of valuable heritage  provides information on different and developing distinct regions, 
government, the Cabinet stressed in the means that governments make clear what possibilities for doing this.  structures and properties as a whole;
coalition agreement that the preservation cultural-historical values they find to be in - more effective region-oriented 
of our cultural heritage is and remains the the public interest. The instrument of spatial cooperation between different 
responsibility of government. In fulfilling this planning vision (Spatial Planning Act [Wet governments and between different 
responsibility, the Cabinet focuses on the Ruimtelijke Ordening]) is suitable to reinforce spatial planning sectors.
cultural, social and economic value of the the sectoral set of instruments used to 
heritage site. preserve national heritage sites. In a spatial 
planning vision, region-oriented heritage 
values can be identified and choices can 
be made concerning how these values are 
handled in relation to other spatial planning 
interests. General rules can be established for 
1.  Introduction: 8 Character in Focus 29
 Room for modern heritage management Vision for Heritage and Spatial Planning
Demarcation: heritage sites at all 
scale levels
This policy vision is focused on heritage 
sites. For this type of heritage, the public 
issue is primarily a spatial planning question: 
how should the heritage site be handled in 
relation to other spatial planning interests 
and changes? Geographically, Dutch 
territory is the physical demarcation. This 
demarcation is primarily dictated by the 
administrative borders, not by the content 
of the cultural history, which extends beyond 
national borders. Besides, the current nation 
state only took on any significance in recent 
history.
For the Caribbean territories of the Kingdom 
of the Netherlands, the significance of the 
vision differs from its significance for the rest 
of the Netherlands. The (legal) systems from 
which this vision ensues do not, or not all, 
have jurisdiction on the Caribbean islands. 
This does not alter the fact that the history of 
the overseas territories is a part of the history 
of the Netherlands and the region-oriented 
heritage management on the islands is also 
a responsibility of the State. For this reason, 
concise attention is given to the Netherlands’ 
Caribbean territories in this vision.

Kiezen voor karakter 10 Kiezen voor karakter 11
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 12 Kiezen voor karakter 13
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 14 Kiezen voor karakter 15
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 16 Kiezen voor karakter 17
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 18 Kiezen voor karakter 19
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 20 Kiezen voor karakter 21
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 22 Kiezen voor karakter 23
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 24 Kiezen voor karakter 25
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 26 Kiezen voor karakter 27
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Photo captions  1  5
The Noordoostpolder [North-East Polder], an example The Blauwe Stad in the parcelled land in Groningen. 
of a modern large-scale polder with a rational The still undeveloped peninsulas of the ‘Het Riet’ 
system of land division. This polder was created district adjacent to the villages of Oostwold and 
within the framework of the Zuiderzeewerken Finsterwolde (right), with Eems and Dollard on the 
[Zuider Zee works] (Plan Lely). horizon. The Blue City project was launched in 
The polder was dry in 1942. Most of the farm 2004 to give the region of North-East Groningen  
buildings with their characteristic prefab-concrete a new economic boost.
barns were built (soon) after World War II. Running Photo: 08-09-2009
through the middle of the photo is the Johannes Municipality of Oldambt, province of Groningen
Postweg, crossed by the A6 motorway; at the 
upper right on the horizon is the village of Nagele.  6
Photo: 30-06-2011 The Bijlmermeer G-neighbourhood (in the vicinity of 
Municipality of Noordoostpolder, province of Flevoland Ganzenhoef) with the two remaining honeycomb 
blocks of flats: Geldershoofd and Gravestein. The 
 2 other high-rise flat complexes have been demol-
Beltrum; the countryside landscape in the vicinity ished and made way for apartment complexes and 
of Beltrum, a village in the National Landscape of single-family homes. At the upper left, the 
the Achterhoek. The appearance of the current Bijlmerdreef is visible.
landscape around the village is the result of the Photo: 17-06-2008
land consolidations that were carried out in the Amsterdam Zuidoost, municipality of Amsterdam, 
1950s according to the design of landscape province of North Holland
architect Harry de Vroome.
Photo: 30-06-2011  7
Municipality of Berkelland, province of Gelderland Wind turbine park in Emmapolder, with the 
Eemspolder at far left and the eight-sided polder 
 3 windmill De Goliath (built in 1897) in the fore-
Maastricht city centre, the heart of one of the oldest ground. In the background is the Wadden Sea with 
cities in the Netherlands; the layered result of a the Uithuizerwad and, on the horizon, the islands 
continual process of transformation from new of Rottumeroog and Borkum. The energy park of 
build and renovation, demolition and restoration. the power company Essent is the largest wind 
The Basilica of Saint Servatius and Saint John’s turbine park in the Netherlands.
Church (with red tower), in addition to being Photo: 08-09-2009
important relics of our religious heritage, are also Municipality of Eemsmond, province of Groningen
the product of a series of large-scale restorations. 
The Vrijthof square was given a large underground  8
parking garage many years ago and the Oosterscheldekering, the storm surge barrier in the 
Generaalhuis took on a new life as a Theatre. Oosterschelde between Noord-Beverland and 
Photo: 15-11-2010 Schouwen (upper left); placed in operation on  
Municipality of Maastricht, province of Limburg 4 October 1986. At the bottom of the photo is the 
outer harbour of the artificial island of Neeltje 
 4 Jans, with the control building ir. J.W. Topshuis.  
The district of Roombeek as it appeared after it was In the middle: the Schaar sluice, the artificial island 
rebuilt following the fireworks disaster in 2000 of Roggenplaat and the Hammen sluice. 
(S.E. Fireworks). An overview of the district with, Photo: 12-06-2009
running diagonally from left to right, the Oosterschelde, province of Zeeland
Lonnekerspoorlaan and above it, in grey, the 
contours of the former Tollens-straat with the 
remains of foundations, the heart of the disaster. 
Characteristic of the redevelopment are the large 
participation of residents and the space provided 
for private initiative.
Photo: 30-06-2011
Municipality of Enschede, province of Overijssel

1.  Introduction: 8 Character in Focus 29
 Room for modern heritage management Vision for Heritage and Spatial Planning
Demarcation: heritage sites at all 
scale levels
This policy vision is focused on heritage 
sites. For this type of heritage, the public 
issue is primarily a spatial planning question: 
how should the heritage site be handled in 
relation to other spatial planning interests 
and changes? Geographically, Dutch 
territory is the physical demarcation. This 
demarcation is primarily dictated by the 
administrative borders, not by the content 
of the cultural history, which extends beyond 
national borders. Besides, the current nation 
state only took on any significance in recent 
history.
For the Caribbean territories of the Kingdom 
of the Netherlands, the significance of the 
vision differs from its significance for the rest 
of the Netherlands. The (legal) systems from 
which this vision ensues do not, or not all, 
have jurisdiction on the Caribbean islands. 
This does not alter the fact that the history of 
the overseas territories is a part of the history 
of the Netherlands and the region-oriented 
heritage management on the islands is also 
a responsibility of the State. For this reason, 
concise attention is given to the Netherlands’ 
Caribbean territories in this vision.
Character in Focus 30 2.  Vision 31
Vision for Heritage and Spatial Planning 2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands
 2.   Vision Region-oriented heritage management requires  
 2.1  Region-oriented  a broader outlook, with greater distance from individual 
heritage sites and structures. For the Netherlands as  
a whole, this outlook can be guided by four specific 
  focus: the character characteristics: land of abundant water, land of towns 
and cities, land of lots and land of freedom. These char-
acteristics form an inspiring guideline for both the 
  of the Netherlands description of the country’s history of spatial develop-
ment and for clarifying the cultural spatial planning 
challenges in the future.  
2.  Vision 32 2.  Vision 33
2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands 2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands
A broad outlook Characterising The Netherlands in four  
History does not occupy a demarcated space. However, merely zooming out in space and time characteristics
We cannot draw lines on a map or in the will not bring us to a (shared) agenda of priority The exciting, complex relationship between 
field to mark the place where history ends tasks. For this we need a new focus – from a order and variation is seen as the core of the 
and the present begins. The past cannot ever broader outlook. One way to achieve this is Dutch landscape’s great attractiveness. The 
be a destination. At the same time, in the to refrain at the outset from assessing and native urge for planning and organisation, 
Netherlands there is no space that doesn’t instead concentrate (first) on characterising: brought on in part by physical circumstances, 
have a cultural history. The country is leavened summarising the distinctive details of a region and the need to utilise the scarce space to 
through and through with its cultural past. to create an integrated picture. Looking for the full have, in combination with particular 
This is not a burden, but a benefit. This the most distinct and attractive characteristics regional preferences and never-ceasing 
historical character is, after all, very valuable in our culture of building and designing land, creativity, led to an enormous variation in the 
for Dutch society: a unique selling point for characteristics that have led to a landscape physical landscape. Unity in diversity was not 
the economy and tourism, a rich reference that we value and whose history people will only the motto for our decentralised uniform 
point promoting social cohesion and identity, want to continue reading. Taking a good look state, it is also the result of our interventions in 
and an inexhaustible source for our cultural and deciding which historical characteristics the realm of spatial planning.
development. deserve our special attention in the social and 
spatial planning developments that we are to Yet this character sketch is still too general. 
The transition to a development-oriented encounter. Within the complex, subtle and varied 
and region-oriented preservation of heritage order that typifies the Netherlands, four 
needs direction. And we will not find the right To do this for the Netherlands as a whole is characteristics can be discerned that have 
direction by focusing only on the best bits no sinecure. Yet we are willing to take up the resulted from a cultural history that is 
of cultural history. We need to broaden the challenge because there seems to be fairly unprecedented in its richness and which still 
perspective on the preservation of heritage broad agreement in the country about what the determines the appearance of the country: 
sites. In space – by pointing to the valuable specific character traits of the Netherlands are. the ever-present water that is restrained and 
cultural history of regions and, more specifically, We are not seeking to define the ‘true nature’ of utilised, the great density of strong, relatively 
to the significance of historical properties and the Netherlands, but rather to present a widely small cities, the extremely intensive use of 
structures. And in time – by zooming in on the supported image of the special spatial character the landscape and the traces of free trade and 
developmental history, the cultural biography, of the Netherlands – an image we can use as a political, religious and civil autonomy. These are 
rather than merely taking care of those pieces reference point for the consideration, analysis four characteristics that are inextricably linked 
which are most valued by our own generation. and definition of cultural-spatial issues from a together. At the same time, they each have a 
national perspective. special story to tell about life in the North-West 
The physical living environment provides European delta. These four characteristics 
opportunities to pose questions about the This vision is focused on the part of that represent a long history of human intervention 
individual character of Dutch culture in a area that, for nearly two centuries, we have in the living environment, with early 
convincing and relaxed manner. The reality of called the Netherlands. This definition for the manifestations that go back to prehistory. 
spatial planning makes it immediately clear characterisation is, at one and the same time, 
that a one-dimensional characterisation of the both relevant and irrelevant. Irrelevant because These characteristics are described separately 
Netherlands will not suffice. This is not about many characteristics of the country and its in the pages to follow. Each characteristic 
sticking on our national identity for all to see. people do not abruptly change at the national is considered from the perspectives of the 
It is about the continual (re)vitalisation of the border and the ‘formation of character’ in past and the future. The cultural-historical 
cultural character of the Netherlands, about past centuries is not even remotely related to character sketch describes why the distinctive 
keeping the soul of our country alive. And about current national borders. Relevant because the feature in question has become so defining 
the need to make clear choices with respect to residents of the current nation state and their for the character of the Netherlands and in 
certain development issues. predecessors do and have done some things what physical spatial characteristics it is most 
very differently from their neighbours. clearly seen. A look is then taken at the cultural 
spatial planning issues that will come into play 
in the further development of these typical 
characteristics in the future.
2.  Vision 34 2.  Vision 35
2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands 2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands
 Land of abundant water  Cultural-spatial development task  Land of towns and cities  Cultural-spatial development task
 Cultural-historical character sketch In the 21st century, as well, the struggle with  Cultural-historical character sketch For several years now, more than half of the 
In all of the world’s delta regions, the inhab- water remains one of the most important The density of historical cities in the Netherlands world’s population has lived in cities and this 
itants that put down roots in these areas have spatial planning challenges. The water system is unprecedented. After a long history of living percentage will continue to increase. Although 
had to cope with the capricious nature of does not lend itself to lingering over a rich in (fortified) settlements, a pattern of small this trend in many (young) urban regions is 
water. But there are few regions outside the history. We cannot compromise on water safety. and mid-sized cities developed at a rapid pace coupled with an enormous urban expansion, in 
Netherlands where living with water has had In the face of predicted climate change and the starting in the late Middle Ages. Distances the Netherlands a deviation from the trend is 
such a strong influence on the nature of the enormous economic value that now lies below between them were short and they maintained predicted – a transition from a long post-war 
land and its people. Through the centuries, the sea level in the Netherlands, the challenge to an intensive relationship with the surrounding period of explosive urban expansion to a period 
Dutch have not only defended themselves master the water is bigger than ever. countryside. In all parts of the country, in which urban expansion in open areas  
against the water, they have also profited from Upgrading the water management system distinctive cities developed in different phases within the confines of existing city limits and 
it in the obvious ways. There has always been generally takes place in the same locations of history. A number of them have become restructuring will predominate.  
an innovative interplay between the inhabitants where the valuable historical examples of world famous – in some part due to our artists The Dutch population is also growing 
of the Low Countries and water. For them, water management have proven and continue and cheeses. Most Dutch cities are beautiful less rapidly than was the case in the last few 
water became the source of administrative to prove their worth. Merely maintaining the display pieces of history in which time can be generations. In combination with the trend 
organisation, technological advancement and system will not suffice. We need to apply traced along a long timeline, from the oldest towards urban concentration, especially in the 
economic expansion. development strategies that do justice to the archaeological vestiges, via expressions of our 4-city conurbation of the western Netherlands, 
The profound and creative link with water past as much as possible. typical civil culture, to the 20th century’s large- this means that the population will decrease 
has left its clear trace in the design of our scale, planned urban expansions. in the coming decades in large parts of the 
country. Making the most out of a difficult Behind the creation of this close-knit country. The challenge facing us is to keep the 
situation in the delta brought us dikes, land urban pattern lies a set of (a)biotic, geographic, habitation and urbanisation history of the 
reclamation and delta works. Terps, boat economic and military motives. When, due Netherlands recognisable and liveable within 
canals and waterlinies, strips of land flooded to the explosive growth in the population all urban transformations, to include cultural-
as a natural defence. Landscapes of streams, and prosperity following World War II, the historical values and development potential 
windmills, harbours and mercantile cities. And preservation of this ‘small town character’ was in the regional development, and to take due 
hidden underneath were submerged villages, no longer a matter of course, so it became care in the consideration of heritage of national 
covered landscapes and the remains of a rich a part of conscious government policy. The significance in the event of urban compaction 
maritime tradition. suburbanisation, from the centres of urban and population decrease. 
growth in the 1960s to vinex districts and the 
consolidation policy, was guided so that towns 
and cities did not grow into each other and thus 
were able to retain their individual character 
and relationship with the green countryside. At 
the same time, there was a strong focus on the 
liveability of cities, ranging from urban renewal 
projects to urban districts of special attention.
2.  Vision 36 2.  Vision 37
2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands 2.1 Region-oriented focus: the character of the Netherlands
 Land of lots  Cultural-spatial planning development task  Land of freedom and industrial landscapes, villas and recreation 
 Cultural-historical character sketch The living landscapes of the Netherlands  Cultural-historical character sketch resorts, patterns of borders, fortifications 
The fact that not a square metre of space in will once again undergo changes under the Freedom is in the Dutch blood. Of course, every and devastation and a unique collection of 
the Netherlands is left unutilised is now almost influence of the challenges facing us with country has its own heroic and mythic stories (segregated) collective buildings and facilities. 
proverbial. The intensity of land use is high  respect to food production, energy, biodiversity, about successful resistance to foreign tyranny. 
and the unceasing capacity of the Dutch to housing, water management, infrastructure And many peoples see themselves as stubborn,  Cultural-spatial development task
reclaim and cultivate land to guarantee their and recreation. Although the period of independent and non-conformist. But the The formulation of a character-building 
survival has determined the shape of the large-scale ‘deforestation’ and urbanisation Netherlands has a right to speak. Pragmatic development task for the ‘land of freedom’ 
landscape to a high degree. Over thousands of of the cultural landscape is behind us, over actions (simply doing) and Calvinistic restraint includes something contradictory. At first 
years, the inhabitants of the Low Countries have the coming decades large transformations (keeping a staid bearing) on the part of free glance, doing nothing and granting freedom 
successfully been able to subdue and cultivate in the countryside can be expected. They farmers, citizens and country people form a seem to be the best recipe for developing this 
the land on an increasing scale and with form new challenges for a character-building definite undercurrent in our history. And this characteristic. But this is deceptive. The ‘large 
increasing intensity and, as a result, to achieve development of the historical cultural landscape. often resulted in trend-setting expressions of gestures’ require an active approach to retain 
ever higher levels of agricultural production  Developments in the areas of nature and water freedom on the world stage: free thinkers such something of the historical character. The 
and power generation. Ever since we could are also just as relevant as developments in as Erasmus and Spinoza, an early model of a considerable changes in society over the last 
afford to, recreation and nature management urban development and infrastructure. Relevant free democracy (the Dutch Republic) and an half century in social-cultural, economic and 
pursuits have been added as landscape-forming as threats, but also as opportunities for regional active promotion of free markets and civil rights. technological respects have made many of the 
forces – from country estates to recreational development with a view to maintaining the Yet freedom in our history has not always religious, military, industrial and institutional 
forests, from the Naardermeer nature reserve to historical character of a region. pertained to each and every person’s freedom: heritage sites seem very much like objects 
the National Ecological Network. it is a history of inclusion and exclusion, of from a different era, in a figurative sense as 
The intensive use of land, in its confront- Viewing the landscape as our cultural heritage, tolerance and repression, of (colonial) expan- well. The loss of their primary function has 
ation with differences in geomorphologic, as a part of our own history, can contribute to sion and regression. made the economic support for these sites 
cultural and economic circumstances, has led  greater appreciation of the landscape. Indirectly, The struggle for (religious) freedom, the disappear. Making space for new functions 
to an exceptional diversity of cultural this could possibly serve to throw light on the expression and channelling of differences, through rezoning and redevelopment is often 
landscapes, in both high and low lying regions  challenges we face with respect to funding, the benefit of an open attitude towards the the only way to preserve these heritage sites in 
of the Netherlands. preservation and management via an increased world and the space for personal and regional a sustainable manner. 
feeling of ownership and connection. preferences, all have left their physical traces The further development of this 
in the Netherlands. They are visible in both the characteristic also requires the will, in respect 
countless small variations in spatial use that of new developments, to make the layout of 
are the result of individual choices, and in the the Netherlands conform to Dutch heritage. 
large gestures that are the result of collective The proven skill to combine functionality and 
efforts in the service of trade, religion and land attractiveness should, towards that end, be 
defence. They have brought us cloisters and given space and attention in public, private and 
churches, town halls and palaces, trade routes individual spatial planning interventions.
 Caribbean territories of the Netherlands
Since 10-10-2010, the islands of Saba, St. Eustatius and Bonaire Saba is an island with a very different character. This island has 
have been public bodies and constituent parts of the Nether- no flat areas; it is a rock with a number of small settlements  
lands. Geographically and physically, these islands differ vastly on top of it. Saba is surrounded by dozens of shipwrecks.  
from native Dutch territory. And of course they have a respect- Bonaire is the smallest of the three A-B-C islands. The influence 
able history that predates the time when the Dutch set foot on of the Netherlands can be found in the layout and structure 
their shores for the first time. Still, the history of these islands’ of Rincon, a mix of local influences and urban architecture 
development contains sufficient ties with the Dutch mother principals from the Netherlands. Bonaire especially stands out 
country to make it interesting to look at these regions from because of its treasures of both natural and maritime heritage 
the perspectives of the four characteristics. St. Eustatius, for under the water.
example, has a history in which all of these characteristics come 
together at a micro level. The Netherlands as a land of freedom The Cabinet placed Bonaire Marine Park and the island of Saba on 
has a special significance here. As the headquarters of the West the Provisional list of World Heritage Sites. Of the three islands, 
India Company, the island was for decades a gold coast, i.e. a St. Eustatius is the most vulnerable. It has a lot of undeveloped 
linchpin in the slave trade. The Netherlands as a land of lots can area in relative terms, where large archaeological and scenic 
still be seen in the typical plantations, with their main houses, treasures can be found, while the pressure on the available space 
the slave villages and even the graveyards. The Netherlands is considerable. With respect to supervising/leading spatial plan-
as a land of towns and cities is expressed in the capital city of ning processes and cultural-historical preservation tasks in the 
Oranjestad and on the waterfront, where dozens of storehouses Caribbean territories of the Netherlands, the national government 
were built with IJssel stone brought from the Netherlands. should therefore give priority to this island.
Character in Focus 38 2.  Vision 39
Vision for Heritage and Spatial Planning 2.2 Working with a region orientation: from collection to connection
 2.  Vision A region-oriented approach to the heritage site requires 
 2.2  Working with a the ‘big picture’ of characteristics to be translated into 
effective strategies for development and preservation.  
This can be done by tying the heritage tasks to tasks 
  region orientation: from other sectors and by exploiting the economic, 
social-cultural and ecological strengths of the heritage 
site better.
  from collection to
  connection 
2.  Vision 40 2.  Vision 41
2.2 Working with a region orientation: from collection to connection 2.2 Working with a region orientation: from collection to connection
  From collection to connection Connecting with profit, people, planet  1. Profit: investing in the creation of value 3. Planet: utilising and influencing 
Characteristics as such cannot be protected like For a strategy to connect heritage preservation All cultural heritage was originally produced sustainability issues
heritage sites. They are too all-encompassing tasks with other social interests and tasks, the because people found it to be valuable. Their The preservation of cultural heritage is  
and too diffuse. They are character traits that trio of people-planet-profit provides a good  reasons were varied: from putting bread on a sustainability issue. It is a part of our ambition 
continue to develop, not ‘component parts’ framework. It makes it clear that, for a sustain- the table and a roof over their heads to purely to leave a liveable planet to future generations. 
that can be properly cared for individually. able region-oriented approach to heritage ceremonial functions and a wish to enrich life Heritage issues are not yet linked with other 
However, they do provide a ‘mental map’ with preservation, strengthened attention for the with beauty. So the future of the heritage lies sustainability issues as a matter of course. As a 
which we can determine which efforts of the economic, social-cultural and ecological aspects in creating value. Without value creation there result, opportunities are missed to increase the 
national government and others are necessary is indispensable. is no sustainable basis for preserving heritage significance of cultural history with respect to 
to keep the Netherlands full of character and and we will let opportunities go by to increase challenges in the fields of biodiversity, climate, 
recognisable. They form a guideline for the the economic profit of having this ‘gold in energy and water – and vice versa. Nature 
preservation of time depth, the legibility of the our hands’. For region-oriented development, rehabilitation, water management, energy 
history of development and a link between the this means that the focus should not only be transition and the preservation of heritage are 
cultural history, the current spatial character on preserving values, but also on investing certainly not always parallel interests. However, 
and the future spatial (design) challenges. in new forms of appreciation. By seeking a lot can be achieved when the sectors involved 
the connection with new public and private make the possible synergy between their 
To be able to link a perspective on action to functions, and by expending a far greater effort interests a priority. The desirability of gradual, 
the characteristics, we must also scrutinise to show off the beauty we have going for us. well-considered spatial planning changes and 
the nature of the future management of that It is all about connecting heritage a sustainable economic foundation under 
heritage site. This will provide ways to find an preservation tasks to other development and its management can serve as a connecting 
approach to the cultural-spatial tasks sketched investment tasks. It is about increasing the perspective in this effort.
in 2.1. chances of a positive impact on (regional) 
development strength and the effective 
The essence of the shift that is necessary to spending of (public) resources.
achieve effective region-oriented heritage 
management can be summarised by the motto  2. People: giving space to ordinary citizens
‘from collection to connection’. The success Heritage belongs to everyone. How we deal 
of the region-oriented preservation is not with it in urban and rural transformation 
primarily determined by the question of to processes can therefore never be entirely 
what extent we are successful in identifying and determined by governments and experts. Public 
protecting a collection of valuable properties interest and value recognition always exist next 
and structures, but rather by the question of to private interests and significance. This  
to what extent we are successful in connecting means two things for the government. Firstly, 
heritage preservation tasks with other spatial it means that in the integral spatial planning 
planning tasks, other parties and other stories. assessment process all relevant interests 
and opinions are given a voice. This requires 
transparent procedures, well-reasoned 
decisions and the active involvement of citizens 
in the consideration of interests. Secondly, it 
requires governments to refrain from advancing 
values from on high. A living culture profits 
from debates about values, quarrels about 
tastes and space for personal interpretation. 
Identifying (or even consciously not identifying) 
cultural significances is the shared domain 
of citizens, companies, interest groups and 
governments, which none of these parties can 
appropriate for themselves.
Character in Focus 42 2.  Vision 43
Vision for Heritage and Spatial Planning 2.3 Region-oriented heritage management: who does what?
 2.  Vision The changes in the preservation of heritage sites and in 
spatial planning give citizens and businesses greater 
 2.3  Region-oriented space and bestow greater freedom and responsibilities 
upon local governments. Every layer of government 
faces the challenge of making its interests and prefer-
  heritage manage- ences known in advance as much as possible and, 
where necessary, securing them with rules. The national 
government, for its part, is responsible for ensuring the 
  ment: who does system functions properly. Provincial authorities are 
given a central role in the region-oriented consideration 
  what? of interests. Municipalities connect consequences to a 
region-oriented analysis of heritage values in the draft-
ing of spatial planning schemes.
  Clear and simple   Collaboration between governments
Region-oriented preservation of heritage In addition to government as a whole stepping 
consists of guarding the public interest with back in some measure, the division of tasks 
respect to the cultural heritage within an between the different levels of government 
integral spatial planning assessment. For this, will also change. Securing cultural history via 
two legal systems are important: the heritage the formation of spatial planning requires each 
site system and the spatial planning system. level of government to use its cultural history 
Both systems were recently modernised.  policy expertise in the service of developing and 
The changes are aimed at serving citizens securing this vision at the front end of spatial 
and businesses better and at improving the planning processes – in a spatial planning vision, 
collaboration between different levels of for instance. A special responsibility is also 
government. Shorter procedures, simpler  borne by the person who drafts the zoning plan. 
rules and greater clarity about what the According to the amended Spatial Planning 
government sees as important and what level  Decree (Art. 3.1.6), he is required to include in 
of administration is responsible for what. the notes to the zoning plan a description of the 
manner in which consideration is given to  
These changes will benefit the relationship the cultural history values present in the region  
between government and citizens. The and the heritages sites present or expected in 
government will back off to some extent and the ground. 
will give citizens and businesses more space, 
also in dealing with cultural heritage. At the The division of tasks between the  
same time, the government is clear about provincial and municipal governments is  
what public heritage interests it will actively a matter – within the frameworks of the 
monitor and what instruments it will use for law and the Administrative Agreement 
this task. This clarity has several advantages. It [Bestuursakkoord] – for these governments. 
will benefit owners and initiators because these The Monument and Historic Buildings Act 
interests can be assessed early on. And it makes [Monumentenwet] and the Spatial Planning  
it clear to citizens what heritage interests the Act/Spatial Planning Decree [Wro/Bro]  
government will champion and what interests provide the necessary scope for this division. 
they themselves will have to champion (if they In the region-oriented development of its 
so choose). priorities, the national government will 
2.  Vision 44 2.  Vision 45
2.3 Region-oriented heritage management: who does what? 2.3 Region-oriented heritage management: who does what?
continually consider which other government a way that the creation of added social value - management role in cross-municipality  District water boards
levels should and wish to be involved. and the strengthening of spatial quality are heritage tasks By virtue of the Water Authorities Act 
given top priority. The national government - designation of archaeological attention [Waterschapswet] and the new Water Act 
Based on the inter-governmental division follows the National Government Protocol on areas [Waterwet], the district water boards bear 
of tasks as set down in the Administrative Cultural Heritage for the National Government - supporting municipalities with integral responsibility for water, in respect of 
Agreement, the National Policy Strategy for Property Services, associated with the National knowledge and facilities (shared both water quantity and quality management. 
Infrastructure and Spatial Planning [Structuurvisie Government Property Council. responsibility with national government) The district water boards are the owners 
Infrastructuur en Ruimte] and the Policy Paper on and managers of a large number of valuable 
reforming the preservation of heritage sites Fourthly, the national government has By virtue of the National Monuments and cultural-historical properties (e.g. pumping 
[Beleidsbrief modernisering Monumentenzorg], the knowledge and expertise in the field of cultural Historical Buildings Act, the provincial stations, windmills, sluices) as well as the 
tasks, roles and responsibilities involved in the heritage and how to handle it. The national governments have a responsibility with keepers of the closely knit circulation system 
region-oriented preservation of heritage have government will share this knowledge and respect to archaeology. They are authorised to of our landscape: the water infrastructure. This 
been divided as follows. expertise with partners and promote the designate archaeological attention areas and infrastructure is often a main feature in the 
development of knowledge in this area. have a repository function to fulfil. history of land reclamation in the different 
 National government regions and is therefore important from a 
The national government is and remains From the perspective of this responsibility Municipalities cultural history perspective. In both local 
responsible for properly functioning systems of and understanding of its role, the national As the local government, the municipal and supra-local regional developments, the 
spatial planning and heritage site preservation. government will do the following: government has the legal duty of supervising district water boards oversee – either as the 
As the legislator, the national government has - further simplify the legal systems; spatial development locally with spatial prime mover or as party involved – the water 
the task of keeping these systems up to date by - provide clarity on the administrative planning visions and zoning schemes. By virtue and water-related interests such as ecology, 
updating them at fixed times, guided by changing division of responsibilities for  of the National Monuments and Historical biodiversity, cultural history and economics.
circumstances. This was done recently in respect region-oriented heritage tasks (National Buildings Act, the municipal governments 
of both the spatial planning and the preservation Policy Strategy for Infrastructure and bear responsibilities to provide advice for District water boards can make a contribution 
of heritage sites. Based on this update, the Spatial Planning, Order in Council and the designation of national heritage sites to region-oriented heritage management by:
current Cabinet will further simplify the legal administrative agreements); and protected cityscapes or villagescapes, in - promoting the cultural-historical 
systems (Eenvoudig Beter [Simply Better]; revision - specific facilitation of other governments granting permits (Wabo), setting up a heritage interests of the relationship between 
of law governing physical surroundings). for complex decentralised responsibilities, site commission, establishing protective regional water management and the 
e.g. by co-funding, specific advice and zoning plans for designated cityscapes landscape;
The national government also has a responsibility knowledge development; and villagescapes and various tasks and - making region-oriented/thematic 
to promote the national interests: unesco World - good ownership and national government responsibilities with respect to archaeological choices with respect to an effective 
Heritage (including the Provisional List of World commissioning (rule framework and heritage site preservation. Municipal collaboration with municipal,  
Heritage Sites in the Netherlands), characteristic regional agenda mirt, protocol of national governments therefore have the following provincial and national governments  
cityscapes and villagescapes, national heritage government property services, national responsibilities with respect to region-oriented in cultural-spatial planning tasks  
sites and maritime heritage. This responsibility government’s land-use plans); heritage management: related to the interests of water;
will be met in different ways. In certain cases, the - oversee the legislative system in the area - integral assessment of interests (core - participating in shared municipal and 
national government itself can take the initiative of cultural heritage. task of spatial planning) provincial government tasks;
to realise desired developments (the Spatial - promoting the interests of heritage - integrating heritage preservation tasks 
Planning Act provides for this, e.g. through  Provinces in this (cultural heritage in municipal in their own regional development 
a land-use plan) or to arrange them directly The provincial government occupies a central spatial planning vision, zoning scheme processes;
(e.g. by an Order in Council, amvb). But in many position in the domain of spatial development and (management) regulations) - assessing the cultural-historical interests 
cases, it is more efficient to ask or instruct other and the physical living environment. These are in applying the Water Test [Watertoets].
government levels to take responsibility for the the core tasks of provincial governments and Municipal governments can strengthen their  
promotion of these interests. they are legally authorised in this domain.  contribution to region-oriented heritage 
The province facilitates and coordinates in  management by:
A third responsibility of the national government supra-local regional developments in which - promoting national and provincial 
ensues from its role of initiator or land and cultural heritage plays an important role. interests in shared management;
property owner in spatial planning processes.  - making region-oriented/thematic 
As the owner and principal, the national With respect to region-oriented heritage choices with respect to effective 
government will decide how to pursue its management, the provincial governments have collaboration with both the provincial 
own policy ambitions and give consideration the following responsibilities: and national governments;
to (region-oriented) policy priorities such - integral assessment of interests (core task - participation in cross-municipal tasks;
as expressed in this Vision for Heritage and of spatial planning) - integrating heritage tasks into their own 
Spatial Planning. The national government - promoting the interests of heritage in regional development processes.
will also make every effort to ensure a suitable this (cultural heritage in provincial spatial 
use of the heritage sites in its possession in planning vision and regulations)
Character in Focus 46 3.  National government priorities for 2011–2015 47
Vision for Heritage and Spatial Planning 3.1 Five priority tasks
 3.  National government priorities for 2011–2015 For the coming years, the national government has  
chosen five priorities in its region-oriented heritage  
3.1  Five priority tasks preservation policy:
 1  World heritage: guarantee cohesion, increase impact 
2  Individual character and safety: sea, coast and rivers
3  New use for sites as (urban) regional task: focus on 
growth and population decrease
4  Living landscape: synergy between heritage, economics, 
ecology
5  Reconstruction: putting an era on display
3.  National government priorities for 2011–2015 48 3.  National government priorities for 2011–2015 49
3.1 Five priority tasks 3.1 Five priority tasks
Against the background of the vision sketched in In order to assess whether this effort by 1  World Heritage: guarantee cohesion, increase impact
the previous chapters, the national government the national government is necessary and 
has chosen a number of regional tasks that legitimate, attention was given to the following:
will serve as a guide in the years to come for - are there (inter)national responsibilities, National government State responsibility for heritage of international interest.
national government efforts with respect spatial and/or heritage interests at play? priority on following Strengthening the spatial-planning economic structure (attractive international tourism and 
to region-oriented heritage management, - is the task important for the goals of grounds: business climate).
both for its own actions and for cooperative the national spatial planning policy (see Support of fellow authorities (knowledge and network development site holders of world 
agendas with other governments and private box)? heritage).
parties. With respect to these priorities, the - do fellow authorities need rules, 
characteristics of land of abundant water, land direction (e.g. with cross-provincial Within its borders, the Netherlands has a number of buildings and regions that the international 
of cities and towns, land of lots and land of tasks) and/or support to promote these community has declared to be of exceptional universal value. From an international perspective, they are 
freedom have a twofold role. Firstly, these interests properly? ‘signboards’ for the cultural-historical character of the Netherlands. Following a recommendation by the 
characteristics determine the scope for selecting - does the national government itself have Dutch State, unesco placed them on the World Heritage List. This noblesse carries its obligations: as a 
the priority cultural-spatial development possibilities for making connections, e.g. result of the ratification of the treaty concerning World Heritage, the Netherlands is required to ensure 
tasks in which the national government will as a principal or owner? the protection, preservation (for future generations) and presentation of this cultural and natural 
play a role to strengthen the character of the For each of the following priorities, concise heritage.
Netherlands. Subsequently, they nourish a reasons are stated why the national 
‘broad outlook’ on the same tasks. Considering government is giving it precedence. Pursuant to the treaty obligation to (continually) identify heritage of exceptional universal value, the 
these (and other) heritage preservation tasks Netherlands recently revised its Provisional List1 (see map of World Heritage, p. 82). From this list in the 1 
from the perspective of the characteristics coming years, new sites will be nominated to be placed on the World Heritage List if, prior to this Reference to House 
of Representatives 
naturally leads to a region-oriented and integral  National spatial planning policy nomination, there is sufficient support and capacity for the preservation of the sites in the regions in paper on provisional 
approach. The characteristics also shine light The national government aims to make the question. Prior to placing sites on the list, unesco requires sufficient (planning for) protection. world heritage list 
on these tasks from different perspectives, Netherlands liveable, accessible and safe.  2010-2011, 32725
i.e., no one-to-one linking of characteristics Based on the developments and ambition The aim of the national government is to effectively protect the buildings and regions that have been 
and priorities. Such a link would always be for 2040, the main objectives of the spatial placed on the World Heritage List or whose values have been identified as being of exceptional universal 
undesirably restrictive, in view of the qualities planning and mobility policy for the medium significance (the Provisional List), to present them to the current generation and preserve them for future 
of the characteristics (comprehensive, layered, term (2020-2028) are: generations. This will require using suitable instruments for protection (depending on the heritage site, 
overlapping geographically). - to strengthen the spatial-economic via designation as a national heritage site, protected cityscape or villagescape, or guarantee via the Order 
structure of the Netherlands; in Council on infrastructure and spatial planning), sufficient financial instruments for preservation and 
In choosing the priorities, three factors are - to improve, preserve and spatially more attention given to sustainable recreational and tourist access to the world heritage sites.
therefore decisive. They concern tasks that: guarantee its accessibility;
1. are essential for preserving and - to guarantee a safe, healthy and  
developing the character of the climate-proof living environment  Instrument Development
Netherlands (land of abundant water, in which unique natural and  
land of cities and towns, land of lots, cultural-historical values are  Rules Guarantee of the cultural-historical values of the Defence Line of Amsterdam, Beemster, 
land of freedom); preserved. Nieuwe Hollandse Waterlinie and the Limes in the Order in Council on infrastructure and 
2. call for a connecting strategy with other spatial planning
Protection of other sites via the National Monuments and Historic Buildings Act as protected 
interests and a strengthening of the To achieve these goals, a number interests cityscapes or villagescapes or as national heritage site
economic, ecological and/or social- are named in the National Policy Strategy for Guaranteeing agreements laid down in the  3rd Memorandum on the Wadden Sea and the 
cultural perspectives on the tasks. Infrastructure and Spatial Planning for which spatial protection of the Wadden Sea
3. require an effort on the part of the the national government will take responsibility: 
national government, based on the cultural and natural unesco World Heritage, Administrative Periodic updating of management plans by the involved governments in collaboration with 
agreements the national government
the inter-governmental division of characteristic cityscapes and villagescapes, Monitoring preservation
responsibilities in the preservation of national heritage sites and the maritime 
heritage sites and spatial planning. heritage (Appendices, pp. 80-85). Funding Priority for world heritage in the allocation of national resources for preservation and restoration 
Support umbrella organisation of world heritage managers Werelderfgoed.nl with the 
transformation to a professional network focused on knowledge exchange and public access
Knowledge Collaboration with National Department for Cultural Heritage in issues relevant to the 
preservation of world heritage sites
3.  National government priorities for 2011–2015 50 3.  National government priorities for 2011–2015 51
3.1 Five priority tasks 3.1 Five priority tasks
2   Individual character & safety: sea, coast and rivers 3   New use for sites as (urban) regional task: focus on growth and   
 population decrease 
National government priority on The national government, as principal and owner: ensures the proper handling National government priority on Urgent tasks surrounding heritage of national importance: national heritage sites 
following grounds: of cultural-historical values within national government projects/programmes in following grounds: and protected landscapes.
respect of management and strengthening of main water system/primary dams Support of fellow authorities: development and dissemination of (innovative) 
and dikes. knowledge of region-oriented focus on rezoning and transformation.
Support of fellow authorities: vision development for overlapping municipal and Strengthening spatial economic structure: transformation of characteristic  
provincial tasks. regions/locations in top economic regions.
The Netherlands has highly dynamic urban functions. Coupled with social trends such as secularisation, 
In the National Water Plan and the Delta Programme, the national government has indicated where the individualisation and the development of a service economy, these lead to the considerable problem of 
most important water challenges lie for the coming decades in the pursuit to keep the Netherlands safe new use for sites2 in respect of constructed cultural heritage. Large regional differences exist in the nature 2 
Several categories of 
and attractive. From a cultural perspective, three regions should be given priority in the coming years: the and scope of this transformation challenge. The large urban areas with quantitative and qualitative heritage are facing 
North Sea, the coast and large rivers. These spacious, very dynamic regions also have an unmistakeable growth must make comparative assessments between space for housing, work and mobility and a a strong decline in 
national character as cultural issues. The North Sea because of its size and the unique responsibility of sufficient quality of life (including facilities, green areas and cultural amenities). Cultural heritage plays a the support function 
of the building or 
the national government; the large rivers and the coast as line/strip shaped structures that connect the role in this that should not be underestimated. The presence of a historical city centre (measured by the complex. The new 
areas of a number of provinces. The IJsselmeer Dam [Afsluitdijk] serves – at the juncture of the sea and the number of national heritage sites) is one of the urban amenities that makes a living environment use issue is growing 
IJsselmeer – as a special part of the coastal defences. appealing and the urban environment attractive for the highly educated people that are necessary for a rapidly, particularly 
with regard to reli-
creative and innovative economy.3
gious, agricultural, 
With respect to both the coast and the large rivers, there are – in addition to water safety – development military and industrial 
potentials in respect of other functions in which both opportunities for and threats to the cultural In the regions that are confronted with decreases in population, qualitative loss of function resulting heritage. This task has 
been placed on the 
heritage can lie hidden. On the North Sea, the cultural-historical value is hidden on or in the seabed in the from changing social preferences is aggravated by a declining support for the use and preservation of agenda of the Policy 
form of submerged landscapes and shipwrecks. From a cultural perspective, the spatial interventions that buildings and sites as such. The impact of secularisation, an ageing population and migration to the cities Paper on Modernising 
will take place in these areas are important for two reasons: they form the next step in a long, special is even greater if the population as a whole is also shrinking. This means that the regions with decreasing the Preservation 
of Heritage Sites 
history of water movement and water defence and they can entail a threat to or a reinforcement for the populations will become pioneering regions with respect to new uses for sites and the unorthodox [Beleidsbrief moderniser-
cultural-historical values present in these regions (archaeology, constructed heritage objects, hydraulic choices that consequently might be unavoidable. A region-oriented approach is necessary to connect the ing monumentenzorg], 
and military works, dikes and other landscape elements).  scarce demand for space with the preservation of valuable and characteristic heritage. which has since led to 
a broadly supported 
National programme / 
The objective of the national government is to strengthen the cultural character of the coastal strip and The objective of the national government is to increase the anticipative, cooperative and performance National agenda for 
the large rivers and to position heritage well in the assessment of spatial planning interests on the North capacity of public and private parties for a region-oriented effort in the area of new uses for sites. The new use (for sites).
Sea. Interventions made in the interest of water safety and energy, and raw materials extraction are an focus lies, on the one hand, on increasing the attractiveness of top economic areas with the help of public 3  
expression of the primary function of these regions (control over the water). Emphasising the cultural and private investments in the new use of cultural heritage sites: preserving the character of the historical Stad en land, Henri 
character of these regions cannot stand in the way of these interventions, but it can bolster their city centres, improving their accessibility, promoting (international) crowd-pulling heritage and investing de Groot et.al, cpb 
special publication 89, 
sensitivity for the historical context and attention to the design quality of new interventions. Historical in image-defining locations targeted for new use and redevelopment. On the other hand, the focus lies Centraal Planbureau 
structures such as waterlinies (strips of land flooded as a natural defence), fortified defence lines, old dike on the development of region-oriented strategies for new uses of valuable heritage sites (monuments, 2010.
cores, etc., are used to facilitate existing and new functions and, at the same time, to open up the listed buildings, protected cityscapes and villagescapes, valuable cultural landscapes) in regions whose 
historical character of the regions. populations are decreasing. Special attention will be given to regions with a regional concentration of 
new use challenges. 
Instrument Development Instrument Development
Rules National Water Plan Rules General: Monuments and Historic Buildings Act and Spatial Planning Decree
Delta Programme (delta decisions) Social Economic Council (ser) ladder (via change in Spatial Planning Office)
National Coast Framework [Nationaal Kader Kust]
Spatial Planning Vision for the IJsselmeer Dam Administrative To be determined more specifically within the framework of the cooperation agenda with 
General: Monuments and Historic Buildings Act and Spatial Planning Decree agreements provinces and large cities/heritage site municipalities
Administrative To be reviewed further in the context of the cooperation agenda Funding Priority of image-defining new use challenges in high-priority economic regions and regions 
agreements with decreasing populations, within the set of financial instruments of the Ministry of 
Education, Culture and Science for new use of sites
Funding Co-funding of (pilot) projects
Knowledge National programme for new use for sites
Knowledge Pilot project Coast & Heritage with provinces Pilot region-oriented heritage preservation & population decrease
Collaboration of National Department for Cultural Heritage and Delta Programme, especially Biennial new use for sites
for the sub-programmes Coast and Rivers Participation of National Department of Cultural Heritage in the National Network on 
Knowledge development of archaeological expectations for the North Sea Population Decrease
3.  National government priorities for 2011–2015 52 3.  National government priorities for 2011–2015 53
3.1 Five priority tasks 3.1 Five priority tasks
4  Living landscape: strengthening synergy between heritage, economics 5  Reconstruction: putting an era on display 
 and ecology 
National government priority on Contribution to national goals with respect to biodiversity, energy transition and National government priority on National interest: legal responsibility for region-oriented protection of heritage of 
following grounds: the economy. following grounds: national significance.
National Government as principal and owner: vision development of handling Support of fellow authorities: development and dissemination of knowledge.
heritage in large/complex landscape tasks. 
Support of fellow authorities: knowledge of the transformation of the cultural 
landscape as a cultural task. Since the designation of the first protected cityscape and villagescape in the 1960s, the region-oriented 
preservation of heritage sites has focused on regions that were designed, developed and organised 
before 1940. The time has now come to establish which regions from World War II and the Period of 
The landscape strongly defines the character of the Netherlands and is therefore an essential part of our Reconstruction that followed (1940–1965) are of such cultural-historical importance that they need to be 
cultural heritage. Character-reinforcing development of this landscape encompasses all the features  addressed with very great care.
and complications of region-oriented heritage management: comprehensive and distinctive values that 
cannot be preserved by freezing or isolating them. Landscape management is the management of The spatial developments that have taken place during this turbulent period of our history have 
change. For the cultural landscape, it is supremely necessary to seek connections with other spatial substantially changed the character of the Netherlands. War damage and restoration, mass housing 
planning tasks and to create value. construction in the early post-war years and the revolution in the use of agricultural land, car use and 
mass tourism, societal pillarisation and the Cold War, the Flood Disaster and, in response to it, the first 
In rural areas there are important issues at play in the realms of economics and ecology. In the economic Delta Works. In the design and set up of urban and agricultural regions after the war, the standardisation 
sense they concern strong economic regions and space for (agricultural) businesses, living and recreation. of the building process, division of functions and a strong belief in manipulability were of paramount 
In the ecological sense the issues concern biodiversity, the quality of soil, water and air, climate adapta- importance. As a result, this architecture, urban development and landscape development – though  
tion and sustainable energy supply. The focus of the national governments lies on top economic regions, still relatively young – are already very much from a different era from today’s perspective, which as  
nature networks (revised National Ecological Network) and energy transition (wind energy is particularly a cultural-historical phenomenon makes them especially interesting. The appreciation of the buildings  
relevant here). and regions has not always been widely held, though in recent years (public) support has risen for the 
preservation of this heritage. 
The objective of the national government is to strengthen the synergy between (public and private) 
efforts that are focused on the national interests with respect to ecology, economics and cultural  The objective of the national government is for the period 1940-1965 to remain recognisably present at 
heritage. In view of the strong role played by provincial and municipal authorities with respect to both of the regional level in the future design of the Netherlands. Despite – or perhaps thanks to – massive and 
these interests, intergovernmental cooperation is the only way to achieve this goal. The national sometimes uncompromising developments, many idea-rich, innovative and unprecedented designs 
government sees two roles for itself in this effort: to influence European (financial) frameworks (including were realised during this period, both in urban rebuilding and expansion and in the redesign of the rural 
the Common Agricultural Policy) and the targeted use of knowledge and attention to characteristic area and the creation of new land. The special characteristics of these regions deserve more public 
cultural-historical regions with a biodiversity or energy issue to be faced. attention and the most exceptional regions merit public protection.
Instrument Development Instrument Development
Rules New frameworks of Common Agricultural Policy Rules Monuments and Historical Buildings Act for protected buildings and complexes
Spatial Planning Vision for wind on land + Order in Council
Spatial Planning Vision for subsoil + Order in Council Administrative Agreements with governments involved concerning legal-planning protection of the core 
Performance qualities of 30 regions of national importance
Administrative To be determined more specifically within the framework of the cooperation agenda agreements
agreements Funding Research and planning costs budget for reconstruction regions
Funding Co-funding of (pilot) projects Co-funding of (pilot) projects
Knowledge Knowledge function of National Department for Cultural Heritage Knowledge Knowledge function of National Department for Cultural Heritage
Character in Focus 54 3.  National government priorities 2011–2015 55
Vision for Heritage and Spatial Planning 3.2 Realisation
 Financial framework
 3.   National government priorities 2011–2015
The Ministry of Education, Culture and Science will 
3.2 Realisation make financial resources available within its budget to 
 fund a cooperation programme for heritage and spatial 
planning that is focused on five spearheads from this 
vision. Agreements will be reached with provincial and 
municipal governments and district water boards, if 
necessary, on the joint allocation of resources. The 
available resources come to 0.5 million euros for the 
year 2012 (start-up year) and 8 million euros per year for 
the years 2013 up to and including 2015. The allocation 
of resources will take place in the form of additions to 
provincial and/or municipal funds based on further 
administrative agreements, and via the set of subsidy 
instruments.
3.  National government priorities 2011–2015 56 Character in Focus 77
3.2 Realisation Vision for Heritage and Spatial Planning
 Knowledge  A focused cooperation agenda
A successful region-oriented approach to The national government wants to come up 
heritage requires a nationwide knowledge with a specific cooperation agenda with other 
infrastructure in which governments, planning governments and private organisations in 
offices and research centres, regional centres accordance with the aforementioned division 
and heritage centres, social organisations and of responsibilities and based on its own 
private parties each fulfil their own specific role priorities as outlined in Chapter 3 of this vision. 
and make their contribution according to their This agenda will consist of administrative 
capacity. agreements, regions/themes for the joint 
Within this whole, the National Department development of vision, the co-funding of 
for Cultural Heritage serves as a knowledge (pilot) projects and knowledge facilities. The 
centre with wide-ranging knowledge about intergovernmental agreements will be made 
cultural heritage and the same expertise within the frameworks of the Administrative 
concerning the preservation and sustainable Agreement and in conjunction with other future 
development of heritage. The development and agreements concerning, among other things, 
sharing of knowledge is closely connected with the division of heritage site funds, knowledge 
the performance of legal tasks related to the functions and spatial planning regional agendas. 
selection and designation of protected heritage, The discussions on the cooperation agenda 
advising and subsidies, and is given shape from will commence after the summer of 2011. In 
the knowledge programmes of the National 2012, the joint programme will be defined and 
Department for Cultural Heritage. a number of pilot projects will be launched. The 
In addition to the efforts already being actual programme will start in 2013.
expended by the National Department for 
Cultural Heritage and other parties, the Vision 
for Heritage and Spatial Planning calls for the 
development of a specific knowledge agenda 
that zooms in on the issues and questions 
that arise from the region-oriented approach, 
the characteristics and the spearheads from 
this vision. The national government wants 
to further develop this agenda in the coming 
period together with other partners within the 
overall knowledge infrastructure on the cutting 
edge of heritage preservation and spatial 
planning.

Kiezen voor karakter 58 Kiezen voor karakter 59
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 60 Kiezen voor karakter 61
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 62 Kiezen voor karakter 63
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 64 Kiezen voor karakter 65
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 66 Kiezen voor karakter 67
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 68 Kiezen voor karakter 69
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 70 Kiezen voor karakter 71
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 72 Kiezen voor karakter 73
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Kiezen voor karakter 74 Kiezen voor karakter 75
Visie erfgoed en ruimte Visie erfgoed en ruimte
Photo captions  1  5
The commercial park of Zandhorst (Broekhornpolder), De Groote Peel National Park, a largely excavated 
the transformation of the landscape of the high moorland area on the border between the 
Heerhugowaard Polder. On the second plan, provinces of Limburg and North Brabant, now a 
squeezed between the buildings, the nature nature reserve with remains of high moor peat and 
reserve of Oosterdel is visible. This water-rich  high moor marshland. De Groote Peel (covering 
peat marshland area is the remaining part of  some 15 km²) is what remains of the Peel, a region 
the Rijk der Duizend Eilanden [Realm of a Thousand that once must have been extremely 
Islands] and part of the National Ecological impenetrable.
Network. Photo: 15-11-2010
Photo: 14-07-2008 Municipality of Asten, province of North Brabant
Broek op Langedijk, municipality of Langedijk, province of 
North Holland  6
De Blauwe Kamer, nature reserve next to the Lower 
 2 Rhine that was named after an old brickyard. The 
The Westerpark in Amsterdam, new municipal park original summer dike was purposely breached  
created on the cleaned up and redeveloped terrain to make natural development possible. This river-
of the former gas plant the Westergasfabriek.  bank landscape is connected with the landscape of 
The industrial heritage site has been given a new the Grebbeberg [Grebbe Mountain] in the Utrechtse 
cultural function. Heuvelrug [Utrecht hill ridge].
In the middle is a close-up of the remaining gas Photo: 08-07-2010
tank. The ponds in the foreground mark the foun- Municipality of Rhenen, province of Utrecht
dations of the other gas tanks that have been 
removed.  7
Photo: 16-04-2008 The Nieuwe Steeg fort, a part of the Nieuwe 
Westerpark, municipality of Amsterdam, province of North Hollandse Waterlinie [New Holland water defence line], 
Holland with its bombproof barracks consisting of two 
buildings. The Nieuwe Hollandse Waterlinie was  
 3 a flooded line of defence. Water was used as the 
Kleine Driene, a reconstructed district designed in defensive weapon. If an enemy was approaching, 
the 1950s, with repeated clusters of building units the strips of pastureland between Muiden and  
[stempelverkaveling] made up of straight building the Biesbosch could be flooded. This made the 
blocks with abundant (public) green areas. The land difficult for the enemy to cross. The defence 
section Klein Driene II is the more modern section line served its purpose from 1815 to approximately 
with concrete structures and flat roofs. 1940.
Photo: 30-06-2011 Photo: 08-07-2010
Municipality of Hengelo, province of Overijssel. Municipality of Lingewaal, province of Gelderland
 
 4 8
Kattenbroek, the new residential development The Deil interchange, a clover-leaf interchange 
designed by architect and urban developer Ashok named after the village of Deil nearby, now  
Bhalotra, looking towards the north-east. Visible a part of the municipality of Geldermalsen. 
in the background are the Nieuwland district and Junction of the A15 motorway (Rotterdam direc-
the Zeldert polder.  tion Arnhem–Nijmegen) with the A2 motorway 
Photo: 30-06-2011 (Utrecht–Den Bosch). Running parallel with the 
Municipality of Amersfoort, province of Utrecht A15 is the Betuwe railway line.
Photo: 11-02-2008 
Municipality of Geldermalsen, province of Gelderland

3.  National government priorities 2011–2015 56 Character in Focus 77
3.2 Realisation Vision for Heritage and Spatial Planning
 Knowledge  A focused cooperation agenda
A successful region-oriented approach to The national government wants to come up 
heritage requires a nationwide knowledge with a specific cooperation agenda with other 
infrastructure in which governments, planning governments and private organisations in 
offices and research centres, regional centres accordance with the aforementioned division 
and heritage centres, social organisations and of responsibilities and based on its own 
private parties each fulfil their own specific role priorities as outlined in Chapter 3 of this vision. 
and make their contribution according to their This agenda will consist of administrative 
capacity. agreements, regions/themes for the joint 
Within this whole, the National Department development of vision, the co-funding of 
for Cultural Heritage serves as a knowledge (pilot) projects and knowledge facilities. The 
centre with wide-ranging knowledge about intergovernmental agreements will be made 
cultural heritage and the same expertise within the frameworks of the Administrative 
concerning the preservation and sustainable Agreement and in conjunction with other future 
development of heritage. The development and agreements concerning, among other things, 
sharing of knowledge is closely connected with the division of heritage site funds, knowledge 
the performance of legal tasks related to the functions and spatial planning regional agendas. 
selection and designation of protected heritage, The discussions on the cooperation agenda 
advising and subsidies, and is given shape from will commence after the summer of 2011. In 
the knowledge programmes of the National 2012, the joint programme will be defined and 
Department for Cultural Heritage. a number of pilot projects will be launched. The 
In addition to the efforts already being actual programme will start in 2013.
expended by the National Department for 
Cultural Heritage and other parties, the Vision 
for Heritage and Spatial Planning calls for the 
development of a specific knowledge agenda 
that zooms in on the issues and questions 
that arise from the region-oriented approach, 
the characteristics and the spearheads from 
this vision. The national government wants 
to further develop this agenda in the coming 
period together with other partners within the 
overall knowledge infrastructure on the cutting 
edge of heritage preservation and spatial 
planning.
Character in Focus 78 Appendices 79
Vision for Heritage and Spatial Planning
  Appendix 1  
  Overview of national government’s role and instruments
Appendices Role Instruments
Manages legal framework for the careful, Monuments and Historic Buildings Act [Monumentenwet]
development-oriented approach to heritage in Spatial Planning Decree [Besluit ruimtelijke ordening]
regional processes Environmental Permitting (General Provisions) Decree [Wabo]
Building regulations
Regulations pertaining to environmental impact reports
Designates / appoints cultural heritage of Monuments and Historic Buildings Act [Monumentenwet]
national significance National Policy Strategy for Infrastructure and Spatial Planning, 
and spatial planning order in council
Is responsible for world heritage and in this role Spatial planning order in council [Amvb ruimte]
sets rules / reaches result agreements Monuments and Historic Buildings Act [Monumentenwet]
Administrative agreements concerning municipalities and 
provinces
Bears responsibility for well-reasoned, careful Spatial Planning Act [Wro], Spatial Planning Decree [Bro],  
handling of cultural heritage (of national, Road Route Act [Tracewet], Wabo, mirt Rule Framework
regional and local significance) for national National land-use plans [Rijksinpassingsplannen]
government property, government projects and  National Government Protocol for Cultural Heritage
(land-use) plans
Facilitates preservation and development of Programme funds for reforming the preservation of heritage sites 
cultural heritage with money and knowledge [MoMo funds] (including government subsidies for the preservation 
of heritage sites [brim])
Knowledge centre role of National Department for Cultural 
Heritage [rce]
Regional centres
Is a partner to international treaties Agreement on World Heritage
Treaty of Granada
Treaty of Valletta
Treaty of Florence (elc)
Appendices 80 Appendices 81
  Appendix 2 Heritage map 
  Maps
(draft National Policy Strategy for Infrastructure and Spatial 
Planning [Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte], Chapter 3,  
From national goals to national interests, 3.3. Guaranteeing 
high-quality living environment, Cultural history and natural 
qualities)
International heritage
Natural heritage on unesco World Heritage List
Cultural heritage (regions) on unesco World Heritage List and  
Provisional list of world heritage in the Netherlands
Cultural heritage (buildings and ensembles) on unesco World Heritage List and  
Provisional list of world heritage in the Netherlands
National heritage
Cityscape and villagescape
Reconstruction region
National heritage site
Simplified topography
* The boundary of the Limes and the New Holland Water Defence Line [Nieuwe Hollandse Waterlinie] is 
indicated by way of reference
Appendices 82 CAhpapreancdteicre ins  Focus 83
Vision for Heritage and Spatial Planning
  Appendix 2 World heritage map
  Maps
World heritage, property
Heritage site on unesco World Heritage List 
Heritage site on Provisional list of world heritage in the Netherlands
World heritage, region
Natural heritage on unesco World Heritage List 
Cultural heritage on unesco World Heritage List 
Cultural heritage on Provisional list of world heritage in the Netherlands*
Heritage on Provisional list in Caribbean region
Designated:
1. Schokland, 1995
2. Defence line of Amsterdam, 1996
3. Windmill complex at Kinderdijk-Elshout, 1997
4. Willemstad, 1997
5. Ir. D.F. Wouda pumping station, 1998
6. Droogmakerij De Beemster, 1999
7. Rietveld Schröder House, 2000
8. Wadden Sea, 2009
9. Ring of canals in Amsterdam, 2010
Provisional list of World Heritage in the Netherlands:
10. Van Nelle plant
11. New Holland Water Defence Line [Nieuwe Hollandse Waterlinie]
12. Koloniën van Weldadigheid [Colonies of benevolence]
13. Royal Eise Eisinga Planetarium
14. Teylers
15. Sanatorium Zonnestraal
16. Limes
17. Bonaire Marine Park
18. Plantation system in West Curaçao
19. Island of Saba
* The boundary of the Limes and the New Holland Water Defence Line [Nieuwe Hollandse Waterlinie] is 
indicated by way of reference.
Appendices 84 Appendices 85
  Appendix 2 Map of reconstruction regions
  Maps
(draft National Policy Strategy for Infrastructure and Spatial 
Planning [Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte], Appendix 4 
National Landscapes, unesco world heritage and reconstruc-
tion regions.)
Rural area
Postwar residential districts
Redeveloped city centres
Simplified topography
Rural area:
1. Beltrum, I/II Berkelland
2. De Scheeken, St. Oedenrode
3. Haskerveenpolder, Skasterlân
4. Maas en Waal-West, Western Meuse and Waal
5. Noordoostpolder, Noordoostpolder
6. De Groep e.o., Veenendaal
7. Vriezenveen, Twenterand
8. Walcheren, various municipalities
Post-war residential districts:
9. Westelijke Tuinsteden, Amsterdam
10. Plan Kerschoten, Apeldoorn
11. Heuvel expansion plan, Breda
12. ’t Hool, Eindhoven
13. Emmermeer, Angelslo, Emmerhout, Emmen
14. Mariahoeve, the Hague
15. De Wijert Noord, Groningen
16. Vrieheide, Heerlen
17. Klein Driene I and II, Hengelo
18. Plan Zuid, De Pettelaar ’s Hertogenbosch
19. De Heuvel and Prinsenhof, Leidschendam-Voorburg
20. Pottenberg, Maastricht
21. Nagele, Noordoostpolder
22. Ommoord, Rotterdam
23. De Halve Maan, Utrecht
Redeveloped city centres:
24. Rhenen, Rhenen
25. Eastern city centre, Rotterdam
26. Strip of Atlantic Wall, the Hague
27. Strip of Atlantic Wall, Katwijk
28. City centre of Hengelo
29. City centre of Nijmegen
30. Oostburg, Sluis
Appendices 86 Appendices 87
  Appendix 3 
  Characteristics and reconstruction regions Klein Driene I and II (Hengelo) De Halve Maan (Utrecht) Maas en Waal - West  
- Repeated clusters of building units - Post-war interpretation of pre-war (Western Meuse and Waal)
Based on research conducted by the National Department for Cultural Heritage [Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed],  [stempelverkaveling] in green setting urban development plan - Strongly altered, very open,  
30 regions were selected from the 1940–1965 period that have national cultural-historical significance. The regions - Combination of modernistic and - Varied buildings in a traditional large-scale area of pastures and 
were assessed, among other things, on the quality of the original plan and/or design, the design principles of the time, traditional architecture and urban urban development setting with farmland
the current urban development integrity and singularity, the ability of the design and execution to serve as an example, development main structures and sightlines - Integrated duck trap pens, scattered 
the (inter)national significance and their current cultural-historical value. Three types of regions were distinguished:  - Special functions in green setting woodland planting
→ 1. the actual reconstructed city centres / regions (repair of war damage); → 2. postwar residential districts and  Plan Zuid, De Pettelaar (‘s Hertogenbosch)  - Quasi organic structure of access 
→ 3. rural areas (reconstruction after war damage, land consolidations and new land). - Spaciously designed middle class roads, drainage and lines of farms
district with careful attachment to 3. Rural area
In this appendix a number of physical qualities are listed for each region that describe the essence of the characteristics the historical city centre Vriezenveen (Twenterand) 
that make the region of national significance. These descriptions are indicative in nature and shall be further inter- - Modern urban development plan De Groep and surroundings (Veenendaal) - Radical land consolidation with 
preted and developed in consultation with the municipalities concerned. with traditional architecture (Bossche - Open and half-open landscape with turned and enlarged pattern of lot 
School) (indirect) traces of war damage and division and still recognisable high 
- More refined architecture in various restoration during ww ii moorland reclamation
house types with special detailing - Many farms from the early - Lines of young farms, partially with 
1. Reconstructed city centres /  City centre (Hengelo) Expansion plan Heuvel (Breda)  reconstruction rich green country avenues
regions - Reconstruction plan with modern- - Combination of modern and De Heuvel and Prinsenhof  - Coherence and contrast with - Region full of contrasts: open/closed 
ised, urban character and spatial traditional urban development and (Leidschendam – Voorburg) Grebbelinie defence line and old/new
Rhenen (Rhenen) division of functions architecture - Rare large-scale blocks surrounding 
- Characteristic urban development - Variation and cohesion in individually - High quality of architecture and courtyards Walcheren (Veere) Noordoostpolder (Noordoostpolder) 
layout within the green structure of designed buildings layout of open space and green areas - Relationship between built-up areas - Reconstruction of large-scale inun- - Large-scale polder with scattered, 
the original fortifications - Entirely surrounded by greenbelt - Grouping of neighbourhoods around and open areas based on anthropo- dated region with central open area rationally ordered agricultural build-
- Characteristic height differences due squares logic principles and peripheral enclosed zones ings and grounds
to the location on the high steep City centre (Nijmegen) - Exceptional buildings/facilities within - Restored country estates and woods, - Ring of villages around the central 
edge - Restoration plan with improved ‘t Hool (Eindhoven) the courtyards planting, partially with coulisse city of Emmeloord 
- Traditionally designed buildings traffic plan - Urban development architecture, character - Functional pattern of roads and 
(restored war damage) - Restored historic buildings as bearers coherent design of houses and dis- Pottenberg (Maastricht) - Mixed appearance of old buildings waterways with associated plants
of identity trict, private and public green areas - One of the four expansion shells and reconstruction
Eastern city centre (Rotterdam) - Added new building types in modern - Robust yet detailed expression of with a hierarchical layout in four 
- Part of largest reconstruction region style form and material quadrants Beltrum I/II (Berkelland) 
in the Netherlands, with historic  - Parish district with a mix of  - Small-scale land consolidation 
national network of broadly Oostburg (Sluis) Emmermeer, Angelslo, Emmerhout (Emmen) working-class homes and homes for landscape with pastures, wooded 
built roads with green strips and - Renovated and expanded village - Composition of three districts around the better off area, arable fields
high-rises centre woodland in former marshland area - Facilities located in centre of the - Partially preserved coulisse land-
- Northern section: residential - Improved traffic network and - Hierarchical street pattern with district at intersection of roads scape with winding roads
neighbourhood with strip building restored historic buildings and centrally located shopping strips - Scattered appearance of reconstruc-
bordering green garden areas fortifications for tourism - Experimental residential housing and Nagele (Noordoostpolder) tion and older buildings
- Southern section: combined - Traditional construction and spacious green areas - Structure and buildings according to 
residential/commercial building with architecture the principles of the Nieuwe Bouwen De Scheeken (St. Oedenrode) 
characteristic shared office buildings Mariahoeve (‘the Hague) - Grouping of clustered buildings with - Small-scale landscape with pastures, 
around around delivery yards - District lot division in free flat roofs around a central open wooded area, arable fields and tree 
 2. Residential districts composition green area nursery 
Strip of Atlantic Wall (The Hague) - Division of the district into six neigh- - Village enclosed by trees - Compartmentalised landscape cre-
- Connection zone between Ockenburg Westelijke Tuinsteden (Amsterdam) bourhoods by a system of main roads ated by varying lines of trees
and Scheveningsebosje on former - Characteristic repetition of block of - Detached buildings in green Ommoord (Rotterdam) - Peripheral clusters of reconstruction 
defensive strip of land houses and a mix of high-rise and surroundings with varied house - Example of home production and older buildings
- Division into three zones with low-rise buildings, according to the characteristics at zenith of standardisation and 
individual character (residences in ciam urban development principles industrialisation Haskerveenpolder (Skasterlân) 
low-rise, residences in high-rise - Hierarchical layout of infrastructure De Wijert Noord (Groningen) - Residential district according to three - Very open marshland regions with 
and combined residences and com- and green network with associated - Repeatable module of the living unit main principles: infrastructure, hous- converging strip land division
mercial space) planting design [stempelbouw] as a basis for the lot ing units and green planting - New access roads running perpen-
- Combination of road network (park- - Balanced relationship between  division - High-rise zone with large-scale dicular to lots with young farms
way), water and green network and built-up and open areas - Variation between low-rise and knikflats (block of flats) in park-like - Linear green structures, duck trap 
historical buildings  medium-high-rise surroundings pen, dikes, waterway
Kerschoten (Apeldoorn)
Strip of Atlantic Wall (Katwijk) - Urban development plan according Vrieheide (Heerlen)
- Rebuilt fishing village with enclosed to Scandinavian example - Modernistic mineworkers colony 
buildings - Variation in building types and build- - Course of streets grafted into height 
- Family seaside resort on boulevard ing heights differences in the terrain
- Individual and small-scale buildings - Buildings in green setting within the - Technologically modernised 
in traditional and restrained style main road network architecture
 
Character in Focus 88
Vision for Heritage and Spatial Planning
Colophon
Character in Focus (Kiezen voor karakter) is the national 
government vision for heritage and spatial planning that 
was submitted to the House of Representatives and the 
Senate on 15 June 2011 by the State Secretary of Education, 
Culture and Science and the Minister of Infrastructure and 
the Environment on behalf of the Cabinet. 
(TK 2010-2011, 32 156 no. 29)
Text
Tjeerd de Boer in collaboration with the Visie voor erfgoed en 
ruimte project group
Project management publication
Marieke Treffers
Eric Dil
Cartography ‘De ontginning van Nederland’
Must stedebouw, Amsterdam
Photography
Fotografie Siebe Swart, Amsterdam
Graphic design
LUST, Den Haag
Printing assistance
vijfkeerblauw, Rijswijk
Production
Drukkerij De Bink bv, Leiden
Edition
500 copies
ISBN
978-90-5910-146-3
Character in Focus (Kiezen voor karakter) is the national govern-
ment vision for heritage and spatial planning that was 
submitted to the House of Representatives and the Senate on 
15 June 2011 by the State Secretary of Education, Culture and 
Science and the Minister of Infrastructure and the Environment 
on behalf of the Cabinet. 
(TK 2010-2011, 32 156 no. 29)
ISBN
978-90-5910-146-3
1
—
Character
sketches
National Heritage and 
Spatial Development Research Agenda
part 1  – Research Agenda
2014
2
—
3
—
Character sketches
National Heritage and Spatial Development 
Research Agenda
part 1  -  Research Agenda
2014

Contents 5
—
PREFACE   6
1 INTRODUCTION 8
 
  1.1 Urgency 8
  1.2 Goal 9
  1.3 Realisation 9
  1.4 Structure 10
2 EVOLUTION OF HERITAGE MANAGEMENT 11 
  2.1 Three approaches to the heritage 11
  2.2 Three approaches compared 15
  2.3 An expanding repertoire 17
3 EXISTING KNOWLEDGE OF THE HERITAGE 19
 
  3.1 State of knowledge in the heritage as sector approach 19
  3.2 State of knowledge in the heritage as factor approach 20
  3.3 State of knowledge in the heritage as vector approach 22
 
  Conclusions: the state of knowledge 24
4 HERITAGE AND SPATIAL DEVELOPMENT RESEARCH THEMES 26
  
  4.1 Heritage and spatial development knowledge matrix 26
  4.2 Meaning 28
  4.3 Value 30 
  4.4 Adaptation 32
  4.5 Management 34
5 PROGRAMME LINES 2013-2020 37
  5.1 Heritage as part of new administrative arrangements 37
  5.2 Heritage in planning as it undergoes consolidation 39
  5.3 Heritage, identity and diversity 40
  5.4 Heritage and the digitisation of the collective memory 41 
  5.5 Heritage and the social and business environment 42
  5.6 Heritage of a sustainable delta 44
  
  Challenge to academics 45
 
6 TOWARDS AN IMPLEMENTATION PROGRAMME 46
  
APPENDIX 1 Current and recently completed heritage research 48
Credits    54
6 Preface
—
The power of a word: the term ‘space’ certainly has power in the Netherlands. After the 
Second World War, it became commonplace to refer to the environment around us as 
‘space’, and how we deal with it as ‘spatial planning’. Policy intentions were set out in a 
‘Policy Document on Spatial Planning’. The way we care for our heritage in both town 
and country is described in a ‘Vision for Heritage and Spatial Planning’. 
At first glance, it appears to be a completely neutral term. One that simply denotes what we are  
talking about: our physical environment. Turn to the dictionary, however, and we find that ‘space’ 
means ‘a continuous area or expanse that is free, available or unoccupied’. This meaning is less  
neutral, and clearly has implications for our actions. Space is unspecified, lacking organisation, and 
available for use. Space can and must be conquered. It is like the two- or three-dimensional axes 
that mathematicians draw on a blank sheet of paper, ready to be divided by lines that comply with 
abstract mathematical formulae.
The practice of spatial planning over the past seventy years has yielded numerous examples demon-
strating that the way we dealt with our environment was indeed based on the idea of a tabula rasa, 
no matter what the complexion of the government of the day. Old buildings were demolished, dit-
ches filled, polders created, fields levelled and old land parcelling patterns built over. When we deal 
with our environment in this way, there are only two strategies for caring for what is already there. 
The most common was to exempt the heritage from development, which essentially boiled down to 
placing the heritage outside the brackets of our developing society. The authors of this report refer 
to this strategy as the ‘heritage as sector approach’. Much later, an alternative strategy was adopted, 
which attempted to give the heritage a role in spatial developments. To allow it to act, the authors 
argue, as a ‘factor’ in a long list of conditions underlying the development of space. This inevitably 
led to the preservation of the heritage ‘by development’, given the dynamics that, until recently, 
were inherent to space and spatial planning.
It is thanks to this agenda that a new, third strategy has now been identified, a strategy that has in 
fact only now become possible, with the changes in Dutch spatial planning resulting from the econo-
mic crisis. For the past few years it has no longer been a matter of conquering the ‘continuous area or 
expanse’, but about reusing what we built before or after the Second World War. This is in fact pre-
dicted to continue for the next few decades. We will therefore have to reorientate our thinking, away 
from what is empty and without meaning, to what already exists and therefore has form, structure 
and meaning. Heritage in the broadest sense of the word, this third strategy assumes, is no longer an 
obstacle to be overcome, a relic to be preserved or a spatial asset, but a ‘house’ that is to be altered 
or extended. The authors refer to the heritage as a ‘vector’ of development. What remains of our 
past has – to a certain extent – already shaped the future development of the environment in which 
we live. We seek and define the path we are to take on the basis of where we come from and where 
we want to go. In terms of defining this third approach, this research agenda is also a manifesto.
It is possible that over the next few years the term ‘space’ will quietly disappear from our vocabulary. 
The new combined environmental licence is already providing evidence of this. What will replace it is 
not so difficult to imagine. We can regard the dominance of ‘space’ and ‘spatial planning’ over so 
many decades as a modernist variation on the much older tradition of ‘landscape’ and the shaping of 
landscape. In the Early Modern and Modern periods landscape was not an empty, meaningless 
‘unoccupied area’, but an environment that had always been full of meaning, in which the hand of 
man was always visible. A simple reference to the centuries of Dutch landscape painting should suf-
fice to illustrate this idea of landscape.
7
—
The Cultural Heritage Agency of the Netherlands (RCE) asked the Heritage and Spatial Development 
Research Network to compile a national research agenda. An agenda that challenges, mobilises and 
guides research on the national heritage. In doing so, the RCE was responding to the government’s 
request in its Vision for Heritage and Spatial Planning (2011). That agenda now lies before you. The 
four professors in the Heritage and Spatial Development Research Network rightly assume that in 
the future we will deal with our environment in a variety of ways. Sometimes heritage will have to 
make way for other developments, sometimes it will be restored to its former glory, sometimes it 
will serve as a source of inspiration for radical developments and, increasingly, it will guide the deve-
lopment of what we already have. In this agenda, the authors consider what knowledge we will need 
to be able to successfully define these different heritage strategies. Their approach is innovative, 
comprehensive and systematic. The agenda distinguishes between three levels of question: theoreti-
cal, methodological and instrumental, and therefore bridges the gap between research and practice. 
It also considers issues of meaning, value, preservation and development (or redevelopment), dis-
cussing as it does so a range of questions about what heritage management is, what it is for and 
what form it takes. The agenda broadly outlines what we know, but reserves the majority of its 
attention for the gaps in the knowledge which, in the current socioeconomic and political climate, 
are the most important and urgent.
The authors have merely outlined a research agenda. There is as yet no specific agenda detailing how 
the research is to be performed; this will appear later in the year. This publication must be regarded 
above all as an invitation to think about how the necessary research should be done. The hope is 
that it will inspire not only higher education institutions, but also non-governmental organisations 
and private-sector parties. Given the nature and scale of the research challenge, and the cutbacks in 
and pooling of financial resources, national and international collaboration will undoubtedly be a 
key feature of research in the future.
Jos Bazelmans
8 1  Introduction
—
Recent decades have seen a mini revolu- policy, allocation of responsibilities, funding 
tion in the way we regard the vestiges of systems, partnerships and design and planning 
our past in the buildings and landscape practices will change. In this context, heritage 
around us. In the Netherlands, like in so professionals will have to demonstrate their 
many other western European countries, knowledge and added value all over again. If 
the professional management of the pre- the heritage is to acquire a firm and sustainable 
servation and protection of heritage has position in the various configurations that 
been linked more overtly to spatial plan- emerge in spatial planning, it needs a pro-
ning, making it more dynamic. Heritage gramme for knowledge development.
management, previously a relatively 
introverted sector that operated inde- It was against this background that the Cultural 
pendently, has slowly but surely been Heritage Agency of the Netherlands (RCE), as 
drawn into the social context in which it the national centre of expertise, asked the Heri-
exists. Heritage professionals now have a tage and Spatial Development Research Net-
more pragmatic relationship with social, work to compile a national research agenda. An 
cultural and economic sectors that give agenda that challenges, mobilises and guides 
rise to spatial transformations. Heritage national heritage research. In doing so, the RCE 
management has been divested of its was responding to the government’s call in its 
defensive and somewhat elitist image. Vision for Heritage and Spatial Planning (OC&W, 
2011) for a specific research agenda to supple-
Economic interests, cultural value and social ment what the RCE and other parties are 
vitality are inextricably linked in contemporary already doing, focusing attention on a new 
heritage management. In this context, there is approach to the heritage based on redevelop-
also a growing demand for the development of ment and regeneration, and the characteristics 
knowledge. What does this change imply for and focal points set out in the vision.1
professional heritage management? How 
should heritage professionals respond, how 
should they work with the public, owners, 1.1 Urgency
designers and planners? What knowledge can  
they contribute? The need for knowledge is also  
fed by a number of new challenges facing the Now that spatial planning is undergoing a sys-
heritage sector. For just at the point where the temic change, the heritage sector must provide 
preservation of built and landscape heritage has timely input for this process, consider possible 
been embedded in spatial planning, the circum- solutions and new prospects. The national Heri-
stances and the playing field are changing. The tage and Spatial Development Research Agenda 
major recession that began in 2008 has had a clusters and streamlines the associated research 
deep impact on the way we shape and maintain challenges for the period up to around 2020. 
the fabric of the Dutch landscape. But popula- This is vital, because in an academic world that 
tion decline in parts of the country, the shift is highly international and where research 
from expansion and new construction to trans- resources are scarce, coherent research pro-
formation, physical regeneration and re-use, gramming is needed if we are to produce inspi-
and a national government operating increasin- ring results. Society’s need for the valorisation 
1  In this Vision for Heritage and Spatial gly at arm’s length are also changing the playing of academic knowledge is also a factor. This 
Planning, the national government places field for good. requires collaboration between academics, civic 
the heritage interests of national signifi-
cance in a area-based and development- partners and industry, and will present a size-
oriented context. The strategy comple- This transition in Dutch spatial planning raises able challenge to the heritage sector, which in 
ments the National Policy Strategy for 
Infrastructure and Spatial Planning in which new issues and dilemmas for the heritage sec- academic terms is highly fragmented and natio-
the unique cultural-historical values of tor. Now that every spatial challenge is also a nally oriented.
national importance are embedded in spa-
tial plans. transformation challenge, the regulations, 
9
—
Better collaboration within the existing cultural politicians, policymaking ministry officials, 
infrastructure would foster interaction between administrators of European research program-
knowledge development, theory and the daily mes and the administrators of universities, 
practice of preserving and developing the heri- research institutes and the Netherlands Organi-
tage. What we have in mind is better coordina- sation for Scientific Research) and policymakers 
tion between academic research and and decision-makers at NGOs and in private-
procedures at the Cultural Heritage Agency and sector organisations (such as the National Res-
the activities of parties that are more focused toration Fund, BOEi and heritage centres). It is 
on practical heritage management (such as hoped and expected that the message will 
BOEi for the preservation of the industrial heri- receive broad support throughout the heritage 
2 Janssen, J., E. Luiten, H. Renes & J. Rou-
tage, the National Restoration Fund, the Natio- community, and that it will prompt the mem- wendal (2012a). Heritage planning and 
naal Groenfonds for nature conservation, bers of that community to join forces and pool spatial development in the Netherlands: 
changing policies and perspectives. Inter-
research consultancies and local and regional resources. national Journal of Heritage Studies.  
heritage institutions). The need for coordina- [published online in July 2012]
tion and collaboration is perhaps even greater Janssen, J., E. Luiten, H. Renes & J. Rou-
at international level. 1.3 Realisation wendal (eds. M. Bovens; O. Faber) (2012b). 
Van gearrangeerd huwelijk tot dynamische 
verhouding. De relatie tussen erfgoed en 
ruimtelijke ordening. [Dutch only.] Heritage 
& Spatial Planning Network, Amersfoort. 
1.2 Goal The research agenda comprises two docu- [published online in July 2012]. http://www.
ments: this research agenda and the forthco- netwerkerfgoedenruimte.nl/system/files/
Van%20gearrangeerd%20huwelijk%20
ming research programme. In the process of tot%20dynamische%20verhouding.pdf.
The themes mentioned in this research agenda compiling this research agenda, talks were held 
3 Janssen, J., E. Luiten, H. Renes & J. Rou-
and the associated research questions are with the ministries involved in the Heritage and wendal (ed. O. Faber) (2013). Oude sporen 
designed to forge strong links between the Spatial Development Research Network (the in een nieuwe eeuw: een reflectie op tien 
jaar Belvedere. [Dutch only] Cultural Heri-
expertise of existing academic institutions and Ministry of Education, Culture and Science, the tage Agency/Heritage and Spatial Develop-
research centres (such as higher education insti- Ministry of Infrastructure and the Environment ment Network, Amersfoort.
tutions and the Cultural Heritage Agency) and and the Ministry of Economic Affairs), local and 4 Inaugural lectures:
the priorities of the government and national provincial authorities and water boards, the − Janssen, J. (2012). De toekomst van het 
verleden; over ruimtelijke ordening en erf-
and international academic institutions (such as Cultural Heritage Agency and researchers at goedzorg na Belvedere [‘The future of the 
the Netherlands Organisation for Scientific higher education institutions and research insti- past; on spatial planning and heritage  
management post-Belvedere’]. Inaugural 
Research and the EU’s Joint Programming Initi- tutes. A bottom-up approach was taken, lecture on appointment to the extraordi-
atives). The agenda also considers the underly- whereby representatives of all these parties nary professorship of Spatial Planning and 
Cultural Heritage at Wageningen University 
ing structure of provincial heritage services, proposed themes and subjects at a number of on 1 November 2012. 
heritage centres, NGOs and private partners. It working meetings. Themes and subjects pro- − Luiten, E. (2006). Tot hier… en nu verder; 
ruimtelijk ontwerp en historisch besef 
attempts to build organically on existing acade- posed by the professors in the Heritage and [‘Thus far … and now further; spatial design 
mic priorities and policy initiatives and to fill in Spatial Development Network were then added and sense of history’]. Lecture given on 
appointment to the chair of Cultural Heri-
any missing elements that are needed to pro- to the input from these sessions. With their tage and Design at Delft University of Tech-
duce an authoritative and consistent research chairs in ‘heritage and design’ (TU Delft),  nology on 11 October 2006.
− Renes, J. (2011). Erfgoed in interessante 
programme. ‘heritage and history’, ‘heritage and economics’ tijden [‘Heritage in interesting times’]; 
(both Vrije Universiteit Amsterdam) and ‘heri- abridged lecture given on appointment to 
the chair of Heritage Studies, particularly 
Though this is a ‘national’ agenda, it is not tage and planning’ (Wageningen University and rural and urban heritage, on behalf of the 
intended solely for central government. The Research Centre), the professors broadly repre- Ministry of Education, Culture and Science/
Cultural Heritage Agency at Vrije Universi-
agenda reflects what researchers, policymakers sent the academic heritage sector. They first teit Amsterdam on 7 July 2011.
and other heritage professionals in the Nether- presented some of the ideas described in this − Rouwendal, J. (2013). Oud goud; econo-
mische waardering van cultureel erfgoed 
lands regard as the most relevant research the- agenda in two joint papers,2 in a Cultural Heri- [‘Old gold; economic valuation of the cultu-
mes and questions arising at the interface tage Agency Publication3 and in a number of ral heritage’]; lecture given on appointment 
to the chair of economic valuation of the 
between heritage and spatial planning in the inaugural lectures.4 In drafting the agenda, they cultural heritage, on behalf of the Ministry 
long term. As such, it is aimed at those who also built on the knowledge (in the form of vari- of Education, Culture and Science/Cultural 
Heritage Agency at Vrije Universiteit Am-
determine research priorities (particularly ous inaugural lectures, publications, seminars sterdam on 14 March 2013.
10
—
and debates) developed by the forerunner of core of the agenda. They are based on the 
this network, the interuniversity Belvedere edu- twelve cells in the ‘knowledge matrix’, which in 
cation network that was in operation from 2005 turn are based on the four phases of the heri-
to 2009. The authors of the agenda attempted tage cycle and the three levels of knowledge 
to present as complete and balanced a picture development.  Chapter 5 describes six domi-
of this field of study as possible. nant developments in society and policy that 
lend the various research themes a certain spe-
cific time-limited urgency and hue. These are 
1.4 Structure the six programmatic lines along which research 
on the heritage and spatial planning might be 
organised in the period 2013-2020. Chapter 6 
Chapter 2 of this research agenda looks at the provides initial input for the implementation 
evolution of ideas on how to deal with the cul- programme for the period to 2016. In order to 
tural heritage, distinguishing between three dif- draft the implementation programme, the Cul-
ferent approaches that developed in succession tural Heritage Agency and the Heritage and 
and now exist alongside each other. Chapter 3 Spatial Development Network will in the near 
assesses the state of knowledge. We analyse future hold talks with the leading research insti-
what knowledge development has focused on tutions and commissioning organisations. We 
to date and where the key challenges lie. In shall then determine priorities, partners and 
chapter 4, this is translated into key research initiatives.
themes for the coming years, which form the 
2  E volution of heritage  11
—
management
Cultural heritage is a concept that is  The expansion of the world of heritage 
constantly in flux, whose substance and management has gone hand in hand with a 
meaning are continuously being rede- trend towards growing dynamism. While in the 
fined by society. From such an evolutio- past heritage management was largely about 
nary perspective, it is only logical that protection, it has now assumed a role in spatial 
different procedures and practices should transformations. This process of expansion and 
exist for dealing with the heritage. Old growing dynamism can be described and inter-
notions become institutionalised and preted somewhat schematically as a move from 
continue to exist alongside more recently approaching the heritage as a sector, via an 
developed notions. In this chapter we approach in which it is regarded as a factor to 
identify three different ways in which the regarding it as what we have termed a vector: an 
institutionalised practices of spatial element that determines the direction of spatial 
planning and heritage management rela- developments. These three approaches develo-
te to each other and to the past. Each of ped successively over time in response to new 
these approaches has its own rationality, social challenges and associated shifts in the 
validity and legitimacy. Each is based on a relationship between government, market and 
more or less coherent system of ideas society. They not only made it possible to 
about how to treat the heritage and has involve more objects and structures in spatial 
its own academic methodology, body of planning as valuable heritage, they could also 
knowledge and research community. be deployed in an increasingly development-
Each will respond differently to new soci- oriented way. These three approaches now 
al challenges, and they therefore provide exist in parallel, and more or less complement 
an interesting starting point for this each other, occurring in combination and some-
research agenda. times mutually dependent.
What unites these approaches is their emphasis 
2.1  Three approaches to the heritage on a careful interpretation of history, and the 
fact that historical artefacts are regarded as the 
most important indicators of history. The main 
The traditional approach to the built and lands- difference lies in how they interpret the relati-
cape heritage as the exclusive province of cultu- onship between heritage and spatial planning 
ral heritage connoisseurs has proved untenable and, as a result of that, the different ways of 
in a society and era characterised by open com- using the heritage in spatial plans and processes 
munication and public participation. The fact (figure 1). These three approaches are all based 
that TV viewers together decide once a year on different views of heritage – different ‘heri-
which historic building takes the ‘big prize’  tage paradigms’. Applied in combination or as 
– a restoration grant – and that the national hybrids, they can therefore also conflict. The 
postcode-based lottery receives requests for sections below briefly describe these different 
financial support for the cultural landscape (as approaches and the views of heritage associa-
demonstrated by an initiative launched by the ted with them.
service network of national landscapes) shows 
that the balance of policy attention, public a)    The heritage as a spatial sector:  
appreciation and scientific evidence is shifting. protection and collection formation
More generally, the past two decades have seen This approach is based on the notion that social 
a huge growth in interest in national, regional and spatial dynamics pose a constant threat to 
and also personal history. By extension, the cul- the cultural heritage. Counteracting forces must 
tural heritage is being rediscovered and cheris- be organised to prevent possible loss, to save 
hed, even without the official sanction of what is irreplaceable in historical terms. Anxi-
heritage experts. ous members of the urban elite began to grow 
12
—
Heritage as sector:
Spatial Value assessment
collection formation
development (‘culture of loss’)
(19th century - present)
HERI-
TAGE
Heritage as factor:
Spatial exchange 
development (1980s - present)
HERI-
TAGE
Figure 1 Heritage as vector:
Spatial guides development
Interaction between spatial planning development (2000 onwards)
and heritage management  
(design: Eric Luiten, with additional HERI- Value creation
TAGE (‘culture of profit’)
input from authors)
concerned about the fate of historic buildings approach, buildings and sites fare best if they are 
and landscapes around the turn of the 20th isolated from spatial transformation by being 
century. The government took up this concern listed as protected monuments and/or 
in the early 20th century. This led in the second landscapes. 
half of the century to legislation, the most 
important milestone being the Monuments and In the heritage as sector approach, heritage is 
Historic Buildings Act of 1961. The heritage was something that is largely free of the influence of 
officially institutionalised during this period. spatial planning. It seeks to highlight the grea-
Since then, the concept of a ‘heritage sector’ test possible contrast between the past and 
has been introduced. present. Academic and professional expertise 
are paramount. Heritage profession insiders 
The term ‘sector’ refers to a system of policy, decide on the basis of strict selection criteria 
legal and financial frameworks in which a well- concerning authenticity and originality what is 
organised profession, trained on the basis of cul- valuable and what deserves protection. Legisla-
tural and historical studies paradigms, works to tion legitimises the heritage as sector approach. 
preserve for posterity and sustainably manage Grant systems and other flows of funding are 
the heritage. Heritage professionals act on the designed with this in mind. In terms of subs-
basis of sets of principles, laws and policies that tance, the heritage as sector approach focuses 
seek to sustain the cultural value of heritage largely on technical and instrumental issues 
objects, often held to be embodied in the mate- associated with the museumisation of historic 
rial fabric. The system in which these professio- buildings, monuments and landscapes. This 
nals operate, is government-driven to a prompts a focus on the material integrity of 
significant extent, and focuses on forming  heritage objects, including physical preserva-
collections of historical objects and landscapes. tion, facadism and the development of 
The movable heritage is safely stored in muse- methods for assessing the value of the cultural 
ums and private collections. According to this heritage.
13
—
Recent nationally important practical examples heritage as a component of spatial quality 
of the heritage as sector approach include the embedded in a new plan or regeneration 
comprehensive restoration of the Royal Palace scheme. The plan focuses not on individual 
on Dam Square in Amsterdam, the protection objects, but on the area as a whole. The aim is 
and restoration of the series of windmills at the therefore not so much value assessment and 
World Heritage Site Kinderdijk and the phased rigorous consolidation, as in the heritage as 
renovation of mediaeval St John’s Cathedral in sector approach, but the enhancement of eco-
’s-Hertogenbosch. The renovation of the listed nomic and cultural value. Attractiveness beco-
former bank premises De Tempel in The Hague mes a more important consideration, in the 
is another example. The energy rating of this attempt to create an appealing and interesting 
office building has been upgraded from the living environment. In this context, preservation 
lowest, most energy-inefficient (G) to the of an industrial or military complex might be 
highest (A) without affecting the building’s  one solution, but it might make more sense to 
original features. revive an old urban design or landscape struc-
 ture. One might opt for integrated renovation 
b)   The heritage as a spatial factor:  and redevelopment in order to retain unusual 
negotiation and revitalisation artefacts, or for radical alterations or extensions 
When it becomes clear and acceptable that not to put the owner’s future plans into action, or 
everything that is of historical interest and rele- even for a well-argued proposal for full or par-
vance can be preserved in good physical condi- tial demolition. In the heritage as factor appro-
tion in the same way, scope is created for a ach, it is not so much the fabric of the heritage 
different approach to the management of heri- that is key, as contact with the present. In other 
tage. Rigorous preservation is then reserved for words: the degree to which the heritage can be 
a selection of the heritage of particular histori- productively linked with other claims on space, 
cal value. A more dynamic approach becomes such as recreation, housing, habitat develop-
possible, in which the heritage is seen as one of ment and water management.
many factors that contribute to the quality of 
life of the urban or rural environment. In the In this approach, research is by definition multi-
context of the comprehensive regeneration of disciplinary. Input is needed from various aca-
entire inner-city areas that emerged in the demic disciplines, including non-heritage 
1980s and 90s, the preservation and revitalisa- disciplines. Recent practical examples of the 
tion of the heritage became a negotiable factor heritage as factor include the National Nieuwe 
in a mostly market-driven development. Hollandse Waterlinie Project [New Dutch 
Waterline] which is developing this long line of 
Heritage management from this perspective military defences in the Dutch landscape into a 
means that all those involved must be aware of structure that informs the public and provides 
opportunities to improve the quality of the pro- opportunities for recreation and enterprise; the 
ject’s overall result using a specific solution. redevelopment of the Rijkswerf shipyard in Den 
Heritage experts take their place alongside Helder, which now features homes, bars and 
investors and developers as custodians of his- restaurants; the conversion of the former Enka 
torical awareness. They actively seek contact factory in Ede into a residential development; 
with spatial planners and provide input for the and the redevelopment of the former Philips 
planning process at all levels in the form of factories in the Eindhoven quarter Strijp-S.
arguments and knowledge of the cultural heri-
tage, not in order to disrupt plans in their initial 
stages, but to enrich them. In 1999 the Belvedere 
Memorandum introduced the slogan ‘preserva-
tion by development’ to describe this process.
The heritage as factor approach sees the 
14
—
c)  H eritage as spatial vector:  Heritage as vector is something that inspires 
development and continuity and is fully integrated – in both a physical and 
Spatial developments not only disrupt physical non-physical sense – in a proposed spatial 
structures, they also root out the stories and development. In this development-oriented 
meanings associated with buildings and dis- view, heritage managers are keen to set current 
tricts. Built and landscape heritage also has a activities and initiatives in a dynamic spatial and 
narrative dimension. Personal memories, temporal continuum. Here, traces of the past 
genealogical links and scientific reconstructions are like the illustrations in a book; they help 
of historical events impart a narrative structure interpret the story, make it accessible, but it 
to the past. Knowledge about what happened makes little sense to isolate and preserve them 
in a district, town, street or building can inspire in time or space. Without the associated narra-
and guide development to the next stage in tive, the historical context is soon forgotten and 
both a physical and non-physical sense. As the physical forms and patterns that remain 
such, the link between the history of a district or lose their meaning. The heritage as vector 
site and contemporary planning is made not approach is less reliant on the government or 
through physical structures, but through intan- the market, attempting instead deliberately to 
gible factors like stories or traditions. This can tie in with broader society, which is where the 
be useful if few physical traces of the past narratives develop.
remain or if the past does not manifest itself in 
a way that immediately conjures up associati- Research in the heritage as vector approach 
ons (e.g. archaeological heritage that are pre- focuses on identifying, making accessible and 
served in situ). That is why we describe this categorising major and minor events, and 
approach as a vector which inspires and guides requires transdisciplinary collaboration 
spatial planning in the broader sense, supplies it between heritage disciplines and between aca-
with a historical context. demic and non-academic sources of know-
ledge.6 An active dialogue with the public and 
The heritage as vector approach therefore not businesses is vital in area-wide research, in 
only seeks to connect with the tangible level of order to trace informal knowledge and stories 
specific preserved artefacts, but also with the about the area. One attempt to compile a 
level of history itself, the handing down of his- landscape biography is the Zandstad project 
torical facts, stories about major and minor that Vrije Universiteit Amsterdam initiated 
events and those involved in them, well-known several years ago in order to identify the bigger 
and less well-known historical characters. The picture surrounding an astonishing quantity of 
landscape or town is seen from the perspective historical material about southeast Brabant 
of many generations of residents and users who (data, information and knowledge, maps, sta-
5  Kolen, J.C.A. (2005). De biografie van het have ‘inherited’ it from previous generations, tistics and anecdotes) and make it accessible 
landschap. Drie essays over landschap, 
geschiedenis en erfgoed. Amsterdam:  added or removed physical marks and intangi- using a range of media. Another example as the 
Vrije Universiteit. See also: Hidding, M., ble meanings and then passed it on to the next WIMBY! project. Here, cultural heritage analysis 
Kolen, J.C.A. & T. Spek (2001). De biografie 
van het landschap, in: J.F.H. Bloemers et al., generation. One form of research that ties in acted as a catalyst for the revaluation and res-
Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling, well with this approach is the ‘biography of tructuring of the post-war district of Hoogvliet 
de conceptuele grondslagen. The Hague: 
NWO. landscape’ – an account of the life of a con- near Rotterdam. The transformation was sha-
stantly changing cultural landscape.5 The bio- ped by the ideals underlying the original 
6  Bloemers, T., H. Kars & A. van der Valk 
(eds.) (2010). The cultural landscape & heri- graphical approach is not merely a matter of modernist design of the district and the social 
tage paradox; protection and development recording historical facts, accounts and events, and cultural ties that have grown up there over 
of the Dutch archaeological-historical 
landscape and its European dimension. it also imparts a measure of chronological the years: both planned and unplanned, physi-
Amsterdam University Press, Amsterdam. coherence. It can be a useful tool for revealing cal and non-physical.7
7  Crimson Architectural Historians and  the layers of history in a landscape in the dynamic 
F. Rottenberg (2007). Wimby! Hoogvliet; context of spatial planning, and of presenting it 
Toekomst, verleden en heden van een  
New Town. NAi Uitgevers, Rotterdam. in an attractive way to planners and designers.
15
—
SECTOR FACTOR VECTOR
Philosophy Modernism Post-modernism Fluid modernism
Management concept Hierarchy Network Connection
Her. management focus Object-oriented Regeneration Development-oriented
Research focus Single discipline Multidisciplinary Transdisciplinary
Heritage in planning Isolated Embedded Inspiration
Figure 2   
Regime Musealisation Reuse Further development Mutual influence between spatial 
planning and heritage management: 
Heritage:planning Contrast Contact Connection
three approaches
2.2  Three approaches compared can be traced in the inherently modernist pro-
cess of scholarly selection of heritage buildings 
and landscapes. From this perspective, the 
The approaches presented here differ on a selection, listing and management of heritage is 
number of essential points. Although it would a largely specialised activity dominated by 
be beyond the scope of this publication to exa- experts; an objectifiable activity, based on uni-
mine these differences in detail, we would like versalistic, statutory principles and definitions, 
to distinguish between them on three different closely interwoven with bureaucratic planning 
levels (philosophical/cultural, institutional, aca- procedures and based on hierarchical govern-
demic), in order to make it clear how they frame ment (instead of governance).
heritage issues, how they approach them in 
academic terms and how they relate them to The post-modernism of the heritage as factor 
spatial developments. This is necessary for the approach was less reliant on government, and 
interpretation of the review of existing know- more on the market, and focused on issues of 
ledge of the heritage presented in the next aesthetics and spatial quality. From this per-
chapter. spective, a logical need arose to establish 
whether the economic value of the heritage 
Philosophical and cultural perspective could contribute to its upkeep, or even be 
From a broad social, philosophical and cultural transformed into a source of value creation in 
perspective, the successive development of regeneration projects. This could be negotiated 
these different approaches can be interpreted and agreed in public-private partnerships and 
as a transition from modernism, via post- other, often project-based, networks.
modernism to ‘fluid or late modernism’ (figure 2).
The past decade has seen the advent of the era 
Although the advent of heritage management of fluid (or late) modernity. Sociologist Zygmunt 
in the early 20th century was to some extent a Baumann (2000)8 describes this as an era in 
response to modernism in urban planning and which everything has become fluid and we must 
architecture, the associated heritage as sector constantly improvise. Associations are only 
approach was, in a philosophical and cultural temporary, chaos forms the backdrop to daily 
sense, influenced by modernism itself. This is life, identity has become a task, public spaces a 
characterised by faith in government and, by challenge. The heritage as vector approach is 
8  Bauman, Z. (2000). Liquid Modernity. 
extension, in scientific academic expertise. It value-driven, and characterised by the Polity Press, Cambridge.
16
—
Market
Marketisation Socialisation
Heritage 
management
Government Society
Figure 3
Institutional evolution of spatial 
planning and heritage management 
(design: Joks Janssen) Institutionalisation
emotions associated with fluid modernity and In the 1980s and 90s there was a shift towards 
private narratives. More than ever, it is about more market forces in spatial planning, causing 
people’s mindset, not so much in the simple heritage management to reposition itself, and 
promotional meaning of the word, but in the become a factor in property development and 
sense of a deeply rooted cognitive and emotio- integrated regeneration projects (figure 3).  
nal orientation towards a place. From this per- In a parallel development, there was a shift in 
spective, heritage is regarded as a common approach: from a conservational, mainly object-
search, an enquiring conversation about the oriented type of heritage management to a 
contemporary significance of the historical more dynamic, development-led form of heri-
identity of place in the form of location-based tage management. Recently, a process of ‘soci-
narratives and biographies. Management is alisation’ has got underway, whereby more 
based not so much on central control as on for- scope is being created for issues of social inclu-
ging links, bringing together various parties sion, public participation and co-creation. It 
with their own goals and ambitions, in a way draws attention to people as ‘makers’ and 
that is mutually reinforcing. ‘active agents’ of a heritage.
Institutional perspective Heritage management
Modern heritage management emerged around A similar process has occurred in the scale of 
the start of the 20th century on the basis of pri- heritage management. Institutionalisation 
vate initiative. The heritage was above all an brought a shift from the local to the national 
‘amateur crusade’. Quickly, however, through a level, with central government stepping for-
process of ‘institutionalisation’ and ‘professio- ward as the guardian of the country’s monu-
nalisation’ heritage management came to be ments and historic buildings. UNESCO has also 
more government-driven. Central government given the heritage a global dimension, particu-
gradually took upon itself the role of creating larly with the introduction of the World Heri-
the necessary conditions for historical engage- tage List in the 1970s. Since the 1980s heritage 
ment in society, of directing national heritage management has become gradually more 
management, assisted by special legislation and decentralised, with local authorities taking over 
regulations. more and more tasks and powers from central 
17
—
government. Recently, there has been a new open, strategic and political perspective, in 
emphasis on localism, with owners and mana- which the heritage is understood as the product 
gers more overtly seeking new forms of use and of a broader social context, and in which non-
perception. material dimensions play a role alongside 
material considerations.
Academic perspective
Whereas, in the heritage as sector approach, 
valuing, selecting and protecting the heritage is 2.3  An expanding repertoire
based on the ‘objective’, evidence-based inter-
pretation of canonical, art historical and stylistic 
information and properties, in the heritage as The three processes described above have led 
factor and heritage as vector approaches the to various ways of approaching our physical 
heritage is seen far more as a product of social past. Our sector, factor and vector categorisa-
debate and engagement. This development can tion is something of an idealised typology. They 
be described as a transition from logical positi- have certainly not precipitated any radical shifts 
vism based on empirically observable and veri- between coordination mechanisms. Instead, 
fiable facts to social constructivism, which they have brought about an expansion of the 
allows scope for emotion and engagement,  repertoire of heritage management. There has 
different cultural perspectives and various been a gradual broadening of the ambition, 
forms of appropriation (see figure 4). This tran- scale and scope of heritage management (from 
sition corresponds with a shift in the academic the exceptional to the ordinary, from object to 
approach to heritage issues: from an inward- site, area and, finally, the environment, from 
looking, technical and instrumental perspective protection to preservation in a dynamic con-
focused on the ‘intrinsic’ value and materiality text). In parallel, the fixed, intrinsic and rather 
of the heritage (often referred to in the litera- static vision of traditional heritage was challen-
ture as ‘scientific materialism’) towards a more ged and a more dynamic, living and vibrant 
Heritage From logical 
as source of positivism to 
spatial value constructivism in a 
creation changing physical 
VECTOR and social context
FACTOR
SECTOR
Protect heritage 
from spatial Figure 4   
development Transition in the heritage paradigm 
Heritage as objective Heritage as product (source: Belvedere educational 
scientific fact of social debate network, 2009, with additional 
information by authors)
18
—
concept of heritage emerged. As a result, heri- cultural dimension might guide future efforts 
tage management now has at its disposal a to make the Netherlands ‘climate-proof’. 
number of mechanisms and logical frameworks Whereas the heritage as sector approach looks 
for dealing with the past, which in planning inward - analysing the impact of climate 
practice exist in parallel and in combination, change on the material fabric of the heritage 
and are mutually dependent. - the heritage as vector approach adversely 
looks outward- searching for the place-shaping 
The number of objects and types of objects potentials of heritage in a lower-carbon 
regarded as heritage has increased sharply, economy.
thanks partly to this broadening of focus. Since 
the 1960s, thousands of monuments, historic We therefore see no reason to compare and 
buildings and urban conservation areas have judge these three approaches to heritage 
been added to our rich stock of national heri- management. If society, economics or policy 
tage. After the de-industrialisation of the 1960s demands a new approach to heritage challen-
and 70s, the industrial heritage was added to ges, this does not automatically mean that heri-
this stock and, with the recent dismantling of tage scholars and professionals should meet 
the welfare state, the modern heritage has now this demand uncritically and in blind faith. This 
also been added. The heritage as factor appro- would be at odds with professional ethics in the 
ach also brought objects and areas without the disciplines concerned with heritage manage-
status of monument or historic building into ment and development. The old, more sectoral 
the heritage sphere and the heritage as vector heritage values are also incorporated into new 
approach appears to promise even further forms of planning and methodology, in a con-
expansion – partly as a result of international temporary way.
agreements – to include the non-immovable, 
intangible heritage. In a parallel development, We do however see clear added value in a form 
the scale of heritage management has also of heritage management in which these diffe-
expanded. The focus has shifted towards the rent approaches supplement and enrich each 
connections between and context of protected other. Both the global protection of unique 
9  The exponential growth in heritage rai- objects, leading to the current practice in heri- UNESCO World Heritage sites and the protec-
ses a number of questions in itself. Should tage management which encompasses entire tion of a characteristic yet mundane building in 
we continue designating and protecting 
heritage or should we not also learn the art landscapes.9 a village that is given a new purpose in its com-
of forgetting, alongside the art of orderly munity are part of this enriched heritage 
preservation? Harrison has observed that, 
although we have embraced a more dyna- The latest approach – heritage as vector – is, management. The intrinsic historical signifi-
mic definition of the heritage in recent we argue, no better or more appropriate than cance that plays such a key role in the heritage 
decades, we have not behaved accordingly, 
simply continuing to add things to official the other two. The three different approaches as sector approach, with its associated protec-
lists of protected monuments and buil- each frame heritage issues in their own way. tion mechanisms, remains relevant, but in a 
dings, and removing nothing. As he puts it: 
‘…we have rarely turned to reconsider past This naturally results in different ways of for- system where there is now also scope for social 
conservation decisions, but have simply mulating questions relating to current heritage and economic significance as featured in the 
continued to add to existing heritage “lists” 
and registers, allowing them to swell and challenges and, as a result, different types of heritage as factor approach, and the represen-
replicate. With all of these factors contribu- knowledge development. The heritage as sec- tative and intangible meanings that feature in 
ting to the exponential growth of heritage 
in the late modern world, we have very tor approach will thus translate the challenge the heritage as vector approach.
rarely considered processes by which heri- posed by the climate change agenda into 
tage objects, places and practices might be 
removed from these lists, deaccessioned research into new preservation techniques to 
from museums and galleries or allowed to curb the degradation of heritage as a result of 
fall into ruin without active intervention’.
sea-level rise, for example, while the heritage 
Harrison, R. (2012). Forgetting to remem- as vector approach will be more likely to draw 
ber, remembering to forget: late modern 
heritage practices, sustainability and the attention to the habitus associated with the 
‘crisis’ of accumulation of the past, Interna- typically Dutch landscape featuring rivers, 
tional Journal of Heritage Studies, DOI:10.1
080/13527258.2012.678371. water meadows and dikes, and how this 
3  Existing knowledge of the heritage 19
—
In the previous chapter we described ted on a highly disciplinary basis, with recogni-
three approaches to the heritage, how sable centres in the academic world.
they relate to the physical past, and how 
they attempt to give that past a role in It has been mainly the historical sciences –his-
current spatial challenges and develop- torical geography, history of architecture and 
ments. In this chapter, we outline the urban planning, and archaeology – that traditi-
state of knowledge in each approach, onally have been related to heritage manage-
and look at on-going research, as a pre- ment. Desk research, fieldwork, excavation, 
lude to the research themes presented analysis of historical maps, structural surveys: 
in chapter 4 and the programme lines in these are just some of the methods used in 
chapter 5. these disciplines to identify the development 
history and age of the heritage, and to diagnose 
The new heritage management is concerned its condition and state of preservation, in order 
above all with issues of reuse, where economic to be able to protect and preserve it. As such, 
interests, cultural value creation and social vita- over the past decade, a huge body of literature 
lity are inextricably linked. In this context, there has been built up concerning the assessment, 
is also a growing demand for new knowledge. selection, protection and maintenance of the 
The new approaches bring with them new heritage, often neatly ordered by category, buil-
requirements in terms of knowledge. What ding or landscape type. From a taxonomic view-
does this development imply for professional point, buildings, archaeological structures and 
heritage management? How should heritage sites, assemblages, urban patterns and com-
professionals approach and work with the plete landscapes have been surveyed, described 
public, designers, planners? What knowledge and, in many cases, assessed and selected. Cri-
can they bring to the planning process? teria like intactness, rarity and representative-
ness are key. There has been much discussion 
The heritage as sector, factor and vector appro- within individual heritage disciplines about 
aches each have their own raison d’être in cur- methods of surveying, restoration and mainte-
rent practice. However, since the heritage as nance. The Heritage Review of 2009, published 
sector approach has a much longer tradition of by the Cultural Heritage Agency of the Nether-
research, there are major differences in the cur- lands, provides a summary of the current state 
rent level of knowledge in the different approa- of knowledge in the sector approach.10 At a 
ches, and the way in which knowledge has been more fundamental level, research has also been 
developed in recent years. conducted into the cultural foundations of heri-
tage management and attitudes to intervention 
and restoration.11
3.1   State of knowledge in heritage  
as sector approach Technical disciplines – like restoration sciences 
and structural engineering – soon became 
involved in the heritage as sector approach as, 
The heritage as sector approach, focusing on eventually, did legal and planning disciplines. It 
the formation of a (national) collection and a was not without reason that Salvador Muñoz 
canon, is the oldest form of heritage manage- Viñas argued that the conservation professional 10 Beukers, E. (ed.) (2009). Erfgoedbalans 
2009; archeologie, monumenten en  
ment practice. It is strongly rooted in a range of is characterised by two factors: physical proxi- cultuurlandschap in Nederland. Cultural 
institutions, and encompasses the largest body mity to the object and highly specific know- Heritage Agency, Amersfoort.
of knowledge. Since the introduction of official ledge.12 In this approach, the diagnosis and 11 For an interesting summary see:  
heritage management, academics have enga- analysis of the state of a building, its restora- Kuipers, M. (2012). Culturele grondslagen 
van de Monumentenwet. Bulletin KNOB 
ged in research to provide the knowledge and tion, the tangibles and the process of degrada- 111, pp. 10-25.
tools required. The term ‘sector’ indicates that tion are traditionally subjects for technical 
12 Muñoz Viñas, S. (2005). Contempory 
this research is organised, framed and delinea- research. Thanks to developments in Theory of Conservation. Elsevier, Oxford.
20
—
technology, there has been a huge increase in planning decisions (in environmental impact  
this type of knowledge. Geographical informa- assessments, for example) and selection decisi-
tion systems, digital modelling techniques, ons (concerning objects from the post-war 
microanalysis, 3D laser scanning and similar reconstruction period or nominations for the 
technologies have given us ever more precise World Heritage List, for example). That is why 
and sensitive methods of surveying, documen- value assessment is still a subject of research 
ting and processing information on the ‘inhe- and papers are still published on it, in connec-
rent’ qualities of the heritage. Furthermore, tion, for example, with the new Spatial Planning 
research into legal and planning aspects got Act, which obliges local authorities to consider 
underway in the 1970s, including at internatio- heritage interests in their zoning plans.14 And 
nal level. A great deal of research has been diagnosis of the state of the structure and 
devoted to the implications of the various  maintenance of historic buildings and lands-
sectoral protection regimes and monument  capes also remains relevant when it comes to 
statuses, such as the UNESCO World Heritage regeneration or redevelopment, particularly in 
List, and the integration of these regimes and the light of new developments like climate 
statuses into the spatial planning system. This change and the surplus of vacant buildings in 
has in fact been a matter of framing intended or Dutch cities.
proposed protective interventions by means of 
legal or planning instruments.
3.2  S tate of knowledge in the heritage  
The need to assess value, the key way of legiti- as factor approach
mising active prevention measures, has almost 
completely dominated the heritage as sector 
approach, including at international level. The heritage as factor approach, which focuses 
Indeed, preservation and protection on the one on revitalisation and negotiation, first flouris-
hand, and research (academic or otherwise) on hed in the late 1980s and early 1990s, when her-
the other have propped each other up for deca- itage management began to orient itself more 
des, just as the science of ecology and the spa- explicitly towards the economy. As previously 
tial challenge of nature conservation have long argued, a developing realisation of the econo-
legitimised each other. This situation is not sus- mic potential of heritage was a major feature of 
tainable. Nowadays, an expert’s assessment of these years. Prior to this, ‘building for the com-
historical value is just one way of attributing munity’ in the urban regeneration projects of 
value. The professional system of assessing the the late 1970s had in fact been an example of 
value of heritage is under pressure, as a result the heritage as factor approach. Existing urban 
of various political and social trends.13 They structures were recognised as valuable, not so 
include administrative decentralisation, shrin- much from a historical point of view as from a 
king financial resources, the development of social perspective. The new heritage manage-
new media that provide easy means of sharing ment playing field expanded further as a result 
knowledge and information, and enable civil of, among other things, the decentralisation of 
society and private individuals to be more policy on monuments and historic buildings in 
assertive. The same trend can be seen in the the 1980s and the government’s growing mar-
system of diagnosing and socially framing legal ket orientation over the same period, which 
and planning interventions. brought new challenges and raised new 
research questions. Around the turn of the 21st 
13  Bazelmans, J. (2012). ‘Erf-goed, waarde 
in meervoud’, Vitruvius vol. 5, no. 20, pp. Nevertheless, the research performed for the century the Belvedere memorandum gave this 
14-20. heritage as sector approach will always be rele- trend direction and meaning, with a national 
14  ‘Cultuurhistorisch onderzoek in de vant and significant, albeit in an altered context incentive programme. The heritage was placed 
vormgeving van de ruimtelijke ordening; and/or form. A traditional assessment of cultu- in the framework of dynamic planning and 
aanwijzingen en aanbevelingen’. Cultural 
Heritage Agency brochure, 2013. ral and historical value is still needed for decision-making processes as part of spatial 
21
—
planning and regeneration projects. As a result, it can play an active and productive role in new 
more and more parties became involved in the plans and projects. Economists, for example, 
heritage: property developers, housing corpora- build models to determine the monetary value 
tions, investors, local authorities, interest and the direct and indirect financial benefits of 
groups and users. heritage. This allows it to be included in the 
social cost-benefit analysis of projects, or finan-
Knowledge development and enhancement in cial accounting, or land development. Planners 
the context of heritage as factor primarily aims and public administration experts develop 
not to improve our understanding of the cultu- models that allow coalitions to be formed and 
ral and historical value of heritage, but to agreement to be reached in a highly fragmen-
ensure we enter fully prepared into negotiati- ted governance system featuring a range of 
ons. Heritage professionals become distinctly parties, powers and desires. And in design  
outward-looking, entering into dialogue with studies, researchers have recently explored  
the public, industry, civil society. Each of these how historic buildings, districts or cultural 
parties has their own views as to the desirability landscapes can be incorporated into today’s 
of regeneration or redevelopment of heritage environment. This research has revealed a huge 
and what form it should take, and their own supply of new references to which heritage pro-
goals, vision, logic for action and strategy. fessionals can refer in planning processes, but 
Motives overlap here and there, but they also has of course also raised questions as to the 
often conflict. That is why in the heritage as fac- relationship between the various values attri-
tor approach research focuses on the co-pro- buted to the heritage.15
duction of policy, coordination, negotiation, the 
development of shared prospects for action, The accumulation of knowledge and expertise 
mobilisation of funding etc. The relationship in the heritage as factor approach focuses pri-
between the heritage and, for example, urban marily on developing methods and instruments 
development, water management, nature con- that relate heritage to other sectors, and on 
servation and property development is key. mobilising the necessary partners and financial 
Research mainly considers how the heritage can resources. In this view, assessment of value by 
play a role in the current social and spatial con- academics and professionals makes way for 
text, which often differs substantially from that collaborative ties between parties that are pre-
which it gives it its ‘intrinsic’ cultural and histo- pared to invest in managing the heritage. Gene-
rical value. Heritage makes a place more attrac- ralizable research into factors that determine 
tive to live, work or invest in, and therefore also the success or failure of regeneration and rede-
represents social and economic value. As such, sign processes (‘adaptation’) is important in the 
it can prompt a process of regeneration. heritage as factor approach, as is research to 
determine how and to what extent the heritage 
In view of this strong orientation towards the can become a distinctive element of quality in a 
economy and society, issues associated with context where there is excessive spatial and 
determining economic value and social value economic pressure, or how the cultural heritage 
creation are key. In addition to the historical sci- can give a region experiencing demographic 
ences that have traditionally been concerned shrinkage an economic or tourism boost. ‘Fac-
with the heritage, disciplines like economics, tor research’ therefore focuses above all on the 
public administration, design and management methodological and strategic level. It is conduc-
sciences feature in the heritage as factor appro- ted at various Dutch universities and institutes, 
ach. They produce knowledge about what revi- and involves a great deal of collaboration 
talisation and negotiation strategies are needed between disciplines. Various centres have now 
to give heritage a new life in the context of emerged in this research effort (see also appen-
regeneration projects. In this process, heritage dix 1). They include Wageningen University and 
15  Labuhn, B. and E. Luiten, Design  
is valued and diagnosticised in such a way that Research Centre (heritage and participation, with heritage (forthcoming).
22
—
governance)16, Vrije Universiteit Amsterdam historical research is expected to lead to the 
(heritage and economics,17 heritage concepts18), discovery, description and graphical depiction 
Groningen University (heritage and tourism, of historical lines of development in a tangible, 
landscape heritage), Eindhoven University of morphological or narrative sense. That is why 
Technology (World Heritage), Delft University of the metaphor (and method) of a ‘biography’ is 
Technology (heritage and intervention) and the so often used: a description and analysis of the 
Cultural Heritage Agency (redevelopment and process of development particular to an area, as 
regeneration). can be derived from all kinds of sources (mova-
ble and immovable, tangible and intangible), 
Over the past ten to fifteen years this know- with the goal of entering fully prepared into the 
how and these skills have been applied and next phase of development. If there is one thing 
enhanced in a large number of pilot projects, that typifies the research conducted in support 
prompted partly by the Belvedere programme,19 of this approach, it is the trans-disciplinary inte-
and they have also been the subject of more gration of knowledge, both the ambition of 
theoretical consideration. This has not really achieving internal integration between histori-
happened systematically, however. The know- cal sciences and external integration with other 
ledge is largely fragmented, and has rarely been sectors and fields of policy (particularly cultural 
taken to a higher level of understanding, with a policy). All strands of knowledge, whether 
few exceptions (particularly in terms of research derived from academically trained professionals 
into economic valuation). Here lies a major or amateurs, are after all important when it 
challenge. Perhaps even more important, comes to understanding the common thread (or 
however, are the new conditions for regenera- threads) running through the history of an area.
16  Duineveld, M. (2006). Van oude dingen, 
de mensen, die voorbijgaan. Over de voor- tion projects resulting from decentralisation, 
waarden meer recht te kunnen doen aan de the financial and economic crisis, the housing It is not only academic knowledge of buildings 
door burgers gewaardeerde cultuurhistorie. 
Eburon, Delft bubble and demographic shrinkage. The cyclical or landscape features that is relevant in this 
and structural implications of this – in the form approach, but also intangible aspects such as 
17  A study on this subject was also perfor-
med as part of the Belvedere programme: of austerity, declining investment, selling of heri- oral history and stories about buildings and 
Ruijgrok, E.C.M. (2006). The three econo- tage property (including government property), landscapes. In general one could argue that a 
mic values of cultural heritage: a case study 
in the Netherlands. Journal of Cultural Heri- cuts in restoration grants etc. – require new cultural shift in understanding heritage occur-
tage 7, pp. 206–213. methods and instruments for revitalisation and red with the emergence of the concept of 
Over the past few years Vrije Universiteit 
Amsterdam, in collaboration with Nicis/ negotiation. ‘intangible heritage’ in the late 1990s: from per-
Platform 31 and other partners, has con- manence and material culture to narratives and 
ducted a research programme and has now 
published an initial summary: S. van Dom- ephemerality. The concept of Intangible Cultu-
melen and C.J. Pen, eds. (2013). Cultureel 3.3   State of knowledge in the heritage as ral Heritage allow frameworks to be construc-
erfgoed op waarde geschat; economische 
waardering, verevening en erfgoedbeleid. vector approach ted that place individual monuments and 
Platform 31/Vrije Universiteit/ University of historic buildings in a narrative of which resi-
Twente, The Hague.
See also J. Rouwendal (2013). Oud goud; dents also form part, and with which they can 
economische waardering van cultureel The heritage as vector approach, which focuses identify. Such frameworks not only reflect res-
erfgoed [‘Old gold; economic valuation of 
the cultural heritage’]; lecture given on on development and continuity, is scarcely pect for the past, the people and the life of an 
appointment to the chair of economic valu- institutionalised, given its short history. It has area, they also provide a window on the past, 
ation of the cultural heritage, on behalf of 
the Ministry of Education, Culture and Sci- not developed a distinct body of knowledge as allowing the next step to be taken in the area’s 
ence/Cultural Heritage Agency at Vrije Uni- yet. Knowledge is however being acquired, both development. Planners, designers and histori-
versiteit Amsterdam on 14 March 2013.
in academia and in the outside world, by heri- ans act as well-trained, well-informed, critical 
18  Bosma, K. & J. Kolen (eds.) (2010).  tage organisations and by design agencies. The storytellers in search of connections between 
Geschiedenis en ontwerp; handboek voor 
de omgang met cultureel erfgoed.  focus is largely on understanding how a specific long-term historical developments and local 
VanTilt, Nijmegen. area developed in the past, preferably over a recollections, and contemporary spatial proces-
19  For a summary and review, see Witsen very long period, with sensitivity to the cultural ses and meanings. In research, planning and 
P.P. & M. Dings (2010). ‘Belvedere.nu; prak- and political dimension of heritage and the design practice the results of this kind of bio-
tijkboek erfgoed en ruimtelijke ontwikke-
ling’. Matrijs, Utrecht. associated issues of identity. In this approach, graphical research are often referred to as DNA, 
23
—
the historical topography the product, as it in terms of integrated archaeological and histo-
were, of a genetic code that can only be decip- rical-geographical research, thanks partly to a 
hered through conscientious analysis. series of conceptual surveys and experiments. 
The emphasis of BBO was therefore on funda-
The accumulation of knowledge and expertise mental knowledge.21 In an urban context, the 
in the heritage as vector approach focuses pri- Urban Renewal Cultural Incentive Scheme (Cul-
marily on developing concepts, methods and tuurimpuls Stedelijke Vernieuwing) helped 
instruments that allow the heritage to be used develop this way of thinking. This scheme was 
as a source of inspiration for regeneration pro- linked to the second phase of the government’s 
jects. A source that enriches the overall plan Urban Renewal Investment Budget (2005-
development process, giving it meaning and 2009), and called for ‘cultural urban planning’.22 
direction. Attraction, appeal, emotion and The goal was to link physical and spatial policy 
attachment are vital. Allowing cultural and his- for urban renewal with cultural policy, and allow 
torical knowledge to be communicated via new and historical cultural qualities to influence 
modern media and using emotional connecti- and inspire spatial processes. This gave rise to a 
ons to history requires a form of knowledge series of design experiments in which culture 
production that is developed in consultation and the cultural heritage played a role in gui-
with residents, designers, planners and develo- ding major maintenance work in urban areas. 
pers. It is a matter of creating an environment 
in which people from different worlds – inclu- The heritage as vector approach is out to 
ding the non-academic – can shape their relati- achieve more differentiated cultural value crea-
onships and attribute meaning. This is a tion, encompassing not only the cultural/histo-
common endeavour, in which all partners (and rical or the economic, but also (and above all) 
the cultural and historical knowledge they con- the social layering in the heritage: the different 
tribute) are equal. In recent years, a number of ways in which different people and groups 
experimental practices have explored this kind identify with the heritage and attach meaning 
of conversation between experts and non- and significance to it. The attendant shift from 
experts, aided by new ICT applications (visual artefacts to people is appropriate in an age 
databases, biographical websites, wiki-type where, alongside public authorities and com-
sites, crowdsourcing etc.). One project in which mercial parties, users themselves are also given 
historical information on an area was collected, scope to invest in spatial development. Thus, 
charted and evaluated in an open and interac- civic society is no longer a passive recipient of 
tive planning process concerned the landscape heritage values, but playing an active role in the 
of the Drentse Aa region. Historical geograp- ‘making’ of heritage. Knowledge development 
hers, landscape architects, nature and lands- in this area is still in its infancy. A great deal of 
cape conservation groups and local residents knowledge is still required, not only to allow a 
worked together to produce a landscape bio- usable conceptual, methodological and instru- 20  Bloemers, T., H. Kars & A. van der Valk 
graphy and an associated ‘landscape vision’. mental system of concepts and procedures to (eds.) (2010). The cultural landscape & heri-
tage paradox; protection and development 
be developed, but also for this approach to be of the Dutch archaeological-historical 
The approach to heritage as a vector, as a com- applied in spatial planning. The heritage as vec- landscape and its European dimension. 
Amsterdam University Press, Amsterdam.
prehensive element giving direction to spatial tor approach provides new opportunities at a 
planning, is still under development. The ‘Pre- time when spatial planning is abandoning 21  See, inter alia: K. Bosma & J. Kolen 
(eds.), (2010). Geschiedenis en ontwerp. 
serving and Developing the Archaeological large-scale, government-led and sweeping Handboek voor de omgang met cultureel 
Resource’ (BBO) research programme, which developments for more organic, gradual deve- erfgoed. Vantilt, Nijmegen.
put the concept of landscape biography into lopment strategies. The social orientation of 22  Aarsen, A., T. de Boer, B. Colenbrander, 
practice, has played an important role in this the heritage as vector approach creates space A. Lengkeek & M. Lahr (eds.) (2004). Cul-
tuur en stedelijke vernieuwing; denkboek 
process. A major summary of the BBO pro- for initiative, grassroots support and public voor de cultuurimpuls ISV. Minisry of Edu-
gramme was published in 2010.20 The pro- participation. cation, Culture and Science / Ministry of 
Housing, Spatial Planning and the Environ-
gramme made major steps forward, particularly ment, The Hague, pp. 128-153.
24
—
Conclusions: the state of knowledge
Different focal points in each approach development, few of the many pilot projects 
Each approach has its own focal point when it and examples of best practice from the previ-
comes to the accumulation of knowledge. A ous stage have as yet been taken to a higher 
huge body of knowledge is available for the level of validity.
heritage as sector approach. A great deal of 
research focuses on keeping this knowledge up Few crossovers between the three approaches
to date. In consequence, the results of histori- The three approaches to the heritage – as sec-
cal, planning and legal research associated with tor, factor and vector – have developed in chro-
this approach are traditionally geared towards nological succession. They exist in parallel, but 
technical practices of conservation and proces- there is as yet little interaction between them. 
ses of heritage management, through the deve- To a certain extent, each has its own academic 
lopment of new tools for value assessment, practices, with its own communication channels 
adaptation and management. and platforms for knowledge exchange. They 
can be described, in chronological succession, 
In the heritage as factor approach, broad expe- as disciplinary, multidisciplinary and transdisci-
rience has been gained in recent years in pro- plinary. Depending on the complexity of the 
jects where the heritage has been incorporated preservation challenge and the parties involved, 
at various levels of abstraction into spatial plans different academic disciplines work together 
and designs, particularly in the Belvedere pro- and with society.
gramme and the pilot projects carried out under 
this programme, numbering over 400 in total. This is not an exclusively Dutch phenomenon.  
There has been extensive experimentation to A recent paper by Tim Winter23 showed that the 
explore how cultural and historical knowledge two most important journals on cultural heri-
can be used in spatial transformation challen- tage – the International Journal of Heritage Stu-
ges. In recent years, this approach has been dies and the Journal of Cultural Heritage – each 
applied to redevelopment and strategies to deal represents an independent field of academic 
with vacant properties (under the auspices of production: the former socially oriented, the 
the National Regeneration Programme). Thus latter technically oriented. There is remarkably 
far, however, individual case studies have domi- little overlap or cross-fertilisation between 
nated, and we do not yet have a thorough them, and each has its own distinct readership. 
understanding of the socioeconomic, political/ Winter therefore concludes that though some 
administrative, geographical and cultural policy deep-rooted obstacles will have to be over-
factors that determine the success or failure of come to make crossover research possible, 
more dynamic, development-oriented heritage there is much to be gained from it. Linking vari-
management. ous types of research within the three approa-
ches should also be given further consideration 
The desire for customisation currently domina- in Dutch research practice over the coming 
tes heritage and spatial development practice. period.
Although heritage management is currently on 
23  Winter, T. (2012). Clarifying the critical in the cusp of a new stage in its development of Pragmatic and nationally-oriented
critical heritage studies, International Jour- knowledge, towards a heritage as vector appro- The vast majority of Dutch heritage research is 
nal of Heritage Studies, DOI:10.1080/135272
58.2012.720997. ach in which the cultural heritage guides spatial highly pragmatic and largely national in scope. 
25
—
This pragmatic research tradition is undoubte- attitude in which unproblematised notions that 
dly associated with the very dynamic context of occur in contemporary heritage management 
Dutch spatial planning (which is often described are open to debate.25 This occurs more expli-
as unique) over the past few years, and its citly in the Anglo-Saxon research world, for 
deeply rooted moral geography:24 the belief of example. There, in Critical Heritage Studies,26 
the Dutch that they can control the land and the much more attention is focused on the contex-
water, and have an obligation to do so. As tual (political and cultural) dimensions of heri-
archaeologist Jan Kolen once remarked, this tage management, and thus on associated 
pragmatic approach in the heritage sector has issues of power, social inclusion and exclusion, 
also turned inwards, leaving little room for a multiculturalism etc. These issues are also exa-
critical, reflective, internationally-oriented mined in an international comparative context.
24  Schama, S. (1988). The Embarrassment 
of Riches: an Interpretation of Dutch  
Culture in the Golden Age. Random House, 
New York.
25  Kolen, J. (2010). De nieuwe agenda voor 
erfgoed. Over de noodzaak van het poli-
tieke debat over de culturele waardepro-
ductie in onze leefruimte. In: R. Brons (ed.), 
Cultuur als confrontatie. De ruimtelijke 
agenda na Belvedere. SfA, Rotterdam.
26  See inter alia: Smith, L. (2006), Uses of 
Heritage. Routledge, Londen/New York.
26 4   Heritage and spatial development 
—
research themes
Building on the development of know- discovered as being worthy of heritage status 
ledge described in chapter 3 and the suc- – by professionals or by broader society – all 
cessive processes of institutionalisation, kinds of shifts occur in the meaning and use 
marketisation and socialisation revealed of that object.
in chapter 2, this chapter considers what 
themes should be included in a national 2.   ‘Value, like ‘meaning’, has been broadly 
research agenda concerned with the interpreted. Various values can of course be 
interface between heritage and spatial attached to heritage (with their own associa-
development. We propose a number of ted assessment system), ranging from the 
coherent themes that are suitable for economic and financial to the social and cul-
multidisciplinary collaboration, for tural.28 ‘Value’ is about the crucial process of 
crossovers between the heritage as  attributing value to heritage objects and 
sector, factor and vector approaches, and sites in the broadest sense. After all, any-
for research that transcends the merely thing that is regarded as valuable generally 
pragmatic. They tie in with the internati- deserves to be used (or re-used), preserved 
onal debate on immovable heritage, so or cherished in some way. Something that is 
international and comparative research believed to have no value will be neglected, 
might also be conducted. destroyed or discarded.29 Rubbish or heri-
tage: it is essentially a matter of different 
value assessments.30
4.1   Heritage and spatial development 
knowledge matrix 3.   ‘Adaptation’ concerns things associated with 
the literal or figurative transformation of 
immovable heritage: listing, designation, 
We have used a knowledge matrix (figure 5) to restoration work to prevent dereliction or 
systematically survey the knowledge available specific design interventions to make heri-
at the interface between heritage and spatial tage suitable for new uses and/or functions.
development. The columns focus on the heri-
tage cycle. This cycle of heritage formation is 4. ‘ Management’, finally, concerns actions 
drawn from the international literature on heri- designed to maintain the state of preserva-
tage management.27 The immovable heritage tion of immovable heritage, including plan-
– in the form of buildings, complexes, land- ning policies, quality assurance and financial 
scapes etc. – is after all constantly being re- management, and also actions based on 
formed, selected and constructed. This is a planning regimes designed to protect the 
27  Howard, P. and G. Ashworth (1999). dynamic process in which a number of steps heritage value of a landscape, as well as 
European Heritage. Planning and manage- and/or stages can be identified, which we have efforts to keep the public informed about the 
ment. Intellect, Exeter.
called (1) meaning, (2) value, (3) adaptation and heritage and its condition and thereby main-
28  Bazelmans, J. (2012). ‘Erf-goed, waarde (4) management. tain public support for it.
in meervoud’, Vitruvius vol. 5, no. 20, pp. 
14-20.
1.   ‘Meaning’ is about things associated with the 
29  Bazelmans, J. (2013). ‘Waarde in meer-
voud, naar een nieuwe vormgeving van de more fundamental view of immovable heri-
waardering van erfgoed’. In: S. van Dom- tage, and its explicit or implicit appropriation 
melen and C.J. Pen, eds. (2013). Cultureel 
erfgoed op waarde geschat; economische by various professional parties and groups in 
waardering, verevening en erfgoedbeleid. society. It is about the dynamic ‘construction 
Platform 31/Vrije Universiteit/ University of 
Twente, The Hague. or interpretation process’ of heritage, 
whereby an object, area or landscape acqui-
30  Rooijakkers, G. (2005). ‘De musealise-
ring van het dagelijks leven. Cultureel erf- res an additional, symbolic value that trans-
goed tussen bewaren en vergeten’, in: R. cends its purely practical or economic 
van der Laarse (ed.), Erfgoed, identiteit en 
musealisering. Het Spinhuis, Amsterdam. significance. As soon as an object is 
4  H eritage and spatial development 27
—
research themes
The rows in the matrix show three levels of large quantity of knowledge already available at 
reflection, which we have characterised as (1) the methodological and fundamental level 
fundamental, (2) methodological and (3) instru- (though some of it is becoming outmoded).  
mental. These represent three different forms In the heritage as factor approach research 
of academic research. focuses on both the instrumental and metho-
dological levels. There are still gaps at the  
 1.  Fundamental research at the interface fundamental level. In the heritage as vector 
between heritage and spatial development approach, most academic research is currently 
is concerned with the theoretical, interpre- taking place at the fundamental level, and the 
tive and/or exploratory study of the princi- decisive steps to the methodological and 
ples underlying existing heritage instrumental level have yet to be taken. How-
paradigms, approaches and/or procedures. ever, even this largely fundamental ‘vector 
research’, based on a reflexive, layered and 
 2. M ethodological research works within the dynamic concept of heritage, is oriented 
existing boundaries of heritage theory to towards pragmatic Dutch planning practice,  
develop economic or econometric and is therefore in fact ‘instrumental’ in nature.
methods, for example, for validating  
heritage, or to develop design concepts for We can summarise the knowledge needs over 
re-use. the forthcoming period in one key concept in 
each cell of the knowledge matrix. This expli-
 3.  Instrumental research, finally, focuses on citly reflects the process of socialisation and the 
the development, standardisation or vali- associated heritage as vector approach, with its 
dation of instruments for the practice of implications for the ownership of heritage, the 
heritage preservation and development. regeneration challenge and the diversity of 
This might include the design of an assess- values that is emerging. The advent of the heri-
ment framework or checklist for climate- tage as factor approach and the commodifi-
proofing built heritage, or a guide for the cation process gave rise to similar questions, 
regeneration of industrial heritage sites. which have not however all been answered 
adequately and, in the new reality of demo-
It is worth noting, though hardly surprising, that graphic shrinkage and stagnating growth, also 
the focus of recent research has been different require new answers. But we must ensure that 
in each approach. Research in the heritage as we maintain the knowledge needed in the heri-
sector approach currently largely takes place at tage as sector approach, too.
the instrumental level, partly because of the 
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representation differentiation legitimisation reintegration
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation valorisation transformation coalition
INSTRUMENTAL
(operational level) adoption formalisation quality assurance self-organisation Figure 5   
Survey of research themes
28
—
4.2  MEANING of heritage for protection, is by no means 
always consistent with the meaning society 
attaches to it.
The meaning individuals and groups attribute  
to immovable heritage is changing, partly as a The need for broader social representation and 
result of shifts in the relationship between meaning has been fully acknowledged in prac-
government and society. This provides insight tice. Individual projects deliberately seek to 
into dynamic processes that determine what enter into dialogue with the public and with the 
people perceive as heritage, how they appropri- business community. But there is little scientific 
ate that heritage and, by extension, what alter- insight into what actually motivates them. We 
native strategies exist for heritage management. know little about how the heritage is created, 
Challenges involving meaning in heritage constructed and perceived in society. As a 
management concern its social and cultural sig- result, there has been no critical reflection on 
nificance in an increasingly pluralist society (the these matters. There are, for example, very few 
fundamental level), processes of public engage- research data on how the diversity of cultural 
ment and identity (the methodological level) backgrounds and interests in society impact on 
and the changing allocation of responsibility the significance various groups attach to the 
between the public and private sectors (the heritage. This is the other side of the pragmatic 
operational level). tradition of Dutch heritage research. This obser-
vation gives rise to the following question:
FUNDAMENTAL: Representation
The evolution in heritage management from  
the heritage as sector approach to the heritage  What importance do different cultural 
as factor and then vector has arisen from fun- groups attach to what heritage, what 
damental shifts in the attribution of meaning. meanings and memories do they associ-
In a sense, perception of the past has become ate with places in the landscape and in 
more personal, i.e. less collective and ‘anony- urban areas, and how do they relate to 
mous’. With the gradual erosion of nation the traditional criteria of heritage 
states, virtually everything has become a poten- management? How can we foster dialo-
tial source of historical experience. This shift gue between heritage management and 
brings new challenges for formalised and insti- our pluralist society? 
tutionalised heritage management. While heri-
tage management has traditionally focused on  
the formation of a canon from a national cultu-
ral perspective, nowadays a multiplicity of METHODOLOGICAL: Co-creation
meanings are attached to the heritage. With Alongside the increased differences in the 
such a multiplicity of ideas, value assessments, meaning attributed to heritage, over the past 
knowledge, values and standards in society, the few years the dominant role of official heritage 
question of how we want to represent the institutions has been challenged by grassroots 
immovable heritage is always bound up with initiatives. The trend towards growing public 
the question of whose heritage should be participation, leading ultimately to co-creation, 
represented. To what extent do the monu- has not passed the world of heritage by. The 
ments, buildings and rural and urban conserva- active, material appropriation of old defence 
tion areas represent the different groups in structures like the Atlantikwall, the Nieuwe Hol-
Dutch society? What traces of the past do we landse Waterlinie and the Stelling van Amster-
want to preserve in a world of growing variety dam by fans of military monuments – organised 
and cultural contrasts? The meaning that poli- to different extents – is one example, as is the 
cymakers and academics attribute to the heri- rescue and modest regeneration by local resi-
tage, which provides the basis for the selection dents of the Wagenwerkplaats railyard in 
29
—
Amersfoort, the active restoration of rambling  
routes and vegetation along parcelling bounda- What opportunities and risks are associ-
ries in the Ooijpolder near Nijmegen and the ated with a heritage system that offers 
introduction of historically accurate colour more scope for co-creation and public 
schemes for city centre facades in Dordrecht. All participation, and what kind of adminis-
these initiatives were launched by non-govern- trative form would be appropriate for a 
mental bodies, associations and private indivi- more pluralist type of heritage manage-
duals, and have had a major impact on the ment? 
management and perception of the historical 
environment. Professionals no longer always 
take the lead in such matters.
INSTRUMENTAL: Adoption
The knowledge needed to respond successfully Over the years, including during the period 
to this trend has not been taken to a general when the government took control of heritage 
level of acceptance. As a result, it is still not fully management, a large proportion of monuments 
clear to heritage experts, planners and desig- and historic buildings have remained in private 
ners what procedures and roles are appropriate ownership. Owners kept them in reasonable 
in such situations. How is it possible to do jus- condition and passed them on to their descen-
tice to grassroots initiatives that aim to enhance dants, increasingly helped by grants towards 
spatial quality and what does this imply in the cost of maintenance and restoration. These 
terms of assessing the value of heritage? The payments gradually grew into a structural 
rise of the network society and changes in grants policy. Now that the government is 
administrative style (from government to taking a step back, the question as to the scope 
governance) are causing the system of value of and relationship between public and private 
attribution to shift: it is now becoming a matter instruments of heritage management once 
of debate and consensus between collaborating again becomes relevant.
parties. How can such a joint process of value 
attribution be organised? And how should we The new relationship between public and pri-
respond to situations where the public are vate raises all kinds of questions about how 
prompted to overt action in the knowledge heritage management instruments should be 
domain of heritage management, and come deployed. Can central government simply aban-
into conflict with private interests or traditional don part of its responsibility? Or has it interfe-
heritage management? Are different ways of red too much in the cultural heritage in the 
attributing meaning and value mutually exclu- past, overstretching itself? How should we 
sive, or is there potential for agreeing broadly regard the relationship between the current 
accepted common values? We know little about stock of national listed monuments and historic 
how the public organise themselves when it buildings and the grants available? Is heritage 
comes to matters of heritage management. Nor policy financially healthy or not? How willing 
do we have much understanding of the admi- are private parties to adopt parts of the natio-
nistrative problems of guidance and accounta- nal heritage? Following on from these questi-
bility in a context where policy on the cultural ons, we need to know more about the support 
heritage is co-created and co-produced. We (financial and otherwise) for heritage preserva-
have made little progress on the development tion beyond its consumption – i.e. the opportu-
of organisational forms for the modernisation nity to enjoy and experience the heritage. What 
of heritage management, while there is clearly a capacity does the current (and future) market 
need for them. Research is therefore needed to have to absorb the large numbers of heritage 
address the following question: properties falling vacant? Research should show 
how much private support there is when it 
comes to the production side, the investments 
30
—
required, now that public resources for this pur- 4.3  VALUE
pose are on the decline. How interested are 
non-traditional heritage managers in initiating 
and participating in processes, and what does Challenges concerning the value of heritage 
this imply for the institutional and financial relate to the multiple ways of assessing and 
frameworks and rules? Are the existing increasing value (the fundamental level), pro-
examples of the adoption of monuments and cesses and techniques for valorisation and eva-
historic buildings by private individuals, luation (the methodological level) and the way 
investors and entrepreneurs – either individu- in which heritage values are considered in policy 
ally or collectively – just incidental or can the decisions, through such tools as environmental 
government rely on it on a structural basis? The impact statements, social cost-benefit analyses 
key research theme concerns ‘adoption’: and zoning plans (the operational level).
 FUNDAMENTAL: Differentiation
What opportunities and risks are associ- In the heritage as sector approach the (cultural 
ated with more privately administered and historical) value of heritage is largely, if not 
and funded heritage management that exclusively, as determined by experts. This con-
draws on the investment capacity of cept of value is still relevant, but in the heritage 
civic parties for restoration, mainte- as factor and vector approaches it is no longer 
nance and redevelopment? What finan- the only thing that counts. Heritage that has a 
cial and other arrangements might function in society and provides a source of 
feasibly be offered to stimulate private inspiration has value that does not necessarily 
initiative and private investment? correspond to the values assigned by heritage 
professionals. This means that the concept of 
‘heritage value’, part of the official heritage dis-
course, requires thorough revision. In the heri-
tage as factor approach it is mainly about 
determining the added value that heritage can 
bring to a project or area. This value might arise 
from opportunities for synergy with other sec-
tors, such as the economy, water management 
or housing. In the heritage as sector approach, 
questions are more broadly worded and con-
cern, for example, research into the way that 
the knowledge in a biography method can be 
woven into spatial planning processes. In these 
last two approaches, social appreciation has 
autonomous significance, alongside academic 
value assessment. This social appreciation also 
gives the heritage economic or emotional signi-
ficance, but this can differ strongly from one 
group to another.
The need to review the concept of value is thus 
closely linked to the marketisation of the heri-
tage that has been occurring since the 1980s 
and 90s, and with the more recent process of 
socialisation, propelled by, amongst others, 
processes of globalisation, migration and 
31
—
transnationalism. There has however been the role heritage can play in restarting stalled 
insufficient fundamental research into the way regeneration projects.
different groups within society assess and aug-
ment the value of heritage. What properties Research is needed to develop a new model of 
give an object or structure the quality that economic valuation that strikes a balance 
prompts the desire to preserve it? The key between profitable and non-profitable proper-
question concerns differentiation: ties and potential. It would seem particularly 
important that we find ways to close the gap 
 between value assessment and policy practice. 
How do social heritage values form, and Can investment in heritage help curb the 
how do they relate to the traditional decline of a neighbourhood and break the 
values of heritage management and the downward spiral? Methodological research the-
value systems in the heritage as sector, mes thus focus on the valorisation of economic 
factor and vector approaches?  values. The key research question for the 
coming period is:
 
METHODOLOGICAL: Valorisation W hat are the underlying mechanisms 
The heritage as sector approach has a long tra- whereby heritage increases economic 
dition of value assessment that now requires value and how can we more successfully 
further fine-tuning. Assessment of the econo- measure the causal effect of heritage on 
mic value of heritage has not yet reached this economic development?  
stage, however. How should we determine the 
financial and economic value of heritage? What 
opportunities for development does this pro-
vide? Hedonic pricing analysis (in which the wil- INSTRUMENTAL: Formalisation
lingness to pay for a non-tradable good is Thanks to the modernisation of heritage 
derived from its effect on the value of tradable management, zoning plans currently have to be 
goods) shows that monuments and historic based in part on an integrated cultural heritage 
buildings are valued. Location choice models analysis. This raises questions as to the compa-
can be used to show that the presence of a his- rability of the various perspectives involved in 
toric centre makes a municipality – and sur- such an analysis. In most cases, the analysis 
rounding municipalities – attractive as a place should ideally encompass archaeology, histori-
to live. The presence of heritage also increases cal geography and architectural history (inclu-
the chance that people will visit a place on a ding urban planning and landscape 
domestic holiday or daytrip. architecture) and should in some way guide 
spatial decision-making. This requires two 
Recent studies by Vrije Universiteit Amster- levels of deeper analysis: the development of 
dam31 and the University of Twente have models for the integration of historical discipli-
shown that heritage can increase the value of nes (theoretical) and the operationalisation of 
the surrounding area, and thus also of other the results of historical analysis in spatial plan-
property. It would not, however, appear to ning and design, in view of the broadening of 
increase it enough to attract investment into the concept of value (practical).
the surrounding area, resulting in the economic 
strengthening of that area. Nevertheless, it Assessing the value of the heritage in historical, 
would be useful to consider ways of using social and economic terms is also an aspect of 
redevelopment and the maintenance of monu- environmental impact assessment and social 31  One example is Mark van Duijn’s PhD 
ments and historic buildings to boost entire cost-benefit analysis. The type of value assess- thesis: Location choice, cultural heritage 
and house prices. VU Amsterdam, 
areas. For example, we know too little about ment employed must be capable of forthcoming.
32
—
encompassing other types of interest. Some 4.4  ADAPTATION
experience has been gained at an instrumental 
level, but there is a need for more and better 
links with existing knowledge at a fundamental Physical maintenance and facadism have 
and methodological level. Such studies at the always provided a professional and moral com-
instrumental level tend to go no further than pass for restoration architects. The repertoire of 
comparing a number of predefined alternatives. urban designers has also been modest in its 
It is important that the perspective be broade- expression in the context of urban and lands-
ned to include the question of how heritage cape conservation. However, the heritage as 
quality can be used to the full. Implicitly, the factor and vector approaches have set monu-
question as to the formalisation of heritage ments and historic buildings ‘in motion’. New 
values is not only a question of comparability uses, a regenerated environment, expansion or 
with other interests, it is also a question of the partial demolition: all these things raise the 
applicability, combinability and comparability question of what changes a historical object, 
of the values associated with the three different assemblage or pattern may be subjected to. 
approaches to the heritage. Heritage values can This requires a different vocabulary, different 
become competitive. When should historical principles, and possibly also different ethics.32 
values, economic values or social values pre- Challenges associated with the adaptation of 
vail? At the instrumental level, the question of heritage thus concern the legitimacy of heritage 
valuation is currently above all a matter of: transformation (the fundamental level), the 
development of new design concepts (the 
 methodological level) and the assessment of 
How can heritage values be incorpora- heritage interventions (the operational level).
ted in a suitable and balanced way into 
policy documents such as zoning plans, 
environmental impact statements and FUNDAMENTAL: Legitimisation
social cost-benefit analyses, based on In traditional heritage management, there is a 
the three approaches distinguished, and great reluctance to engage in interventions and 
how can different heritage values be transformations. All the instruments available 
compared? to the sector, both national and international, 
are focused on historical integrity and authenti-
 city: the sustainable continuation of a certain 
historical image, preferably in combination with 
the original (often layered) fabric. As the ambi-
tion to deal with the immovable heritage in a 
more dynamic way emerged, it prompted 
debate as to the acceptability of physical adap-
tation and programmatic updating. Heritage 
seen as a factor or vector in spatial develop-
ment requires a broader range of spatial adap-
tations than the heritage as sector approach. 
The tried and tested morphological contrast 
style used by post-war designers is making way 
for a more subtle, versatile connection between 
past and present, or even forms of architectonic 
analogy in which the transition from past to 
present and future is a gradual one. The reper-
32  The Cultural Heritage Agency is already toire is also being enriched by the inclusion of 
seeking to establish what these might be, 
and refers to them as ‘intervention ethics’. categories of heritage that have not 
33
—
automatically qualified for re-use and re-design New design approaches are needed to give the 
in the past, but which are now drawing a lot of heritage a role and position in this social and 
attention. These include prisons, factories, chur- spatial dynamic. In the heritage as factor appro-
ches and monasteries, and military complexes. ach, heritage becomes part of a larger project or 
initiative, and thus eligible for negotiation, 
The current crop of heritage adaptations in the exchange, partial demolition or relocation. In 
Netherlands shows that there is no longer a sin- this context, a designer will have to be capable 
gle stylistic concept that guides re-design. Most of thinking in terms of different solutions and 
designers approach their commissions in a fairly defending the associated effects of his various 
opportunistic way, employing an almost colla- alternatives on the cultural heritage. This is 
gist way of working, light heartedly and intuiti- somewhat at odds with the canonical design 
vely selecting various historical sources and repertoire of the restoration architect or lands-
re-emphasising different physical information cape restorer, which is based on an ideal. If the 
sources on a case by case basis. As a result, heritage (from a certain period) is found to be 
heritage design appears to be descending  less important in a material sense than the big-
into highly personal statements about history ger picture of local, regional or national history, 
and style. and thus in a certain sense loses its physical 
relevance, spatial design virtually becomes 
Research has made it clear that the adaptation merely a matter of therapy. Are designers capa-
of heritage takes place at various levels of ble of compensating for collective memory 
abstraction: the physical or tangible, the stylistic loss? What tangible adaptations can support 
or morphological, and the narrative or seman- the intangible aspects of the heritage? How can 
tic. These different levels of consideration and a landscape biography be succinctly represen-
the way they are related to each other in the re- ted on the ground? In this context, we would 
design determine the dimensions of the new like to raise the following research question:
playing field in which heritage designers can  
operate. If heritage designers want to be able to  
play conscientiously, historians and designers What implications do the broader social 
will have to consider the question: role and increasing spatial significance 
of cultural heritage have for the nature 
 and scale of transformation? 
What determines the new relationship 
between time, place, material, form and 
meaning and how should we define it,  
against the background of a significantly INSTRUMENTAL: Quality assurance
broadened concept of heritage that has The debate as to the limits of what is acceptable 
also veered somewhat off course? when it comes to adapting heritage is complex, 
and generally leads to unsatisfactory results, 
because the different parties do not articulate 
their positions in relation to matters like their 
METHODOLOGICAL: Transformation historical interest, stylistic preferences and confi-
Design interventions geared to restoration of a dence in contemporary culture. Designers rarely 
monument, historic building or historic view are explain their motives and clients rarely make it 
commonplace, albeit not always free of contro- clear what spatial characteristics they want in 
versy. Heritage managers who are seeking to their renovated historical property. This period of 
engage more directly with society and take a decentralisation and deregulation, with its grea-
more contextual approach immediately expose ter reliance on private commissioning and forms 
their object or assemblage to a broader range of co-creation, raises new questions about qua-
of spatial issues, stakeholders and instruments. lity assurance. While there is a desire among 
34
—
society and administrators to allow more free- 4.5  MANAGEMENT
dom, at the same time there is a growing need to 
handle the heritage with care. Design decisions 
and the judgment of various parties (such as Research themes concerning the management 
supervisors, quality teams or historical and aes- of heritage are, at a fundamental level, about 
thetics committees) concerning the intended the future of specific heritage, and the balance 
result must be made verifiable (which is not the between permanence/continuity and change is 
same as objectifiable), and the added value for a key issue. At a methodological level, the focus 
spatial development must be demonstrated. The is mainly on the conditions for regeneration and 
key question in terms of ‘quality assurance’ is: re-use. At an instrumental (operational) level, 
the main concern is what specific form dynamic 
 heritage management is to take.
Who assesses the quality of the  
re-design of heritage, and on the  FUNDAMENTAL: Reintegration
basis of what criteria and parameters? At the fundamental level, the focus when it 
comes to management is on concepts like 
authenticity, continuity and change. Under the 
 influence of the financial crisis, the distinction 
between the development phase and subse-
quent management phase is becoming blur-
red. Time-defined regeneration projects are 
becoming long-running location development 
processes,33 with investments made gradually 
and successively as soon as the opportunity 
arises and the risks can be assessed. Tempo-
rary management, particularly of objects with 
heritage value, can play a stimulating role in 
this process. Temporary re-use can foster the 
continuity of location development.
Although it is the very authenticity of heritage 
objects that supports the collective memory, a 
situation in which all the heritage has been 
removed from the dynamic of the surrounding 
area (as in the protective heritage as sector 
approach) is incompatible with the huge quan-
tity of heritage available, and society’s need 
for transformation and re-use. To guarantee 
its future existence, heritage must be continu-
ally adapted to new functions and ‘reintegra-
ted’ into its surroundings. The heritage as 
factor approach focuses on the conditions 
under which reintegration can take place. The 
relic as an autonomous memento, with no 
direct relationship to the use of space around 
33  Peek, G.J. in collaboration with Y. van it, is simply not regarded as adequate today, 
Remmen (2012). Investeren in gebiedsont-
wikkeling nieuwe stijl, handreikingen voor certainly not by professionals. The challenges 
samenwerking en verdienmodellen. Minis- are therefore ones of regeneration and revita-
try of Infrastructure and the Environment, 
The Hague. lisation. As a result, the contextual dimensions 
35
—
of heritage are coming to be regarded as more all the property that becomes vacant – even 
and more important: how an object is positi- that with heritage value. Demolition is one way 
oned and embedded in the wider area and – if of reducing the overcapacity and increasing the 
the step towards the heritage as vector appro- opportunities for redevelopment of the remai-
ach is taken – in a broader temporal perspec- ning property, but the step to demolishing a 
tive. Heritage researchers should therefore feel building with heritage value is a radical one. 
compelled to address the question: However, between sustainable re-use and 
demolition there is a whole range of strategies 
 that have not really be subjected to systematic 
How can we strike a balance between examination. They include, for example, gradual 
inertia, continuity and adaptation, in reversible or irreversible decline (formation of 
the light of the three different approa- ruins) and temporary use. ‘Soft re-use’ without 
ches to the heritage as sector, factor and the need for major investment can take various 
vector? forms: squatting or anti-squatting arrange-
ments, storage (along the lines of caravans in 
barns), cheap supermarkets etc. Such uses ‘in 
anticipation of better times’ in fact amount to 
METHODOLOGICAL: Coalition postponement of a final decision on demolition 
More and more buildings in the Netherlands are or redevelopment. Research might be needed 
standing empty. Offices, shops, and also cha- to define the framework for re-use, reveal the 
racteristic buildings like churches and factories synergy between heritage and potential new 
are falling vacant. As a result, the need for re- uses, or suggest a logical order of activities:
use is also increasing. In practice, however, this 
often turns out to be a complicated process,  
involving various parties who all have their own How can the process of re-use,  
goals. It is often a process of trial and error. It in all  its dimensions, be improved  
includes questions associated with the cultural and streamlined? 
and historical context: the relationship between 
the nature, location and use of the object can 
be disrupted when it is re-used. Issues con-  
cerning the current spatial context also come INSTRUMENTAL: Self-organisation
into play, giving rise to social, economic and The Belvedere programme showed that heri-
legal norms and preferences. And there are also tage is a factor that helps define the look of a 
issues concerning ownership, the rights and landscape or town and can be used in a con-
obligations of the actual owner and mental temporary context. This does not apply to all 
ownership by local residents, who often feel a heritage to the same extent and it raises the 
strong association with characteristic buildings. question whether the government should tar-
Individual projects require a tailored approach, get its shrinking resources mainly at what can 
specialist knowledge and the formation of coa- be made profitable in today’s society, at heri-
litions. The authorities will have to adopt a role tage with the greatest historical or socio-eco-
that adequately safeguards the historical and nomic value, or at the preservation of that 
social interests associated with the heritage. If a which will be lost if it is not given full support. 
good partnership can be established, economi- The fact that the national government is opera-
cally and socially attractive re-use is often pos- ting more at arm’s length is illustrated by the 
sible, giving the heritage a meaningful role in planned sale of 34 listed buildings and the asso-
today’s society. ciated idea of establishing a new National 
Monuments and Historic Buildings Organisation 
In practice, however, over the next few years it in which a number of professional heritage 
will not be possible to find a sustainable use for organisations would work together. To what 
36
—
extent and in what cases can the government instruments imply for the role of heritage 
rely on self-organisation among civic society, management? Should it depend more on bro-
professional organisations and private stake- kerage than on awarding grants, dictating rules 
holders? Does the government have a responsi- and designating use? Heritage and other resear-
bility to support the exploitation of redeveloped chers might consider the following question:
heritage and, if so, to what extent?  
 
More generally, there is the question of the How effective are the different policy 
effective use of the financial and other resour- instruments available for official heri-
ces available for official heritage management. tage management, how do they relate 
Grants are not necessarily effective if there is to the trend towards self-organisation 
not much demand for them. They might dis- and how should the government priori-
place private spending, or miss their intended tise their use? 
target. And what do declining financial 
5  Programme lines 2013-2020 37
—
Both institutionalised heritage manage- and communications technology and  
ment and spatial planning face new its implications for the way people 
developments in society and in policy. experience and utilise the heritage;
These developments are putting com-  5.  the Netherlands’ shifting position in the 
mon approaches, procedures and practi- global economy;
ces to the test. They have lent added  6.  the major steps needed to make the 
urgency to the research questions set out water management system and energy 
in the previous chapter. Six overarching supply more sustainable.
programme lines call for crossover 
research: between disciplines within and These six developments will colour and guide 
outside the heritage management field the research themes set out for heritage 
and between the different approaches to management in the previous chapter. Together, 
the heritage, touching upon several they define the programme lines for the period 
levels of research and phases in the heri- 2013-2020. Each of them requires crossover 
tage management cycle. research. They involve several disciplines both 
within and outside the field of heritage studies 
Just at the point where heritage management and management, and they are relevant to all 
has been embedded into the spatial planning three approaches to the heritage that we have 
system, the conditions and the playing field distinguished. In the sections below we make 
have changed. No one can have failed to notice tentative suggestions as to which themes 
that spatial planning, on which official heritage should be taken up first in the heritage 
management now relies, is in deep crisis. The management cycle.
transition in spatial planning raises new issues 
and dilemmas. Heritage challenges cannot be 
tackled in the same way as in the ‘Belvedere 5.1  Heritage as part of new administra-
age’, an age of plenty in administrative, econo- tive arrangements
mic and cultural terms.
A further specification of relevant develop- Over the past few decades, large-scale projects 
ments over the coming period is needed if we dominated matters in spatial planning. A spe-
are to usefully continue applying our three cial budget was earmarked for investing in rural 
approaches to the heritage. Since this concerns development. Nature conservation areas were 
substantive themes that will confront a new developed and managed as part of the National 
generation of heritage professionals, planners Ecological Network, which links wildlife habi-
and designers, it is useful to look further than tats. Urbanisation was arranged under a special 
recent heritage and spatial planning policy visi- scheme known as ‘Vinex’, which earmarked 
ons and programmes. Our outlook takes particular locations on the edge of metropolitan 
account of the following developments: areas for new residential developments. Such 
 1. t he need to review administrative arran- arrangements have since been abolished, or at 
gements, both in spatial planning and in least no longer determine matters. This has 
heritage management; happened for financial and economic reasons 
 2. t he trend towards a more differentiated associated with the growing scarcity of public 
pattern regional of demographic growth and private resources for investment, and also 
and shrinkage in the Netherlands and for socioeconomic reasons connected with the 
Europe; socialisation seen in the field of heritage and 
 3. t he sociocultural trend towards indivi- also in the broader spatial domain.
dualisation and multiculturalism;
 4. t he growing potential of information 
38
—
Recent policy documents published by all levels responsible for the quality of the landscape, 
of administration reveal a desire for new admi- including designating and managing the cultu-
nistrative arrangements for heritage and spatial ral heritage objects and structures that contri-
development. The government’s Vision for Her- bute to it.
itage and Spatial Planning (Character in focus, 
2011) starts by observing that, in many cases, Recent provincial policy documents reveal a 
management of the heritage could be left to double trend.34 Provincial authorities are in 
owners and users. Grants are being reduced in search of more precisely defined priorities in 
size, and will come with more conditions atta- the field of heritage, and of a new, connecting 
ched; owners will be expected to contribute role on the ground. They are tightening up their 
more funding and entrepreneurship. Only if priorities in different ways. Gelderland and 
public interests are at stake that cannot be safe- Utrecht provinces, for example, are focusing on 
guarded without public-sector vigilance and the extent to which heritage helps define the 
support will the government actually take a image of the province. Friesland, with its ‘Delta 
role. Central government is in search of strate- Plans’ for churches and terps (dwelling mounds) 
gies that combine heritage preservation with is focusing on the state of the heritage, and 
economic, sociocultural and ecological objecti- Zuid-Holland is prioritising intermunicipal heri-
ves. It has distinguished five priorities which we tage (in the form of seven ‘heritage corridors’, 
would refer to briefly here as: world heritage, including lines of military defences, waterways 
water, re-use and regeneration, landscape and and a country estates zone). These examples 
post-war reconstruction. According to the show that a historical or social assessment of 
Vision for Heritage and Spatial Planning, these value is no longer enough in itself – policy 
five themes are vital to the preservation and requires more selection criteria nowadays. Pro-
development of the character of the Nether- vincial authorities are also seeking to reposition 
lands, are closely connected with other policy themselves in the network, aiming mainly for a 
areas, and require the involvement of central connective role, bringing heritage knowledge 
government. This also puts the finite nature of and the initiators of spatial developments 
the formation of a ‘museum collection’ of (including local authorities and private individu-
immovable heritage on the political agenda. als) together. Their ambition is to foster entre-
Central government will list historic buildings preneurship. Some provincial authorities 
and landscapes only by way of exception in the (particularly Gelderland) are also keen to foster 
future, as in the recent case of a number of iconic talent, craftsmanship and education. Not all 
buildings from the post-war reconstruction era. provinces have managed to flesh out this role in 
a convincing manner. The need for new admi-
The National Policy Strategy for Infrastructure nistrative arrangements is broadly acknowled-
and Spatial Planning (2012), in which the gover- ged, but the details have not yet been decided 
nment sets out its spatial policy, also considers on. The same applies to local authorities, which 
only the challenges that really need to be dealt are being given more responsibilities as heri-
with at national level. It defines 13 national inte- tage management modernises and spatial plan-
rests, including ‘Room to preserve and streng- ning is decentralised. They too are considering 
then nationally and internationally unique how best to fulfil this responsibility, in the face 
cultural heritage and natural values’. The gover- of shrinking public budgets, in order to preserve 
nment assumes responsibility for ‘UNESCO the historical heritage and to foster economic 
World Heritage Sites in the Netherlands (inclu- development and enhance spatial quality.
ding the Tentative List), as well as for urban 
conservation sites, scheduled national monu- The government’s shifting position has implica-
34  Good examples are those produced by 
Gelderland (‘Gelderland cultuurprovincie!)’, ments and historic buildings and the maritime tions, above all, for research in the instrumental 
Brabant (‘Cultuuragenda van Brabant’), heritage’. This means, among other things, that line. It is the immediate factor prompting SELF-
Utrecht (‘Cultuur van U’) and Zuid-Holland 
(‘Erfenis, erfgoed en erfgoud)’. provincial authorities will in future be ORGANISATION in heritage management, but 
39
—
also has implications for research into QUALITY to research questions in the management 
ASSURANCE, FORMALISATION and ADOP- phase, interpreted as dynamic management 
TION. This last research theme considers the that offers scope for further development, re-
motives behind and limits to this trend, the use and regeneration and social responsibility. 
other two consider the instruments that gover- This determines the direction of research into 
nment uses to define standards or create REINTEGRATION, COALITION and, again, 
frameworks for management by others. The SELF-ORGANISATION.
new administrative arrangements also give rise 
ADMINISTRATIVE ARRANGEMENTS
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representation differentiation legitimisation REINTEGRATION
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation valorisation transformation COALITION
INSTRUMENTAL QUALITY 
(operational level) ADOPTION FORMALISATION ASSURANCE SELF-ORGANISATION
5.2   Heritage in planning as it undergoes acceleration and innovation, concepts like con-
consolidation solidation and multiple uses of space are likely 
to typify the first few decades of the 21st cen-
tury. Instead of expanding our spatial resources 
Since the post-war reconstruction period spa- (housing, offices, factories, nature conservation 
tial planning has been almost continually about areas and roads, for example), the new spatial 
growth. This appears to be changing now. The challenge will focus on (re-)using what we 
financial crisis has reminded us that economic already (or still) have. Heritage challenges will 
growth can never be taken for granted. In also arise less in the context of urban expan-
demographic terms, growth is weakening, or sion, and more in relation to the stabilisation of 
even reversing into shrinkage. Populations are the supply of property.
already declining in some border regions. These 
regions will experience overcapacity in housing. In regions where population numbers are fal-
This overcapacity is already apparent in some ling, even this will not be possible. So many 
other categories of buildings, as a result of buildings will become redundant there that 
structural changes in working and living pat- choices will regularly have to be made between 
terns, largely prompted by the current econo- demolition and temporary or permanent re-
mic problems. Farms are falling vacant because use. One of the keys to shrinkage strategies is to 
of the scaling up of agriculture, shops because retain the value of property. Heritage can play a 
of changes in purchasing behaviour, offices role in this, given its economic value. There are 
because of the rise of flexible working, and indications that villages with heritage in areas 
churches because of secularisation. While the with declining populations do better, retaining 
second half of the 20th century brought us more residents and also attracting others, but 
40
—
there is no firm evidence. Some regions experi- transformation? What significance do relics 
encing population decline are therefore opting have when the social organisation associated 
to preserve and renovate property with a high with them no longer exists? Does facadism or 
heritage value, allowing property of less value physical preservation still provide a good guide 
to fall vacant, and eventually be demolished.35 as to how we should give historic buildings a 
second life in these circum-stances? Planning as 
The issue of consolidation has sharpened the it undergoes consolidation gives rise above all 
focus of heritage management and the plan- to research questions concerning LEGITIMISA-
ning and design disciplines. Under what conditi- TION and TRANSFORMATION and, by exten-
ons is spatial or architectural adaptation sion, REINTEGRATION and COALITION. In 
acceptable in a building destined for re-use if it other words, fundamental and methodological 
impinges on its historical value? What is the research into adaptation and management.
ideal balance between permanence and 
PLANNING UNDERGOING CONSOLIDATION
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representation differentiation LEGITIMISATION REINTEGRATION
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation valorisation TRANSFORMATION COALITION
INSTRUMENTAL
(operational level) adoption formalisation quality assurance self-organisation
5.3  Heritage, identity and diversity elsewhere settle in a region, express an interest 
in its history and develop an affinity for the 
region, which co-exists alongside their ties to 
In sociocultural terms, the Netherlands has for the place where they were born. Nevertheless, 
some time been experiencing a trend towards the changing ethnic and cultural composition of 
individualisation and multiculturalism. This has the population gives rise to new questions, 
prompted sometimes heated debate on natio- because the family history of these population 
nal and regional identity. It has become easier groups is very different from the culture and 
to escape the social environment in which one history of the area where they live. Influence 
was raised, but at the same time people are from distant places can impact on the spatial 
becoming more interested in their own perso- design of the Netherlands, including in a cultu-
nal roots. This is reflected, for example, in a ral and historical sense, as in the Bijlmermeer 
growing interest in genealogy. district of Amsterdam, where Surinamese influ-
ences can clearly be seen and felt. This will 
Cultural heritage is sometimes described as the become even more the case if the trend 
35  One example is Sas van Gent, where  repository of national or regional identity. In towards co-creation and public participation 
the highly popular pre-war houses on  
Vredestraat have been renovated, and  this approach, the concept of identity is defined continues. There appears to be some conflict 
a large proportion of the less popular  in geographical terms. This is also often the way between an approach that regards culture and 
post-war Witte Wijk neighbourhood is 
being demolished. it works in practice: people from history as a socially binding element in spatial 
41
—
planning, and the diversity of cultural back- shift from a tangible/material to an intangible/
grounds in society. What does the changing non-material heritage)? These questions under-
population profile imply for the traditional heri- line the urgent need for research into REPRE-
tage? Will interest in the traditional heritage be SENTATION, DIFFERENTIATION and 
confined to certain well-defined groups? Or will LEGITIMISATION. 
it lead to interest in a different heritage (e.g. a 
IDENTITY AND DIVERSITY
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) REPRESENTATION DIFFERENTIATION LEGITIMISATION reintegration
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation valorisation transformation coalition
INSTRUMENTAL
(operational level) adoption formalisation quality assurance self-organisation
5.4   Heritage and the digitisation  store, process and provide access to endless 
of the collective memory quantities of information on and reconstructi-
ons of the cultural heritage. Conversely, it is 
quite possible that the rise of electronic naviga-
The rapidly increasing availability of data, the tion systems will change our perception of the 
rise of locative applications and the cloud as a landscape and rob us of our view of its struc-
virtual store of information are taking the infor- ture, possibly with negative implications for our 
mation society into a new phase. The data awareness of relationships in the surrounding 
cloud gives everyone access to all their data at environment. This will inevitably have implicati-
any time. Locative applications bridge the dis- ons for how we treat the tangible heritage. 
tance between the cloud and physical locations. What exactly those implications will be is still 
By linking data to a specific heritage building, far from clear. Will growing knowledge of the 
site or place and making them available at that past among the general public lead them to 
place, we can make people more aware of the appreciate it more and make stronger calls for 
potential and significance of that location. This preservation? Or will the virtual world take over 
can range from insight into historical events to part of the function of the collective memory, 
information on current air quality or who is in thus lowering the barriers to intervention? It is 
the area at the moment. Apps (like Urban Aug- not unthinkable that the desire for preservation 
mented Reality by the Netherlands Architecture of original historical structures and details will 
Institute) and the QR codes available in public diminish, the easier they are to recall in a virtual 
spaces work like digital travel guides which world. The relationship between the rapidly 
could potentially bring to life an unlimited innovating world of information and communi-
quantity of images and stories of the past. cations technology and perception of the physi-
cal environment has barely been explored, but 
The on-going development of information and developments are happening rapidly, and will 
communications technology means we can certainly have an impact. They might even 
42
—
prompt another phase in the sector-factor-vec- dynamic management of heritage, and there-
tor process. These research questions are fun- fore belong in the REINTEGRATION cell.
damental, and concerned above all with the 
DIGITISATION OF THE COLLECTIVE MEMORY
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representatie differentiatie legitimatie REïNTEGRATIE
METHODOLOGICAL 
(strategic level) cocreatie valorisatie transformatie coalitie
INSTRUMENTAL
(operational level) adoptie formalisatie kwalificatie zelforganisatie
5.5   Heritage and the social and business economically competitive, the government 
environment therefore directly links heritage with the ‘crea-
tive industries’, one of its leading sectors.
The economic literature focuses a lot of atten- In the literature on strong and powerful cities, a 
tion on the concentration of knowledge, inno- great deal of attention has been devoted to the 
vation and economic growth in a select group creative class, a term coined by the famous 
of metropolitan areas. This was instigated, urban geographer Richard Florida.37 By exten-
amongst others, by American economist sion, there has also been a focus on the impor-
Edward Glaeser. The title of his recent book, tance of quality of life in cities for economic 
‘Triumph of the City’,36 says it all. Innovative strength and growth, alongside the classic busi-
and enterprising groups of people move to the ness location factors such as space and acces-
city, interact, meet and share explicit and impli- sibility. Following Florida’s US based 
cit knowledge. It is well known that companies observations on creative cities, Marlet (in his 
in the creative industries and knowledge-inten- PhD thesis38) and others have shown that in the 
sive sectors are particularly interested in buil- Netherlands as well culture, heritage and hospi-
dings and locations with a unique identity and tality are related to economic strength. Cities 
image. Redeveloped brownfield sites like the like Maastricht, Groningen and ’s-Hertogen-
Westergasfabriek gas works in Amsterdam and bosch, which are still doing well despite the 
Strijp S in Eindhoven, formerly owned by Phi- recession and the property surplus, demon-
36  Glaeser, E. (2011). Triumph of the City: lips, which companies and business incubators strate this fact. As one of the determinants of 
How Our Greatest Invention Makes Us  have turned into lively hotspots, are evidence of quality of life, heritage plays a role in making a 
Richer, Smarter, Greener, Healthier, and 
Happier. Penguin Press, New York. this. American urban planner Jane Jacobs’ town competitive. The same will be true in vil-
(1916-2006) hypothesis that new ideas need old lages and rural areas. Heritage attracts tourists, 
37  Florida, R. (2002). The rise of the  
creative class. Basic Books, New York. buildings, would appear to be specifiable to the and also city dwellers looking for a second 
Landry, C. (2000). The Creative City,  hypothesis that creative ideas and innovation home away from the hustle and bustle, pros-
A Toolkit for Urban Innovators. E 
arthscan Publications, London. flourish mainly in an environment where there perous retirees who want a quieter life, and 
is heritage. With its leading sectors policy, entrepreneurs who are less attracted by urban 
38  Marlet, G. (2009). De aantrekkelijke 
stad. VOC Uitgevers, Nijmegen. designed to make the Netherlands more life, preferring the village or country atmosphere.
43
—
It is not however easy to separate cause and towns and cities should focus more on re-using 
effect. Quality of life attracts prosperous and unique properties with heritage features, and 
enterprising people but, conversely, prosperous ignore less interesting vacant properties. Using 
residents and entrepreneurs are also able to cre- historic buildings can be a good way of streng-
ate all kinds of amenities that further enhance thening cities and regions, but a lot of research 
quality of life. This also improves the prospects amount to no more than sophistry, merely iden-
for managing or redeveloping heritage. These tifying correlations. The importance of heritage 
two influences must be distinguished from each to the social and business climate, and thus to 
other if we are to draw conclusions about the economic competitiveness, may therefore 
effectiveness of policy. This is the biggest chal- remain poorly understood. In essence, these are 
lenge to research in this area. questions of DIFFERENTIATION (the socialisa-
tion and marketisation of heritage) and VALORI-
Once this has been achieved, we will for example SATION (estimating the value of heritage, 
be able to answer the question of whether including in economic terms).
SOCIAL AND BUSINESS ENVIRONMENT
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representation DIFFERENTIATION legitimisation reintegration
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation VALORISATION transformation coalition
INSTRUMENTAL
(operational level) adoption formalisation quality assurance self-organisation
44
—
5.6  Heritage of a sustainable delta These spatial challenges could be the deciding 
factor in the changes the Netherlands is set to 
undergo over the coming decades. To give the 
Last but not least, climate change will force us heritage a role and status in this transformation 
to make radical changes to our physical envi- will require new design and planning approa-
ronment, particularly the water management ches. Firstly, architecture and spatial designs for 
system and energy supply. Global warming is new projects would appear to be gradually 
causing sea-level rise and higher peak water reflecting the public’s desire for more sustaina-
levels in our rivers. The Netherlands will experi- bility in spatial development and the amenities 
ence heavier rainfall and longer periods of provided, though the relationship between heri- 
drought. Adaptive policies (to absorb the tage design and greater sustainability is still in 
impact of climate change) consist mainly of bet- its infancy. Possibilities (in the factor approach) 
ter protection from flooding and measures to might include historical and re-usable systems 
guarantee our freshwater supply in the long for water storage or energy supply or (in the 
term. This includes robust sea defences, measu- vector approach) highlighting long traditions in 
res to strengthen dikes, larger water meadows the battle against water and in the shaping of 
beside rivers, emergency water storage in pol- landscape for the purposes of energy supply. 
ders and seasonal water storage inland, as well These are questions of LEGITIMISATION and 
as urban floodwater storage facilities. Mitiga- TRANSFORMATION. Secondly, traditional heri-
ting measures will also be needed to reduce or tage management faces new challenges now 
delay climate change. This will require above all that old objects and patterns are falling victim 
a reduction in carbon emissions. One of the to large-scale, predominantly technically-orien-
most important ways of achieving this is to ted interventions. These are primarily questions 
move from fossil to sustainable sources of of REINTEGRATION and the forming of COALI-
energy. This too will have a deep impact on the TIONS. The critical relationship between rede-
environment in which we live, partly because sign and heritage management and the 
sustainable energy generation takes more space development of sustainable concepts for con-
(e.g. for wind turbines or biofuel crops), and struction and spatial design therefore require 
partly because closed energy cycles and smart some reconsideration: how can substantial  
grids entail specific requirements when it comes spatial transformations related to sustainable 
to combining functions, locations and land transport, the energy transition and water 
parcelling. management give the heritage a new future?
SUSTAINABLE DELTA
MEANING VALUE ADAPTATION MANAGEMENT
FUNDAMENTAL
(theoretical level) representation differentiation LEGITIMISATION REINTEGRATION
METHODOLOGICAL 
(strategic level) co-creation valorisation TRANSFORMATION COALITION
INSTRUMENTAL
(operational level) adoption formalisation quality assurance self-organisation
45
—
Challenge to academics
In the new reality emerging within the six the- approach will have to satisfy major requirements, 
mes we have identified, heritage challenges will and the sector approach will also face new chal-
also have to be interpreted, tackled and lenges related to the preservation of heritage 
resolved in new ways. The broadening of the values in new circumstances. The academic dis-
heritage concept identified in chapter 2, promp- ciplines currently concerned with studying and 
ted partly by the Belvedere programme, from reflecting on the development of heritage will 
logical positivism (which leads to objectified face the challenge of taking the revision of the 
selection, independent assessment of the value heritage paradigm a step further, while at the 
of and rational approaches to the heritage) same time safely guiding the heritage through 
towards social-constructivism (which allows the turbulent times ahead. If knowledge deve-
scope for emotion and engagement, different lopment in the field of heritage and spatial 
cultural perspectives, forms of appropriation development along these six programme lines 
and integration of value systems), will become can be successfully linked to knowledge deve-
more significant in the new circumstances. The lopment in economic, social and technical disci-
knowledge required for the heritage as factor plines, the heritage sector, too, will be able to 
approach, and certainly the heritage as vector keep reinventing itself in a meaningful way.
46 6   Towards an implementation 
—
programme
This research agenda has identified the Ministry of Infrastructure and the Environ-
societally relevant research themes and ment also provide opportunities. Some of the 
associated questions spanning the entire research conducted by the Cultural Heritage 
range of interaction between heritage Agency also concerns methodology. The Agency 
and spatial development. They should would need to form coalitions with other 
allow a decisive step forward in our research institutes. Central government and 
knowledge and understanding, including provincial authorities could play a role in fun-
in a European context. ding (the former for the themes identified in the 
Vision for Heritage and Spatial Planning, for 
The Netherlands has an extensive infrastructure example. Tying in with European research pro-
for research at the interface between spatial gramming would also provide promising 
development and heritage. Many researchers, opportunities, particularly in terms of the Joint 
public authorities and institutes were consulted Programming Initiative (JPI) concept. The goal 
in the drafting of this national research agenda, of this initiative is to enhance the value of nati-
and the result is aimed at researchers and their onal and European R&D expenditure through 
commissioning and funding bodies across the joint planning, implementation and evaluation 
entire field of heritage and spatial develop- of national research programmes.
ment. To operationalise these results, as mem-
bers of the Heritage and Spatial Development Bodies that fund fundamental and methodolo-
Network we shall visit all government ministries gical research are making more and more 
concerned and the main research institutions. demands in terms of valorisation, which means 
The idea is to join forces to arrive at an Imple- that research must produce applications useful 
mentation Programme for this research agenda to society. Nevertheless, the majority of instru-
for the period up to 2016. It seems that various mental research in the field of heritage and spa-
organisations would be the most suitable part- tial development will have to be implemented 
ners for the different levels of research identi- and funded by practitioners themselves. This 
fied in chapter 4 (fundamental, methodological might include local and provincial authorities, 
and instrumental). water boards, commercial partners, the Natio-
nal Restoration Fund, the Nationaal Groenfonds 
When it comes to fundamental research into for nature conservation, research consultancies 
the principles of the relationship between heri- and local and regional heritage institutions and 
tage and spatial development, the most obvi- specialist agencies like BOEi. The Cultural Heri-
ous solution would be research at academic tage Agency could play a role in stimulating and 
level by PhD students and post-docs. NWO, in boosting this kind of research.
particular, would be a potential source of fun-
ding. In order to be able to answer fundamental Embedded in these three different levels of 
questions in this area, we need a substantial reflection lies another categorisation: into 
research programme, akin to the ‘Preserving transdisciplinary, multidisciplinary and discipli-
and Developing the Archaeological Resource’ nary research. In chapter 2 we explained how 
(BBO) programme that ran parallel – and provi- disciplinary research ties in with the heritage as 
ded a certain extra depth – to the Belvedere sector approach, multidisciplinary research with 
programme in the 1990s. The BBO programme the heritage as factor approach and transdisci-
was funded by a number of ministries and NWO. plinary research (involving collaboration 
between academics and society) with the heri-
A great deal of research at the methodological tage as vector approach. We also made it clear 
level takes place at research institutes like Plat- that though these three types of research deve-
form 31/Nicis, Alterra and TNO. The research loped in succession, they all still have a role to 
agendas of the Ministry of Economic Affairs, the play in today’s society.
Ministry of Education, Culture and Science and 
47
—
The Implementation Programme that will be 
devised for this research agenda will address 
both potential sources of funding and role allo-
cations. We hope that the institutions and 
researchers concerned will feel inspired to con-
vert the themes we have put forward into spe-
cific projects. Because if this research agenda 
shows one thing, it is that both spatial planning 
and heritage management are undergoing 
major changes at the moment. This requires 
new knowledge and new understanding. By no 
means everything is clear or common currency 
by now; there is still a great deal to be 
discovered.
48 Appendix 1 
—
Current and recently completed  
heritage research
The list below contains the most important added to this list over the coming period, after 
ongoing and recently completed Dutch studies which it will be published on the Heritage and 
and research programmes that straddle the Spatial Development Network website. Anyone 
boundary between heritage and spatial deve- who believes their research activities or theses 
lopment and planning. The idea is that brief should be added to this list is requested to con-
descriptions of various other projects should be tact the Network.
RESEARCH PROGRAMMES
TITLE PERIOD IMPLEMENTATION
Dynamics of Memory. The Netherlands  2009- NWO/ prof. dr. Rob van der Laarse,
and WWII in a European Context UvA/ prof. dr. Frank van Vree 
VU/ (co-directors independent 
NIOD/ NWO research line)
VWS
Terrorscapes in Postwar Europe:  2011-2013 VU prof. dr. Rob van der Laarse, 
Transnational Memory of Totalitarian Terror prof. dr. Georgi Verbeek,  
and Genocide Roel Hijink en Roza Lehman
Landscapes of war, trauma and occupation. 2012-2014 VU/ prof. dr. Rob van der Laarse, 
Painful heritage and the dynamics of memory Cam- prof. dr. Koos Bosma,  
in post-1989 Europe bridge dr. Gilly Carr,  
dr. Britt Baillie
Economische waardering van erfgoed 2009- VU Faroek Lazrak,  
•  Cultureel erfgoed en de prijs van woningen Mark van Duijn,  
•  L ocatiekeuze van huishouden en cultureel  Ruben van Loon en  
erfgoed Karima Kourtit, o.l.v.  
•  Cultureel erfgoed en toerisme prof. dr. P. Rietveld en
•  Cultureel erfgoed en bedrijven prof. dr. J. Rouwendal
Heritage of the New Land VU prof. dr. J. Kolen,  
•  T he regional identity of the New Land: prof. dr. P. Rietveld, 
economic development chances for the  prof. dr. L.W.J.C. Huberts
heritage of city and country
•  T he administrative processing of renewed  
control of heritage in the New Land
Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling 1999-2010 NWO/ prof. dr. Tom Bloemers, 
VU/ prof. dr. Arnold van der Valk
WUR/
RUG
Design with History TUD dr. Marie-Therese van Thoor, 
•  Policy, Process and Heritage Theory - rMIT prof. dr. Marieke Kuipers,  
•  Interventions prof. dr. Paul Meurs,  
•  I nnovative Conservation,  prof. ir. Eric Luiten, e.v.a.
Materials & Technology
49
—
The Heritage Vector TUD prof. ir. E. Luiten, 
•  urban regeneration Urba- prof. V. Nadin,  
•  reuse and reallocation nism ir. G. Verschuure
•  redevelopment of historic cores
Living cities TUe prof. dr. Pieter van Wesemael, 
•  Theory, history, philosophy and criticism prof. dr. Bernard Colenbrander
•   Methodological toolbox (research by design, 
survey and mapping techniques)
•  G enesis of the object in its context,  
including lines of oeuvre and authorship
•   Typology, morphology, style and  
composition.
World Heritage cities, Outstanding  2009-2013 prof. dr. Bernard Colenbrander, 
Universal Value and Sustainability dr. Ana Pereira Roders
•  Policy, Process and Heritage Theory
•   International Conventions and  
Recommendations
•  Heritage (Impact) Assessments
•   Cultural Heritage management and  
sustainable urban development
•  World Heritage cities
Heritage studies and Historic Urban Landscapes 2013- prof. dr. Bernard Colenbrander, 
•  Policy, Process and Heritage Theory dr. Ana Pereira Roders
•   International Conventions and  
Recommendations
•  Heritage (Impact) Assessments
•  Assessment-based interventions
•   Cultural Heritage management and  
sustainable urban development
•  Historic Urban Landscapes
50
—
INDIVIDUAL PhD STUDIES, ONGOING
TITEL PERIODE BEGELEIDING
Ahmad, Raziah – Heritage and landscape in UU prof. dr. R. van der Vaart,  
Malaysia prof. dr. J. Renes
Arjomand Kermani, Azadeh – Urban Design  TUD prof. ir. E. Luiten, 
Strategies in Iranian Historic City Cores prof. dr. Ir. P. Meurs
Braaksma, Patricia – Welke betekenis geven  WUR prof. dr. A.N. van der Zande, 
mensen aan cultuurlandschappen? prof. dr. J. Lengkeek,  
dr. M. Jacobs
Clarke, Nicholas – How Heritage Learns TUD prof. dr. Marieke Kuipers
Dam, Rosaline van – Zelforganisatie en  WUR prof. dr. A.N. van der Zande,
cultureel erfgoed prof. dr. C.J.A.M. Termeer
Damayanti, Vera – History and cultural values of 2013-2017 RUG prof. dr. Th. Spek
the river landscape of Banjarmasin River City, 
South Kalimantan Province, Indonesia
Egberts, Linde – Erfgoed en identiteit in/van het VU prof. dr. J.C.A. Kolen, 
gebied van het Karolingische Middenrijk prof. dr. J. Renes
Elphers, Sophie – Heritage of the lost; post-war 2009- Meer- prof. dr. P. Romijn,  
farms and the cultural relations with destruction tens dr. H.C. Dibbits
and lost in the Second World War
Flooren, Michiel – Verbindend verleden; de  VU prof. dr. J.C.A. Kolen,  
betekenis van erfgoed voor de identiteit van prof. dr. J. Renes
regio’s in een leisure context
Geevers, Kees – Stedenbouwkundige Waarde- TUD prof. ir. E. Luiten, 
stelling van Grootschalig Industrieel Erfgoed prof. dr. ir. Vincent Gruis
Guzman, Paloma – World Heritage management 2012- TU/e prof. dr. Bernard Colenbrander, 
and Urban Development in Latin American  dr. Ana Pereira Roders
Emerging Cities: Querétaro as case study
Knottnerus, Otto – Das Land Kanaan an der RUG prof. dr. Y.B. Kuiper,
Nordsee – Streifzüge durch die Mentalitäts- prof. dr. G.T. Jensma,
geschichte einer (ehemaligen) amphibischen prof. dr. ir. Th. Spek
Gesellschaft.
Ooijen, Iris van – Camps as contested sites.  2010-2014 VU prof. dr. Jan Kolen,  
Postwar development of the camps Vught,  prof. dr. Rob van der Laarse
Westerbork and Amersfoort as heritage.
51
—
Purmer, Michiel – Landschap, natuur en erfgoed VU Prof. dr. J. Renes, 
bij Natuurmonumenten prof. dr. J.C.A. Kolen
Schilt, Jeroen (BMA) – Een toekomst voor de 2013 - TU/e prof. dr. Bernard Colenbrander, 
naoorlogse stad, erfgoed en energie dr. ir. H.L. Schellen
Van den Toorn Vrijthoff – The Future of the Past. TUD prof. dr. V. Nadin, 
Dutch Strategies for the Historic Urban Core prof. ir. E. Luiten
Tzalmona, Rose – Traces of Collective Amnesia. VU / prof. dr. J. Bosma,
Confronting the Remains of Hitler’s Atlantikwall TUD prof. ir. E. Luiten
Veldpaus, Loes – Historic Urban Landscapes 2011- TU/e prof. dr. Bernard Colenbrander, 
Approach: A Framework for assessing its  dr. Ana Pereira Roders
application
Visser, Sophie – Informatievoorziening over het UU prof. dr. J. Renes
cultuurhistorisch landschap
Zuidam, John van – Twentse landjuwelen.  WUR prof. drs. J.A.J. Vervloet, 
Buitenplaatsen van textielbaronnen in Twente prof. dr. ir. Th. Spek
18e-20e eeuw.
Nog niet bekend (TU/e) – Een toekomst voor  2013 - TU/e prof. dr. Bernard Colenbrander, 
de naoorlogse stad, erfgoed en energie dr. ir. H.L. Schellen
52
—
RECENTLY PUBLISHED PhD THESES (SINCE 2000)
TITLE SUPERVISOR(S)
Pfeifer, C. - Landscape services: a spatial, behavioural and  WUR *
institutional approach to strategic decision-making.
During, Roel (2010). Cultural heritage discourses and WUR prof. dr. A.N. van der Zande, 
Europeanisation: discursive embedding of cultural heritage prof. dr. ir. K.A.M. van Assche, 
in Europe of the regions.  prof. dr. A.J.J. van der Valk
Pereira Roders, A. (2007) RE-ARCHITECTURE: Lifespan  TUe prof. ir. Jouke Post, 
rehabilitation of built heritage. prof. dr. José Aguiar,  
dr. ir. Peter Erkelens
Duineveld, Martijn (2006). Van oude dingen, de mensen,  WUR prof. dr. J. Lengkeek
die voorbijgaan. Over de voorwaarden meer recht te kunnen 
doen aan de door burgers gewaardeerde cultuurhistorie
Kolen, Jan (2005). De biografie van het landschap; drie essays VU prof. dr. N.G.A.M. Roymans
over landschap, geschiedenis en erfgoed. Proefschrift Vrije  
Universiteit, Amsterdam.
Aa, Bart J.M. van der (2005). Preserving the heritage of huma- RUG prof. dr. P.P.P. Huigen,  
nity? Obtaining world heritage status and the impact of listing prof. dr. G.J. Ashworth,  
dr. P.D. Groote
Assche, Kristof van (2004). Signs in time: improving the WUR prof. dr. A.J.J. van der Valk
application of cultural and historical perspectives in planning 
and designing metropolitan landscapes in the Netherlands  
and Flanders
Hupperetz, Wim. (2004). Het geheugen van een straat;  KUB prof. dr. A.-J. Bijsterveld,  
achthonderd jaar wonen in de Visserstraat te Breda. Matrijs, prof. dr. G. Rooijakkers
Utrecht (Erfgoed Studies Breda 2). 
Gorp, B.H. van (2003). Bezienswaardig? Historisch-geografisch VU prof. dr. R. van der Vaart,  
erfgoed in toeristische beeldvorming. Eburon, Delft. dr. J. Renes
Key
KUB Tilburg University
NWO Netherlands Organisation for Scientific Research
RUG University of Groningen
TUD Delft University of Technology
TUe Eindhoven University of Technology
UU Utrecht University
VU Vrije Universiteit Amsterdam
WUR Wageningen University and Research Centre
54 Credits 
—
The Heritage and Spatial Development Research Agenda was commissioned by the 
Culture and Spatial Development Steering Group.
Executive commissioning body: 
Cultural Heritage Agency of the Netherlands - Prof. Jos Bazelmans
 
The Heritage and Spatial Development Research Agenda was compiled by
Prof. Joks Janssen (Wageningen University and Research Centre)
Prof. Eric Luiten (Delft University of Technology)
Prof. Hans Renes (Vrije Universiteit Amsterdam)
Prof. Jan Rouwendal (Vrije Universiteit Amsterdam)
 
and
 
Olga Faber (RCE)
Dr. Cees-Jan Pen (Platform31)
Eva Stegmeijer, MSc  (Platform31/RCE)
 
Editor
Peter Paul Witsen – Bureau Westerlengte
Design
Jeroen Schippers – WÆB, waeb.nl
Translation
Sue McDonnell – translation@tuxsol.com
 
© Any material in this publication may be used provided the source is acknowledged.
ISBN/EAN 9789057992230
 
Amersfoort, 2014 
55
—
56
—
. . R . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . M . . . .
info . r es t au ra. t i. e . e. n  . b Deh. e .e r. . . . . .
. R i j k sd i en s t  v oo r  de  Monumen tenzo rg . . . . Z .
. . . . . . . . . . 2005 .
25
Kleuronderzoek
Bij restauraties van gebouwen wordt er bijna altijd geschilderd. De vraag is dan: in welke
kleur en met welke soort verf? Deze vragen zijn niet altijd snel te beantwoorden. Soms is
er materiaaltechnisch onderzoek van de verflagen nodig, het zogenaamde kleurhistorische
onderzoek. Dit is een onderdeel van bouwhistorisch onderzoek, met als doel zowel de
historische en architectonische kwaliteiten, als de technische staat en eigenaardigheden
van de verflagen te achterhalen en te documenteren. Het kleurhistorische onderzoek kan
hierdoor een bijdrage leveren aan een goed restauratieplan, door verschillende opties en
keuzen ten aanzien van de historische verflagen en oude kleuren te verwoorden. In deze
brochure beschrijft de Rijksdienst voor de Monumentenzorg de onderzoeksmethoden en
de wijze van rapporteren.
I N L E I D I N G
Elk gebouw heeft zijn eigen kleurgeschiedenis, zowel wat betreft het exterieur als het interieur.
De ervaring leert dat de historische uitmonsteringen vaak zo eigen zijn aan de beoogde
architectonische uitstraling die het gebouw heeft gehad, dat zij bijdragen aan de kwaliteit van Bij kleurhistorisch onderzoek wordt in
het gebouw. De kwaliteit van een eerdere uitmonstering en het materiaalgebruik van de kleurentrappen de verf laag voor laag in
diverse perioden en het onderzoek daarnaar kunnen de basis vormen voor een restauratie. vlakjes naast elkaar weggeschraapt, zodat
Kleurhistorisch onderzoek hoeft niet als vanzelfsprekend tot een reconstructie, restauratie of er een chronologische reeks ontstaat.
conservering van een aangetroffen afwerking uit een eerdere periode te leiden. Het is ook Hierdoor kan er een indicatie worden ver-
mogelijk te kiezen voor een nieuwe kleur of decoratie. Maar het aanbrengen van deze nieuwe kregen van de verflaagopbouw (foto Ruth
kleur is dan wel een bewuste keuze. Jongsma)
Kleur en materiaal gaan altijd samen. Het is daarom van belang dat de kleurhistorisch te onder-
zoeken onderdelen op hun plaats gehouden worden, of worden gedocumenteerd, zodat de relatie
met andere architectonische afwerkingselementen op wanden, vloeren en plafonds, van gegla-
zuurde tegels en behang tot kunst- en natuursteen, ter plaatse geconstateerd kunnen worden. 
De Rijksdienst voor de Monumentenzorg pleit voor behoud van alle aanwezige historische
verflagen, zowel de verflagen van de eerste afwerking, als de lagen van latere perioden.
Daardoor blijft de historische gelaagdheid van het gebouw bewaard, niet alleen als bron van
informatie, maar ook in uiterlijk. 
H I S T O R I S C H E  O N T W I K K E L I N G
Onderzoek naar verflagen van gebouwen heeft aangetoond dat er door de eeuwen heen altijd
kleur is toegepast in architectuur. De invloed die het werk van de schilder op de verschijnings-
vorm van die architectuur heeft gehad blijkt bijzonder groot te zijn geweest. Men beschilderde
vrijwel alles.
Voor het exterieur was het pleisteren, vertinnen en schilderen reeds in de Romeinse tijd alge-
meen en tot diep in de negentiende eeuw heeft er een ononderbroken praktijk bestaan om
Een interessante historische schildering is deze bouwmaterialen met verf of pleister af te werken. Het bepleisteren of beschilderen van het
baksteen-materiaalimitatie. Men heeft op een exterieur was niet alleen esthetisch bedoeld. Het beschermde ook de bouwmaterialen tegen
bakstenen ondergrond helderrode baksteen met vocht en de daaruit volgende verwering. Zelfs in het voorname interieur kon men door het
witte voegen geschilderd aanbrengen van verf kleur- en maatverschillen opheffen, herstelwerk camoufleren en duurder
materiaal imiteren. Alles ten dienste van het architectonische beeld dat men voor ogen had.
De negentiende eeuw
Doordat de opvattingen over architectuur in de loop van de negentiende eeuw veranderden
en er een voorkeur ontstond voor een ‘eerlijke’ materiaaluitdrukking, raakte het gebruik van
verf en pleister langzamerhand in diskrediet. Veel afwerkingen zijn daardoor verloren gegaan,
omdat men zich niet bewust was van hun betekenis en waarde. De ontpleisterde kerken zijn
hier een goed voorbeeld van. Bovendien speelt de betrekkelijke duurzaamheid van historische
afwerkingen een rol in het verloren gaan ervan. Verf en pleister zijn tot op zekere hoogte
vanaf het einde van de negentiende eeuw uit de bouwpraktijk van exterieurs geweerd en als
gevolg daarvan ook uit de restauratiepraktijk. Zo is het beeld dat wij nu van de nog bestaande
historische architectuur hebben niet altijd een juist beeld.
Ter bescherming is op de Gobertanger steen van
de Sint-Gertrudiskerk te Bergen op Zoom een Tegenwoordig
flink pakket verflagen aangebracht, afkomstig De tendens om bij restauraties vertrouwd ogende, ‘historische’ kleuren te kiezen zonder te
van oorspronkelijke en latere afwerkingen (foto onderzoeken of deze werkelijk waren toegepast of in welke context zij waren toegepast, is
Evert Jan Nusselder) aan het veranderen. Voor een juist begrip van historische architectuur zijn onze hedendaagse
opvattingen van minder belang dan de opvattingen uit het verleden. Zorgvuldig onderzoek
vormt de basis voor een juist begrip. Het herstel van de eenheid tussen de oorspronkelijke
bouw en de kleurige, daarbij behorende afwerking – met andere woorden: herstel van het
In buitenhuis de Trompenburg te ’s-Graveland, originele architectonische concept – is van wezenlijk belang voor een historisch betrouwbare
aan de rand van het Gooi, zijn tijdens kleur- indruk van het gerestaureerde gebouw.
onderzoek verschillende zeventiende-eeuwse Veel gebouwen, inclusief de afwerkingen, zijn in de loop der tijd gemoderniseerd. Bij restau-
decoraties tevoorschijn gekomen. Door een groot ratie is het dan zaak om de loop van de geschiedenis te analyseren en te zien welke onder-
vlak vrij te leggen op een van de plafonds op de delen en situaties bij welke perioden horen. Daarbij geven de restanten van de verschillende
bel-etage kon in een klein kabinetje een plafond- uitmonsteringen zeer veel informatie, zowel voor de kleur- als voor de bouwgeschiedenis.
schildering van vliegende vogels worden ontdekt
(foto Ruth Jongsma) O N D E R Z O E K S N I V E A U S
Kleurhistorisch onderzoek bestaat uit materiaaltechnisch onderzoek van de afwerkingen die
in de loop der tijd op en in een gebouw zijn aangebracht. Het kleurhistorische onderzoek kan
niet los worden gezien van het architectonische beeld van exterieur en interieur en is direct
gekoppeld aan de architectuur- en bouwgeschiedenis.
Het materiaaltechnische onderzoek van de afwerkingen kent de volgende vier niveaus.
Kleurhistorische inventarisatie
In korte tijd wordt er snel en doeltreffend nagegaan of en waar in een gebouw oude verflagen
aanwezig zijn met een vermoedelijke monumentale waarde. Uit de bevindingen van deze kleur-
historische inventarisatie zijn nog geen conclusies te trekken over de toegepaste historische
kleur en schilderingen. De inventarisatie vormt de basis voor een volgend niveau in het kleur-
historische onderzoek.
2
Kleurhistorische verkenning
Als de inventarisatie aangevuld wordt met enkele puncties of stratigrafieën spreken we van
een verkenning. Bij een punctie wordt op een plek, bij voorkeur bij een beschadiging, met
een scalpel laag voor laag de diepte ingegaan. Een stratigrafie wordt ook wel kleurentrap
genoemd. Bij een kleurentrap wordt de verf laag voor laag in vlakjes naast elkaar wegge-
schraapt, zodat er een chronologische reeks ontstaat. In de verkenning wordt elk van de
aangetroffen verflagen genoteerd. Hierdoor kan er een indicatie worden verkregen van de
verflaagopbouw. Op basis van enkele verfmonsters kan deze opbouw worden geanalyseerd.
Aan de hand van de verkregen resultaten ontstaat er een eerste beeld van de historische
afwerkingen. De verkenning vormt de basis voor verdergaand kleurhistorisch onderzoek.
Specialistisch kleurhistorisch onderzoek
Indien de verkenning aanleiding geeft tot verder onderzoek wordt er een kleurhistorisch spe-
cialist ingeschakeld. Op basis van de inventarisatie en de verkenning onderzoekt de specialist
de verflagen uitgebreider, waarbij er naast nader stratigrafisch onderzoek in situ ook een
laboratoriumonderzoek uitgevoerd wordt. De onderzoeksresultaten worden aan omvattender
bouwhistorisch en aan archiefonderzoek gekoppeld. In deze brochure wordt dit onderzoeks-
niveau nader toegelicht.
Integraal afwerkingsonderzoek
In bepaalde situaties is kleuronderzoek van de verflagen alleen onvoldoende. In dat geval 
kan het onderzoek worden uitgebreid naar alle soorten afwerkmaterialen van het gebouw,
zoals de gebruikte steensoorten, pleisters, behangsels, betimmeringen en vloerafwerkingen.
Dit gebeurt vaak interdisciplinair.
S P E C I A L I S T I S C H  O N D E R Z O E K
De eigenaar van een monument kan zelf al veel over de afwerking van het pand te weten komen
door er gewoonweg gedetailleerd naar te kijken. Zo werd een meubel bij een nieuwe behang- Kleuronderzoek in verschillende fasen: eerst een
of schilderbeurt niet altijd verplaatst. Er is echter wel basiskennis nodig om de aangetroffen verkenning met puncties (boven), soms uitgewerkt
afwerking te interpreteren. Zo is het onder andere van belang grondlagen te kunnen onder- tot een stratigrafie (midden). In een tweede onder-
scheiden van toplagen. Ook is er daarbij kennis nodig van de verkleuring van pigmenten en zoeksfase (onder) zijn grotere kleurvlakken uit-
bindmiddelen in oude verflagen. gelegd (foto’s Ruth Jongsma)
Indien men meer zekerheid wenst over de historische afwerking van het gebouw is het nuttig een
ervaren kleurhistorisch onderzoeker of restaurator van historische binnenruimten te raadplegen. Gedetailleerd kijken kan al veel over de afwer-
Vooral door de ontwikkeling van restauratietechnieken van schilderijen en beschilderd beeld- king van een pand vertellen. Hier, in de Vroen-
houwwerk is het nu mogelijk om oude verflagen zorgvuldig te bestuderen en te benoemen. hof in Warmond uit 1926, is de oorspronkelijke
Het specialistische onderzoek bestaat uit stratigrafisch en laboratoriumonderzoek, aangevuld beschildering op de lambrisering in zicht gekomen,
met archief-, literatuur-, iconografisch en architectonisch onderzoek. doordat hier een meubel bij een nieuwe schilder-
beurt niet verplaatst was. De oorspronkelijke
Kleurhistoricus beschildering was in kleurstelling en schildertech-
Bij het materiaaltechnische specialistische kleurhistorische onderzoek worden de nog aanwezige niek afgestemd op de achtergrondkleur van het
verflagen materiaaltechnisch en historisch bestudeerd. Dit wordt aangevuld met archiefonderzoek behang (foto Elsbeth Geldhof)
en met alle andere beschikbare historische gegevens, zoals resultaten uit een bouwhistorisch onder-
zoek, gegevens via mondelinge overdracht, historisch fotomateriaal, gegevens van vroegere
bewoners en dergelijke. Voor de meeste monumenten is immers niet altijd een archief voorhanden,
maar vaak is er bijvoorbeeld wel contact tussen de huidige en de vorige eigenaren. Losstaand
archiefonderzoek levert onvoldoende inzicht op in de toegepaste kleuren. Er kan bijvoorbeeld in
een bouwbestek vermeld zijn dat de buitenluiken rood moesten worden en een gespecificeerde
rekening kan de hoeveelheden verfstoffen noemen die de schilder voor een opdracht nodig had.
Uit deze vermeldingen kan echter niet opgemaakt worden welke kleur, textuur en glansgraad
het rood dan zou moeten hebben. Het onderzoek van de verflagen kan die informatie wel geven.
Het is te vergelijken met archeologisch onderzoek, waarbij op de juiste plaatsen moet worden
3
gezocht en er vervolgens samenhang moet worden gevonden tussen de resultaten. Om tot een
goed kleuradvies te komen is interdisciplinaire samenwerking nodig. Zo zal de kleurhistoricus
samen moeten werken met de archiefonderzoeker, de bouwhistoricus, de restauratiearchitect
en andere specialisten die bij het verloop van een restauratie betrokken zijn.
Kleurhistorisch onderzoek kan tijdrovend zijn. Het verdient aanbeveling het vroegtijdig te laten
uitvoeren om de resultaten in het restauratieplan op te kunnen nemen. Het is uiterst zinvol dat
de kleurhistoricus vervolgens bij de uitvoering van de schilderwerkzaamheden of de restauratie
betrokken blijft.
Stratigrafisch onderzoek
Met een chirurgisch lancet, ook wel scalpel genoemd, worden de verflagen in het stratigrafi-
sche onderzoek laag voor laag vrijgelegd in de vorm van een kleurentrap. Onderzoek met
behulp van afbijtmiddel wordt afgeraden, omdat er een grote kans is dat de afbijt de structuur
van de verflagen verandert, waardoor de verflagen niet meer leesbaar zijn.
Tijdens de restauratie van het interieur van de De kleurentrap geeft een chronologisch beeld van de nog aanwezige verflagen. Die lagen
Trompenburg werden de wandbespanningen variëren van verflagen waarvan het oppervlak nog goed herkenbaar is tot lagen waarvan
verwijderd die bij de laatste restauratie van slechts sporen resteren. Ook decoratieve afwerkingen als hout- en marmerimitaties en 
rond 1960 waren aangebracht. Achter een van sjabloon- en trompe-l’oeil-schilderingen komen door deze methode meestal aan het licht.
de bespanningen kwam deze deur tevoorschijn. Voor de herkenbaarheid van de decoratieve afwerking is het vaak nodig om vlakken van
Hierop is een onaangetaste zeventiende-eeuwse representatieve grootte vrij te leggen.
wortelnotenhoutimitatie te zien, geflankeerd Het stratigrafische onderzoek vindt plaats op alle relevante onderdelen van het gebouw en
door een geel getinte marmering op het kozijn op meerdere plaatsen per onderdeel. Denk hierbij aan de gevels, muren, plafonds, vloeren,
(foto Ruth Jongsma) kozijnen, ramen, deuren en dergelijke. Pas als een bepaalde laag op verschillende plaatsen
terugkomt, kan worden geconcludeerd dat deze daadwerkelijk is toegepast. Er kan immers
net een proefstuk zijn vrijgelegd van een kleur die uiteindelijk nooit is uitgevoerd, of het betreft
een plek waar zo grondig is geschuurd dat er een laag ontbreekt. Bij geprofileerde opbouw
Op de deuromlijsting van Huis De Witte Roos kunnen de kleuren per vlak verschillen en moeten alle onderdelen van het profiel, zoals paneel,
te Delft zijn bijna zeventig verflagen aangebracht. bossing (de schuin afgestoken kant van het paneel), stijl (verticale rand), regel (horizontale
Gebouwd in de eerste helft van de achttiende rand) en lijst worden onderzocht.
eeuw betekent dit dat het exterieur om de acht Vooral olieverven hebben de eigenschap om, afgedekt met een nieuwe verflaag, te vergelen
jaar geschilderd is. De verfdwarsdoorsnede of te verdonkeren. Door de kleurentrappen enige weken aan ultraviolette straling bloot te
toont dat alle verflagen een lichte kleurstelling stellen trekt dat enigszins bij, zodat er een betere kleurindruk te krijgen is.
hebben, variërend van lichtbeige tot hardwit
(foto Edwin Verweij) Documentatie De kleurentrappen worden vervolgens beschreven en gefotografeerd, telkens
samen met een referentiekaart. Bij digitale fotografie is dat een referentiefotogrijskaart en 
bij analoge fotografie een referentiefotokleurenkaart, allebei met standaardwaarden om de
werkelijke kleuren van de trappen vast te stellen. Het beschrijven betreft naast de kleur ook
andere eigenschappen, zoals de glansgraad, de textuur (van kwaststreek tot tamponeerwerk
of typische rollerhuid), en de eventuele relatie van de lagen tot elkaar.
De vrijgelegde kleuren worden gedocumenteerd door ze te vergelijken met de kleurcodes
van het internationaal gebruikte Natural Color System of van het in Nederland veel gebruikte
Acoat Color Codification System, beide verkrijgbaar als standaardkleurenwaaiers van bepaalde
verffabrikanten. De kleuren kunnen ook worden weergegeven in gouache (dekkende waterverf)
of kleurpotlood of worden ingemeten met behulp van een digitale kleurenspectrofotometer.
De resultaten worden met elkaar vergeleken, zowel per ruimte als tussen de ruimten onderling,
waarna de eerste conclusies kunnen worden getrokken.
Laboratoriumonderzoek
Naast het stratigrafische onderzoek kan er microscopisch en microchemisch laboratorium-
onderzoek worden gedaan. Dit onderzoek kan worden uitgevoerd door een gespecialiseerd
instituut of een analist en soms ook voor een deel door de gespecialiseerde kleuronderzoeker
zelf. Voor het laboratoriumonderzoek wordt een monster genomen van het gehele verfpakket,
van de toplaag tot en met de ondergrond. Dit verfmonster, ter grootte van enkele millimeters,
4
wordt ingebed in kunsthars en haaks op de verflagen geslepen en gepolijst. De verflaagop-
bouw kan daarna onder een microscoop worden bestudeerd.
Doordat de lagen technisch als isolatielagen, grondlagen, plamuurlagen, voorlak- of voorbe-
werkingslagen en aflak- of afwerklagen, of als type verf als vernis en olie-, lijm- of kalkverf
voor een geoefend oog meestal herkenbaar zijn, kunnen nu de verschillende afwerkstadia
worden gedefinieerd. Ook aan de hand van vuillagen of craquelures, die ontstaan als de verf-
laag langere tijd aan weersinvloeden of vervuiling heeft blootgestaan en er bij overschilderen
onvoldoende is gereinigd en geschuurd, kan een laag als afwerk- of toplaag herkenbaar zijn.
Verguldingen, of restanten daarvan, en andere bladmetalen zijn bij deze onderzoeksmethode
goed herkenbaar, terwijl deze zeer dunne en kwetsbare lagen vaak moeilijk zijn terug te vinden
bij stratigrafisch onderzoek, net zoals zeer dunne verflagen. Ook verkleuring van het opper-
vlak van een verflaag kan in het laboratorium zichtbaar worden.
Datering Van de afzonderlijke verflagen kunnen nu de pigmenten en bindmiddelen worden
geanalyseerd. Er zijn pigmenten die nauwelijks verkleuren, terwijl andere pigmenten, zoals
smaltblauw in olieverf, na verloop van tijd hun kleur totaal kunnen verliezen. Doordat pigmenten
vaak te dateren zijn, kan het duidelijk worden uit welke periode een afwerking stamt. Om een
voorbeeld te noemen: de eerste toepassing van zinkwit in verflagen dateert van circa 1854,
waardoor de verflagen waarin dit pigment wordt teruggevonden pas vanaf die tijd kunnen
voorkomen, terwijl loodwit van voor en na 1854 kan dateren. Ook de grofheid van een pig-
ment zegt veel over de periode waarin het is toegepast. De moderne pigmenten zijn veel fijner
gemalen dan de oudere.
Het bindmiddel heeft ook verouderingseigenschappen en geeft inzicht in welk type verf er is
toegepast en daarmee in de mogelijke applicatie, dat wil zeggen de wijze van aanbrengen
van de verf.
Soms is er onvoldoende verfmateriaal aanwezig om een kleurentrap te kunnen maken of is
het verfpakket zo versteend dat laboratoriumonderzoek de enige mogelijkheid is om de oor-
spronkelijke verflagen op te sporen. De eerste verflaag op het linnen van een plafond-
Het analyseren van de gebruikte pigmenten en bindmiddelen wordt uitgevoerd met zeer stuk uit de achttiende eeuw in Huis De Witte
diverse, hoogwaardige analysetechnieken. Laboratoriumonderzoek is daarom kostbaar, Roos te Delft is groen (boven). Onder de micro-
maar noodzakelijk als nauwkeurig onderzoek gewenst is. scoop is te zien dat die op een dikke, witte gron-
dering is geschilderd (midden). Aan de boven-
Combinatie met stratigrafisch onderzoek Laboratoriumonderzoek maakt het kleuronder- zijde is een latere overschildering zichtbaar. Met
zoek completer, echter niet altijd duidelijker of eenvoudiger. Een verfdwarsdoorsnede geeft behulp van de elektronenmicroscoop valt te zien
de verflaagopbouw weer op een zeer specifieke plaats. Het is daarom noodzakelijk meerdere hoe groene pigmentdeeltjes zich donker aftekenen
verfmonsters te nemen. Ook is het belangrijk het onderzoek aan de verfdwarsdoorsneden te in de verflaag (foto’s Edwin Verweij en Annelies
relateren aan de stratigrafieën die in situ vervaardigd zijn. van Loon, FOM instituut AMOLF Amsterdam)
De kleur van een verflaag zoals die te zien is in een dwarsdoorsnede door de microscoop
komt niet overeen met de kleur zoals deze bij daglicht in de kleurentrap te zien is. Het is dus
noodzakelijk de bevindingen van het microscopische onderzoek te relateren aan het onder- Een groot vrijgelegd kleurvenster in Huis Fick
zoek ter plaatse. Soms is de kleurhistoricus degene die de verfmonsters bestudeert. Als dit in Oosterhout uit 1898 laat de kwaliteiten van
niet het geval is, dan is nauwe samenwerking tussen de kleurhistoricus en de analist van de de oorspronkelijke, zeer levendige, witte marmer-
verfmonsters van belang. imitatie zien (foto Elsbeth Geldhof)
Stratigrafisch onderzoek aan een gebouw is meestal het beste startpunt voor historisch
kleuronderzoek. Hierbij is duidelijk te zien waar zich in het gebouw welke verflagen bevinden.
De kleuren tonen zich duidelijker dan onder een microscoop. Het is van belang om vanuit de
bevindingen van het stratigrafische onderzoek gerichte vragen te stellen over wat er in het
laboratorium moet worden bestudeerd. Bijvoorbeeld of een zekere witte laag op locatie A
dezelfde is als een schijnbaar vergelijkbare witte laag op locatie B, of dat er een verkleuring
heeft plaatsgevonden.
Het is ook mogelijk om aan de hand van puncties eerst een groot aantal verfmonsters in het
laboratorium te onderzoeken om aan de hand daarvan te bepalen waar een stratigrafisch
onderzoek het beste kan worden uitgevoerd.
5
Archief-, literatuur-, iconografisch en architectonisch onderzoek
Naast materiaaltechnisch onderzoek kan er ook onderzoek worden gedaan aan de hand van
oude bestekken, bouwtekeningen, rekeningen, correspondentie, foto’s, schilderijen, tekeningen,
publicaties en de bewoningsgeschiedenis, om zo alle informatiebronnen met elkaar in verband
te kunnen brengen en de betrouwbaarheid ervan te toetsen.
Archiefonderzoek kan een goede en noodzakelijke onderbouwing zijn van materiaaltechnisch
onderzoek. Bestekken en bouwtekeningen laten zien of de onderzochte onderdelen origineel
zijn. Rekeningen van materialen geven een indruk van de mate waarin bepaalde verfstoffen
zijn toegepast en kunnen de verflaag dateerbaar maken. Verschillende uitmonsteringen van
interieurs kunnen vaak worden gekoppeld aan de gebruiks- en bewoningsgeschiedenis.
Toch wordt de kleur van een bouwwerk vaak niet of onnauwkeurig vermeld op de tekeningen
en in publicaties. Ook in historische bouwbestekken staat vaak ‘kleur nader te bepalen’, waarna
Ook een zwart-wit-foto geeft informatie over de een omschrijving ontbreekt.
historische uitmonstering, zoals hier over Huize Foto’s, ook zwart-wit-foto’s, geven door tintnuances aan of onderdelen in verschillende kleuren
Sterksel in Sterksel, bij Eindhoven zijn geverfd en waar onderzoek verricht kan worden. Donker en licht op zwart-wit-foto’s 
zeggen overigens niet altijd iets over de gebruikte kleur. Bij oude fotografietechnieken kunnen
donkere kleuren licht lijken en omgekeerd. Ook schilderijen kunnen aanwijzingen geven hoe
gebouwen en hun interieur er vroeger hebben uitgezien, al had een kunstschilder altijd de
vrijheid om de waarheid, en dus de kleur, naar zijn hand te zetten.
R A P P O R T A G E
Ongeacht de diepte ervan moet het onderzoek gerapporteerd worden en minimaal het vol-
gende bevatten: de monumentgegevens, de opdrachtomschrijving, het doel van het onder-
zoek, de conclusie en waarop die gebaseerd is, zoals welke onderdelen onderzocht zijn en
welke bronnen geraadpleegd.
Alle stappen van het onderzoek komen terug in de rapportage. Het is belangrijk om alle infor-
matie zo zorgvuldig mogelijk te noteren. De resultaten leiden meestal niet direct tot een een-
duidige conclusie, maar vormen een verzameling feiten op basis waarvan verschillende inter-
pretaties mogelijk zijn. Conclusies moeten daarom altijd worden toegelicht. In het geval van
Iacop Mes beschilderde rond 1630 dit balken- een restauratie kan er een advies worden uitgebracht.
plafond in Dordrecht, Voorstraat 235 Een rapportage kan er als volgt uitzien:
1. Samenvatting
2. Inleiding
Opmerkelijk is na 350 jaar de heldere kleurstel- . Monumentgegevens
ling van de trompe-l’oeil-schildering op dit pla- . Opdrachtomschrijving en doel van het onderzoek
fonddeel uit 1655 in het Johan de Witthuis te 3. Conclusie
Den Haag; een paneelimitatie met bladgoud- 4. .Resultaten
verguldingen op de profiellijst. De verflaag is . Architectuur- en bouwhistorische achtergrond
nooit overgeschilderd of gevernist (foto Edwin . Archief-, literatuur- en iconografisch onderzoek
Verweij) . Stratigrafisch onderzoek in situ
. Laboratoriumonderzoek
Kleurbenadering en -evaluatie
5. Advies
6. .Bijlagen
. Archiefstukken
. Bouw- en bewoningsgeschiedenis
. Plattegronden en aanzichten
. Locaties van uitgevoerde stratigrafieën
. Locaties waar verfmonsters zijn genomen
Overzichtslijsten van genomen foto’s en verfmonsters
6
E I N D A D V I E S
Hoe de resultaten te interpreteren en wat er vervolgens mee te beginnen is een interdiscipli-
naire kwestie. Gezien de complexiteit van de vele factoren die mee kunnen spelen is het
noodzakelijk dat er goed wordt overlegd tussen alle betrokken partijen: Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, kleurdeskundigen, restauratiearchitect, aannemer, bouw- en architectuur-
historicus, restaurator, schilder, eigenaar en gebruiker.
.De aanpak van een restauratie is afhankelijk van verschillende factoren, zoals:
. De zeldzaamheid en de kwaliteit van het gebouw.
. De beschikbare tijd en middelen.
. Het toekomstige gebruik. Bij restauratie van het hoofdgebouw van sana-
De technische mogelijkheden en beperkingen. torium Zonnestraal te Hilversum uit 1928 is 
Afhankelijk van deze factoren wordt er gekozen voor conservering, restauratie, reconstructie of er voor reconstructie gekozen van de originele
renovatie en worden er restauratoren, restauratieschilders of gewone schilders ingeschakeld. kleuren en het linoleum 
R E S T A U R A T I E
Verf is een vergankelijk materiaal. Verflagen springen direct in het oog en kunnen niet, zoals
veel bouwkundige constructies, onzichtbaar worden vervangen. Bij hoogwaardige restauraties
kan een restaurator de originele verf- en andere afwerklagen conserveren of consolideren,
waarbij het verouderde materiaal zichtbaar blijft. Voor een reconstructie van een afwerking die
niet meer in het zicht is, kan de afwerking worden uitgevoerd in het aangetroffen historische
verfsysteem of met hedendaagse verven.
In bijzondere gevallen kan ervoor worden gekozen om een bepaald afwerkstadium vrij te leggen.
Dat betekent dan altijd dat de latere afwerkstadia verloren gaan.
In de westerse restauratiefilosofie vertegenwoordigt het historische materiaal een essentiële
waarde. Dat geldt niet alleen voor kunstvoorwerpen, maar ook voor gebouwen. Het historische
materiaal is een belangrijke informatiebron, niet alleen nu, maar ook in de toekomst. De mate-
rialen van toen zijn niet meer de materialen van nu. Zelfs al heeft een architect niet bewust
een materiaal toegepast, dan nog is het materiaal een kind van zijn tijd, net zo goed als het
gebouw een kind van zijn tijd is. Bovendien laten de vele lagen de bouw- en bewoningsge-
schiedenis zien. Daarom is het goed om de historische lagen zo veel mogelijk te behouden.
V E R G U N N I N G  E N  S U B S I D I E
De kosten van het verrichten van kleurhistorisch onderzoek kunnen worden aangemerkt als
subsidiabele restauratiekosten wanneer het onderzoek wordt verricht door een daarvoor
opgeleide specialist.
De Monumentenwet 1988 is van toepassing bij het wijzigen van kleur. Voor het wijzigen van
de kleur van het exterieur moet een vergunning worden aangevraagd. Voor het interieur geldt
dit wanneer er sprake is van een bijzonder interieur of wanneer er agressieve verven gebruikt
gaan worden of wanneer de oude verflagen worden verwijderd. In de twee laatstgenoemde
gevallen is er immers sprake van een fysieke wijziging van het interieur. Bij twijfel kan contact
worden opgenomen met de gemeente of de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
Voor het gebruik van ‘oude’ verven die zijn verrijkt met inmiddels verboden oplosmiddelen is
er een uitzonderingsregeling voor rijksmonumenten. In die regeling wordt het werk gespecifi-
ceerd. Informatie hierover is verkrijgbaar bij het bedrijfschap, de Arbo-dienst en het ministerie
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
Het versleten karakter van de oude verflagen (boven) van deze dubbele deur van de theekoepel van Kasteel
Rosendael bij Rozendaal is bij conservering instandgehouden (onder). De nieuwe, aangevulde onderdelen
zijn in kleur aangepast, de oude, bladderende verflagen zijn geconsolideerd en op de meest storende plaat-
sen is de ontbrekende kleur ingetoond (foto’s Ruth Jongsma en Edwin Verweij)
7
L I T E R A T U U R T O T  S L O T
- Berghuis, J. & Janse, H. (1992). Schilder- Materiaaltechnisch onderzoek aan afwerklagen van gebouwen is een jonge discipline. Er moet
en verfkunst, Zeist. (RV bijdrage 13) een inhaalslag worden gepleegd om zo veel mogelijk over de historische afwerklagen te weten
- Bourgeois, T., et al. (2001). Monumenten- te komen.
zorg? Vergeet de historische binnenruimte niet! Bij restauraties zijn door onvoldoende kennis tot op heden veel afwerklagen verloren gegaan.
Maastricht. (Interreg-project Stichting De Rijksdienst voor de Monumentenzorg pleit ervoor om eerst de historische kleuren te onder-
Restauratie Atelier Limburg en Hogeschool zoeken en te documenteren en vervolgens te zien wat deze met een gebouw hebben gedaan
Antwerpen) of doen. Met andere woorden: om vervolgens de kwaliteit van de verschillende afwerklagen
- Breedveldt Boer, I.M. (1991). Plafonds in te begrijpen en te onderkennen.
Nederland 1300-1800, Zeist. (RV bijdrage 12) Het kan voorkomen dat de historische kleuren van het exterieur misstaan door de veranderde
- Bulletin KNOB, 99 (2000), nr. 5. stedelijke context waarin het gebouw zich bevindt. Daarnaast wordt kleur als heel persoonlijk
- Denslagen, W.F. & Vries, A. de (1984). ervaren, zeker in het interieur, en is zij onderhevig aan een veranderende smaak of mode.
Kleur op historische gebouwen: de uitwendige Het is dan zaak om de historische afwerklagen te bewaren. Immers, ook de hedendaagse
afwerking met pleister en verf tussen 1200 en smaak heeft geen eeuwigheidswaarde.
1940, Den Haag.
- Fock, C.W., Eliëns, T.M., Koldeweij, I N F O R M A T I E
E.F. & Pijzel-Domisse, J. (2001). Het Neder-
landse interieur in beeld 1600-1900, Zwolle. Voor informatie en advies over dit onderwerp kunt u contact opnemen met de Rijksdienst
- Kleur bekennen: historische en moderne voor de Monumentenzorg. De specialisten, mevrouw drs. B.E. Crijns (030 · 69 83 256,
verfsystemen in de monumentenzorg (1994). b.crijns@monumentenzorg.nl) en mevrouw ir. M.G. Polman (030 · 69 83 207,
Studiedag 18 november 1994 WTA m.polman@monumentenzorg.nl) zijn in ieder geval op maandagen bereikbaar. Op verzoek
Nederland Vlaanderen. Best. kunnen een lijst met praktiserende kleurhistorische onderzoekers en een uitgebreide toelichting
- Kleur, pigment en verf in restauratie (2003). op het rapporteren ter inzage worden gegeven.
Studiedag 7 november 2003 WTA Een aantal keren per jaar organiseert de Rijksdienst voor de Monumentenzorg bovendien
Nederland Vlaanderen, Maastricht. Best. een kleurhistorisch platform, waarin verschillende disciplines die zich met kleurhistorisch
- Mosk, J.A. & Roelofs, W.G.Th. (1997). onderzoek bezighouden elkaar door middel van voordrachten informeren.
Een kleurrijk verleden: kleur, versieringen en
materiaal-imitaties in historische binnenruimtes. N U T T I G E  A D R E S S E N
25ste CL Themadag 1996, Amsterdam.
- Polman, M.G. (1999). Kleuronderzoek Instituut Collectie Nederland (ICN) Nationaal Restauratie Centrum
van historische afwerklagen. In Praktijk- laboratorium; adviseurs; opleiding tot restaurator cursussen
boek instandhouding monumenten: deel III-4, Postbus 76709, 1070 KA Amsterdam Nieuwe Uilenburgerstraat 91 
Den Haag. 020 · 30 54 545, fax 020 · 30 54 600 1011 LM Amsterdam
- Schuit, P.K. van der (1983). info@icn.nl, www.icn.nl 020 · 62 37 791, fax 020 · 62 08 344
Conserveringsaspecten van verf op steen- info@restauratiecentrum.nl 
achtige ondergronden. In Materialen en Stichting Restauratie Atelier Limburg www.restauratiecentrum.nl
technieken in oude bouwwerken: les 10 (pp. opleiding tot onderzoeker en restaurator
20-24), Zeist. Postbus 1679, 6201 BR Maastricht Restauratoren Register
- Zantkuyl, H.J. (1973-1992). Bouwen in 043 · 32 18 444, fax 043 · 32 57 568 Postbus 15854, 1001 NJ Amsterdam
Amsterdam, Amsterdam. sral@wxs.nl, www.sral.nl 020 · 30 54 689, fax 020 · 30 54 633
restauratoren.register@icn.nl 
Restauratoren Nederland www.restaurator.nl
Postbus 11503, 1001 GM Amsterdam
020 · 85 00 370, fax 020 · 85 00 390
info@restauratoren.nl, www.restauratoren.nl
R I J K S D I E N S T V O O R D E M O N U M E N T E N Z O R G
Broede rp l e in  41 · 3703  CD Ze i s t
Pos tbus  1001 · 3700  BA Ze i s t
S | 030 · 69 83 211
RDMZ info Restauratie en beheer nr. 25, juli 2001, gewijzigde 2e druk oktober 2005, | 030 · 69 83 456  I n f o D e s k
meegezonden met Nieuwsbrief 6, november 2005
Redactie Ries van Hemert, Taco Hermans, Michiel van Hunen, Mariël Kok, Cor van Kooten T | 030 · 69 16 189
en Dirk Snoodijk Tekst Mariël Polman, Bernice Crijns en Ruth Jongsma 
Foto’s RDMZ, tenzij anders vermeld Vormgeving B@seline, Utrecht w | www.monumentenzorg .n l
Druk Hoonte Bosch & Keuning, Utrecht | www.monumenten .n l
Voor bestelling van meerdere exemplaren: InfoDesk 030 · 69 83 456
6Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. ISSN 1566-7057 @ | in fo@monumentenzorg .n l
 
 
 
INVENTAIRE DU PATRIMOINE 
ARCHITECTURAL BRUXELLOIS : 
MÉTHODOLOGIE 
 
Ordre des diverses tâches 
 
 
 
 
 
Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale 
Direction des Monuments et Sites – Cellule inventaire               Février 2010 
 
 
Le travail d’inventaire proprement dit s’effectue par quartiers ou zones urbaines : tous les 
immeubles y sont systématiquement examinés et évalués (d’un point de vue historique et 
architectural) au regard de leur situation et de leur contexte actuels. La délimitation de ces 
quartiers dans une commune se fait en fonction des phases d’urbanisation et/ou des différents 
pôles d’attraction à partir desquels s’est développé l’habitat.  
 
A. Les recherches préalables 
 

 La collecte des sources 
 
Afin de situer les immeubles dans leur contexte urbanistique et architectural ancien et 
existant, on procède à la collecte des sources écrites et iconographiques. Les références aux 
sources consultées sont rédigées selon une norme et sont reprises sous la forme d’une 
bibliographie sélective (car réalisée en fonction du territoire étudié). 
 
Les diverses informations récoltées lors de cette première phase serviront notamment à 
alimenter les notices. 
 

 La prospection sur le terrain 
 
La prospection sur le terrain consiste à photographier la totalité des immeubles de la zone 
étudiée. Elle permet ainsi d’avoir un état des lieux précis du bâti existant à une époque 
déterminée, de procéder à une première analyse et à la présélection des immeubles à reprendre 
à l’inventaire du patrimoine. Les clichés pris lors de la prospection – qui serviront également 
de support lors de la rédaction des descriptions sommaires – sont codés selon des normes 
précises et classés par voirie. 
 
 
B. La présélection des immeubles et des ensembles1 
 
La présélection des immeubles à reprendre à l’inventaire se fait sur base des recherches 
préalables et selon des critères préétablis : sont précisés les bâtiments qui feront l’objet d’une 
notice individuelle, ceux qui seront mentionnés en notice de rue ainsi que l’appartenance (ou 
non) de ces immeubles à une succession d’immeubles qui, par leur homogénéité, forment une 
enfilade intéressante d’un point de vue urbanistique et architectural. 
 
Cette présélection (proposée par l’agent qui traite le quartier) peut être relativement ample : 
une réévaluation en équipe est prévue dans une phase ultérieure. 
 
 
C. Le dépouillement des archives 
 
Les archives communales des travaux publics et de l’urbanisme constituent la source majeure 
de l’inventaire (plans d’alignement des voiries et demandes de permis de bâtir). Les 
                                                 
1 Lorsque le travail est confié à une équipe externe, les photos de travail (ou de prospection) et les listes des 
immeubles repris à l’inventaire (grilles de sélection) sont réalisées par la Direction des Monuments et Sites et 
fournies à l’équipe en question. 
 2 
informations récoltées lors de ce travail doivent permettre de retracer l’histoire des immeubles 
du quartier et préciser la sélection. Ce dépouillement prendra une ampleur différente selon 
que les immeubles sont repris ou non à l’inventaire. 
 
Selon les résultats de ce dépouillement, des bâtiments s’avérant décevants pourront être 
supprimés de la sélection définitive et faire l’objet d’une simple mention en notice de rue. À 
l’inverse, d’autres pourraient passer de la notice de rue à la notice individuelle ou être 
supprimés de la sélection. Néanmoins, ces cas sont plutôt rares, la présélection étant très 
proche du résultat définitif. 
 
Les notes (ou fiches) et les photos résultant du dépouillement des archives sont classées par 
voirie et par numéros de police. 
 
 
D. La sélection définitive 
 
Les immeubles repris lors de la présélection sont réévalués lors de réunions organisées au sein 
de la cellule Inventaire. Cette réévaluation, opérée par un petit groupe de personnes et 
enrichie par les informations notamment récoltées en archives, doit entre autres garantir une 
cohérence maximale à l’inventaire. 
 
Si cela s’avère nécessaire, une nouvelle prospection sur le terrain est organisée pour les 
immeubles sélectionnés. Le but est d’identifier les matériaux et l’état de conservation lorsque 
la photo (de travail) ne le permet pas (la fiche de prospection peut être utilisée comme aide-
mémoire).  
 
 
E. Rédaction 
 
1. des notices de voirie et des notices individuelles (ou descriptions sommaires) pour 
les bâtiments sélectionnés, 
2. des légendes des illustrations définitives destinées à être publiées, 
3. des introductions générales (synthèses urbanistique et architecturale) relatives au 
quartier traité. 
 
Différents canevas sont proposés pour la rédaction des notices. Ces canevas ont pour but de 
structurer et d’homogénéiser autant que possible ces notices qui se doivent d’être concises et 
synthétiques : elles reprennent un historique de l’immeuble, une description de la façade avant 
et précisent l’état de conservation de celle-ci (le glossaire illustré –
 http://www.irismonument.be/fr.p.glossary.html –, les listes des styles et des typologies sont à 
prendre en considération). 
 
À ce stade, on procède également à la sélection des photos à publier et à la rédaction de leurs 
légendes (la prise des photos pour la publication peut éventuellement se dérouler en grande 
partie avant la rédaction, dès que la sélection est effectuée). 
 3 
 
F. L’archivage des données 
 
Archivage de l’iconographie, des notes résultant du dépouillement des archives et des textes. 
 
 
G. Les relectures et la traduction2 des textes 
 
Les relectures sont réalisées par des personnes différentes et consistent en : 
 
1. une à deux relectures dites « de fond » : les relecteurs sont avant tout attentifs à la 
justesse et à la pertinence des textes, au respect des structures énoncées dans la 
méthodologie, à la qualité et à la concision des formulations ainsi qu’à la précision du 
vocabulaire ; 
2. une relecture dite « typographique » : les relecteurs ont pour consigne de débusquer 
les fautes d’orthographe ou les coquilles. 
 
Une fois ces relectures terminées, les textes sont traduits et les traductions font, elles aussi, 
l’objet d’une relecture. 
 
 
H. Encodage des résultats dans la base de données 
 
Les textes, les images et les légendes sont encodées dans la base de données selon les 
instructions reprises dans le manuel. Les données sont ensuite implémentées dans le site web 
de l’inventaire. 
 
                                                 
2 Lorsque le travail est confié à une équipe externe, la traduction des textes est prise en charge par la Direction 
des Monuments et Sites. 
 4 
 
 
 
INVENTAIRE DU PATRIMOINE 
ARCHITECTURAL BRUXELLOIS : 
MÉTHODOLOGIE 
 
Les recherches préalables 
 
 
 
 
 
 
Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale 
Direction des Monuments et Sites – Cellule inventaire               Juin 2012 
 
 5 
 
Le travail d’inventaire d’un quartier déterminé débute avec la collecte des sources. Les 
sources existantes relatives à ce quartier, à ses rues, à son architecture etc. sont examinées de 
façon critique. Les informations disponibles sont-elles accessibles et dans quelle mesure sont-
elles pertinentes ? 
 
I. COLLECTE DES SOURCES 
 
Qu’entend-on par « sources » ? 
 
1. L’immeuble proprement dit 
Cela va plus ou moins de soi. La recherche relative à l’immeuble proprement dit est à 
la base de la description de celui-ci. On y relève la présence d’inscriptions, d’ancres 
millésimées ou de tout autre élément pouvant aider le chercheur à ce propos. 
 
2. Les sources écrites 
On distingue les sources inédites des sources publiées. 
 
- Les sources inédites : 
Elles concernent les sources originales, en grande partie rassemblées dans les 
dépôts d’archives et dans les musées, et qui n’ont pas encore été publiées. 
On les trouve : 
 -dans les archives communales, souvent sans inventaire ; 
-dans d’autres fonds d’archives, généralement accessibles via un 
inventaire (Archives de la Ville de Bruxelles, Archives 
d’Architecture Moderne, Institut royal du Patrimoine artistique, 
etc.) ; 
-concernent les travaux de fin d’études des hautes écoles et des 
universités, généralement accessibles via l’une ou l’autre base 
de données. 
 
- Les sources publiées : 
Elles sont généralement facilement accessibles, mais doivent être abordées 
avec un regard critique. 
 
3. Les sources iconographiques 
Elles sont souvent très importantes dans le cadre de l’étude du patrimoine/de la situation 
existant/e, surtout lorsqu’il s’agit d’une iconographie ancienne (ou état « originel ») et de 
sa confrontation avec le patrimoine existant (ou situation actuelle). 
Inconvénient : elles sont conservées à la fois dans les fonds publiés et les fonds non 
publiés. 
Par sources iconographiques on entend : 
- les dessins ou les esquisses ; 
- les plans cadastraux ; 
- le matériel cartographique ; 
- les tableaux, gravures, etc. ; 
- les cartes postales ; 
- les photos, entre autres issues des archives communales, conservées à l’IRPA 
et autres banques d’images. 
 
 6 
 
A. Les recherches bibliographiques 
 
Outre les archives communales qui, avec l’immeuble, constituent, la source essentielle pour 
toute recherche réalisée dans le cadre de l’inventaire, les sources bibliographiques sont 
également à prendre en considération : livres (monographies, catalogues, etc.), articles de 
presse et de périodiques, sources iconographiques et sites internet.  
 
Lorsque l’on procède à des recherches bibliographiques, il convient de distinguer la 
bibliographie générale de la bibliographie spécifique. 
 
A.1. Bibliographie générale 
 
La bibliographie générale rassemble des ouvrages généraux, des travaux de fin d’études, des 
glossaires, des monographies (d’artistes, d’un édifice, d’un lieu ou d’une commune), des 
catalogues d’exposition, des guides (généralement thématiques et relatifs à un territoire 
déterminé ou un quartier) et des inventaires thématiques. Toutes ces publications concernent 
la Belgique – Bruxelles en particulier –, le patrimoine, la conservation du patrimoine, 
l’architecture, l’urbanisme, l’histoire sociale, etc. Cette bibliographie générale a été compilée 
et est proposée ci-dessous. 
 
 

 Ouvrages généraux, contributions, inventaires 
 
- 50 ans Architecture Bruxelles (Catalogue d’exposition), CERAA, Bruxelles, 1989. 
 
- 1890-1972. Bruxelles, guide d’architecture, Ministère de la Culture française, Bruxelles, 
1972. 
 
- 100.000 habitations construites à l’initiative de la Société Nationale des Habitations et 
Logements à Bon Marché, Bruxelles, s.d. (1954). 
 
- L’Académie et l’Art Nouveau, 50 artistes autour de Victor Horta (Catalogue d’exposition), 
Les Amis de l’Académie Royale des Beaux-Arts ASBL, Bruxelles, 1996. 
 
- Académie Royale des Beaux-Arts de Bruxelles, 275 ans d’enseignement (Catalogue 
d’exposition), Bruxelles, 1987. 
 
- Art dans le métro, STIB, Bruxelles, 1999. 
 
- APERS, J., HOPPENBROUWERS, A., VANDENBREEDEN, J., Inventaris van het 
cultuurbezit in België, urgentie-inventaris van het bouwkundig erfgoed van de Brusselse 
agglomeratie, Nederlandse commissie voor de Cultuur van de Brusselse Agglomeratie, 
Snoeck-Ducaju en Zoon, Bruxelles – Gand, 1979. 
 
- ARON, J., BURNIAT, P., PUTTEMANS, P., Guide d’Architecture Moderne, Bruxelles et 
environs, 1890-1990, Hatier, Alleur, 1990. 
 
- ARON, J., BURNIAT, P., PUTTEMANS, P., L’architecture contemporaine en Belgique : 
guide, Éditions de l’octogone, Bruxelles, 1996. 
 7 
 
- ARON, J., DE BECKER, F., PUTTEMANS, P., Inventaire du patrimoine contemporain de 
la Région de Bruxelles, Bruxelles, 1994. 
 
- Atlas du sous-sol archéologique de la Région de Bruxelles, Direction des Monuments et 
Sites – MRAH, Bruxelles, 1992 - 2012. 
 
- BAECK, M., VERBRUGGE, B., De Belgische Art Nouveau en Art Deco wandtegels 1880-
1940, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Bruxelles, 1996 (M & L cahier, 3). 
 
- BAUDON, J.H., et al., Bruxelles, 1890-1975. Guide d’architecture, Bruxelles, 1976. 
 
- BEKAERT, G., Architecture contemporaine en Belgique, Racine, Bruxelles, 1996 
(Collection Architecture en Belgique). 
 
- BEKAERT, G., STRAUVEN, F., Bouwen in België 1945-1970 (Catalogue d’exposition), 
NCB, Bruxelles, 1971. 
 
- BENEZIT, E., Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs 
et graveurs de tous les temps et de tous les pays par un group d’écrivains spécialistes français 
et étrangers, Librairie Gründ, Paris, 1999. 
 
- BERNAERTS, A., KERVYN DE MARCKE TEN DRIESSCHE, Les noms de rues de 
Bruxelles, éd. De Visscher, Bruxelles, 1951. 
 
- BILLEN, C., DUVOSQUEL, J.-M. (dir.), Bruxelles, Fonds Mercator, Anvers, 2000 
(L’Esprit des villes d'Europe). 
 
- BORSI, F., Bruxelles 1900, Mark Vokaer éd., Bruxelles, 1979 (Collection Europe 1900). 
 
- BORSI, F., PORTOGHESI, P., Victor Horta, éd. J.-M. Collet, Braine-l’Alleud, 1996. 
 
- BORSI, F., WIESER, H., Bruxelles capitale de l’Art Nouveau, éd. J.-M. Collet, Braine-
l’Alleud, 1996 (Collection Europe 1900). 
 
- Bruxelles Art Nouveau, AAM, Bruxelles, 1985. 
 
- Bruxelles, construire et reconstruire. Architecture et aménagement urbain 1780-1914 
(Catalogue d’exposition), Crédit Communal de Belgique, Bruxelles, 1979. 
 
- Bruxelles. Pentagone, 3 vol., Pierre Mardaga éditeur, Liège, 1989-1993 (Le patrimoine 
monumental de Belgique). 
 
- Bruxelles, Ville d’Art et d’Histoire, Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale, Direction 
des Monuments et Sites, Bruxelles, nos 1-50, 1993-2012. 
 
- BURNIAT, P., PUTTEMANS, P., VANDENBREEDEN, J., L’Architecture moderne à 
Bruxelles. Guide, Les Éditions de l’Octogone, Bruxelles – Louvain-la-Neuve, 2000. 
 
- CAPELLE, P., VAN INNIS, G., OSAER, T., Les églises à Bruxelles, Malines, 1995. 
 8 
 
- Cent cinquante ans de vie artistique. Documents et témoignages d’Académiciens membres 
de la classe des Beaux-Arts (Catalogue d’exposition), Palais des Académies, Bruxelles, 1980. 
 
- CHESNOT, H. (dir.), Bruxelles, jardins retrouvés (Catalogue d’exposition), Banque 
Bruxelles Lambert, Bruxelles, 1984. 
 
- COEKELBERGHS, D., JANSSENS, W., Répertoire photographique du mobilier des 
sanctuaires en Belgique, Province de Brabant, Institut Royal du Patrimoine artistique, 
Buxelles, 1979. 
 
- COHEN, M., THOMAES, J., Jacques Dupuis l’architecte, La lettre volée/Communauté 
française de Belgique, Bruxelles, 2000. 
 
- CRUNELLE, M., DEBLIECK, D., VAUTHIER, E., et al., Inventaire des salles de cinéma 
de la Région de Bruxelles, Région de Bruxelles-Capitale, Service des Monuments et Sites, 
Bruxelles, 1994. 
 
- CULOT, M. (dir.), L’immeuble et la parcelle. Les immeubles à appartements comme 
éléments constitutifs du tissu urbain. Le cas de Bruxelles 1870-1980, AAM, Bruxelles, 1982. 
 
- CULOT, M, DELEVOY, R.-L., LE CLEF, C., et al., Antoine Pompe ou l’architecture du 
sentiment (Catalogue d’exposition), AAM, Bruxelles, 1975. 
 
- CULOT, M., GEHOT, H., Bruxelles et la Senne (Catalogue d’exposition), AAM, Bruxelles, 
1997. 
 
- CULOT, M., HENNAUT, E., LIESENS, L., L’Architecture Art Déco à Bruxelles 1920 –
 1930 (Catalogue d’exposition), AAM, Bruxelles, 1996. 
 
- CULOT, M., HENNAUT, E., LIESENS, L., Archives d’Architecture Moderne. Catalogue 
des collections. Tome II, AAM, Bruxelles, 1999. 
 
- CULOT, M., TERLINDEN, F., Antoine Pompe et l’effort moderne en Belgique 1890-1940 
(Catalogue d’exposition), éd. du Musée d’Ixelles, Bruxelles, 1969. 
 
- CULOT, M., VAN LOO, A., Musée des Archives d’Architecture Moderne, AAM, Bruxelles, 
1986. 
 
- DANCKAERT, L., Bruxelles cinq siècles de cartographie, Lannoo-Mappamundi, Tielt-
Knokke, 1989. 
 
- DECHAUX, C., DE PATOUL, B., KERREMANS, R., et al., Le dictionnaire des peintres 
belge, du XIVe siècle à nos jours, La Renaissance du Livre, Bruxelles, 1994. 
 
- DECLEVE, C., Guide des décors de céramiques à Bruxelles de 1880 à 1940. Aperçu 
historique de 7 industries céramiques belges dont les créations sont encore visibles sur les 
façades bruxelloises, éd. Stéphan Alberty, Bruxelles, 1996. 
 
 9 
- DE HENS, G., MARTINY, V.-G., Une école d’architecture, des tendances 1766-1991, 
AAM, Bruxelles, 1992. 
 
- DELEVOY, R.-L., CULOT, M., GIERST, M., L. H. De Koninck, AAM, Bruxelles, 1980. 
 
- DELIGNE, C., Bruxelles et sa rivière : genèse d’un territoire urbain (XIIe - XVIIIe siècle), 
Brepols, Turnhout, 2003 (Studies in European Urban History, 1). 
 
- DELSINNE, L., Parti Ouvrier Belge, des origines à 1894, éd. La Renaissance du Livre, 
Bruxelles, 1955. 
 
- DEMANET, M., HENNAUT, E., Bois et métal dans les façades des maisons à Bruxelles 
1850-1940, Fondation Roi Baudouin – AAM, Bruxelles, 1997 (L’Art dans la rue). 
 
- DEMANET, M., HENNAUT, E., LIESENS, L., et al., Les sgraffites à Bruxelles, Fondation 
Roi Baudouin, Bruxelles, 1996 (L’Art dans la rue). 
 
- DE MAEYER, J. (dir.), De Sint-Lucasscholen en de neogotiek 1862-1974, Universitaire 
Pers Leuven, Louvain, 1988. 
 
- DE MEULDER, B., Galerijwoningen te Brussel. Proeve van een historisch-typologische 
analyse van de sociale meergezinswoningbouw in de Brusselse agglomeratie 1870-1914 
(mémoire de fin d’études, département Architecture), KUL, Louvain, 1983. 
 
- DEMEY, T., Bruxelles - Chronique d’une capitale en chantier, 2 vol., Paul Legrain – CFC, 
Bruxelles, 1990-1992. 
 
- DEMEY, T., DE VILLE, A., PASTIELS, P., Les gares bruxelloises. Un patrimoine 
méconnu, Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale, Bruxelles, 1994.  
 
- DEROM, P. (dir.), Les sculptures de Bruxelles, éd. Pandora, Anvers, 2000. 
 
- DEROM, P. (dir.), Les sculptures de Bruxelles. Inventaire. Catalogue raisonné, Patrick 
Derom Gallery, Bruxelles, 2002. 
 
- DE SALLE, J., OLEFFE, A., Les sites remarquables du patrimoine social bruxellois, 
Cooparch-RU, Bruxelles, 2000. 
 
- DESSOUROUX, Ch., Espaces partagés, espaces disputés. Bruxelles, une capitale et ses 
habitants, CIRHIBRU – ULB – Ministère de la Région de Bruxelles Capitale, Bruxelles, 
2008. 
 
- DIERKENS-AUBRY, F., VANDENBREEDEN, J., Art nouveau en Belgique. Architecture et 
intérieurs, Éditions Racine, Bruxelles, 1991 (Collection Architecture en Belgique). 
 
- DIERKENS-AUBRY, F., VANDENBREEDEN, J., Le 19e siècle en Belgique. Architecture et 
intérieurs, Éditions Racine, Bruxelles, 1994 (Collection Architecture en Belgique). 
 
- D’OSTA, J., Dictionnaire historique des faubourgs de Bruxelles, éd. Paul Legrain, 
Bruxelles, 1989. 
 10 
 
- DRIESSEN, S., Isia Isgour, architectuur, Culturele Centra Houthalen-Helchteren, 1999. 
 
- DUBOIS, L.J.F., Agrandissements et embellissements successifs de Bruxelles depuis 1815 
jusqu’à 1845, Bruxelles, 1845. 
 
- DUBREUCQ, J., Bruxelles 1000. Une histoire capitale. 8 sections anciennes de Bruxelles 
en 9 volumes, Bruxelles, 1996-2000. 
 
- DUBUISSON, E., EGGERICX, L. (réd.), Région de Bruxelles-Capitale, Monuments et sites 
protégés, 1998-2003, La Renaissance du Livre/Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale, 
Tournai/Bruxelles, 2003. 
 
- DULIÈRE, C., Victor Horta, Mémoires, Ministère de la Communauté française de Belgique, 
Bruxelles, 1985. 
 
- ELOY, M., Influence de la législation sur les façades bruxelloises, CARA/CFC éd., 
Bruxelles, 1985. 
 
- Ensembles architecturaux en région bruxelloise, Éditions Racine – Région de Bruxelles-
Capitale, Bruxelles, 1997. 
 
- Etterbeek, IPS Éditeurs, Bruxelles, 1997 (Le patrimoine monumental de la Belgique –
 Région de Bruxelles-Capitale, 3). 
 
- La Fonderie, Inventaire et valorisation du Patrimoine immobilier significatif de l’histoire 
industrielle et sociale de la Région bruxelloise, La Fonderie, Bruxelles, s.d. 
 
- Guide de l’architecture 1920-1930 à Bruxelles, AAM, Bruxelles, 2001. 
 
- GOSLAR, M., Victor Horta (1861-1947). L’homme – L’architecte – L’Art Nouveau, Fond 
Mercator, 2012. 
 
- HASLINGHUIS, E.J., JANSE, H., Bouwkundige termen, Verklarend woordenboek van de 
westerse architectuur – en bouwhistorie, Primavera Pers, Leiden, 2005. 
 
- HENNE, A., WAUTERS, A., Histoire de la Ville de Bruxelles [1845], éd. Culture et 
Civilisation, Bruxelles, 1975. 
 
- HEYMANS, V., Les dimensions de l’ordinaire, L’Harmattan, Paris, 1998. 
 
- Histoire de l’enseignement en Belgique, CRISP, Bruxelles, 1988. 
 
- Histoire et patrimoine des communes de Belgique. La Région de Bruxelles-Capitale, Racine 
– Dexia, Bruxelles, 2008. 
 
- Le patrimoine d’ingénierie. 150 ans d’innovations structurales à Bruxelles in : 
L’aménagement du territoire en question. Actes de Colloques. Journée d’étude du 7 juin 2011 
organisée par l’ULB, la VUB et le CIVA, Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale, 
AATL, Bruxelles, 2012. 
 11 
 
- L’initiative publique des communes de Bruxelles 1795-1914, Bruxelles, 1984. 
 
- Inventaire des logements sociaux à Bruxelles, Sint-Lukaswerkgemeenschap, Bruxelles, 
1985. 
 
- Inventaire des œuvres d’art plastique en voiries régionales bruxelloises, AAM/Sint-
Lukasarchief, Bruxelles, 1992. 
 
- Inventaire des Orgues en Région Bruxelles-Capitale, Organum Novum ASBL, Direction des 
Monuments et Sites, Bruxelles, 2005. 
 
- Inventaire des sgraffites, GERPM – SC ASBL, s.l., s.d. 
 
- Inventaire exhaustif des orgues en région bruxelloise, La Renaissance de l’Orgue, Bruxelles, 
1992. 
 
- Inventaire visuel de l’architecture industrielle à Bruxelles, AAM, Bruxelles, 1980-1982. 
 
- JACQUEMYNS, G., Histoire contemporaine du Grand-Bruxelles, Librairie Vanderlinden, 
Bruxelles, 1936. 
 
- JURION-DE WAHA, F., Découvrez l’architecture scolaire à Bruxelles, Fondation Roi 
Baudouin, Bruxelles, 1987 (La Mémoire des pierres). 
 
- JURION-DE WAHA, F., Découvrez les hôtels de ville et les maisons communales à 
Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, Bruxelles, 1988 (La Mémoire des pierres). 
 
- KENNES, J., VICTOIR, J., VANDERPERREN, J., L’architecture éclectique d’Hendrik 
Beyaert (Catalogue d’exposition), Banque Nationale de Belgique, Bruxelles, 1978. 
 
- LAMBOTTE-VERDICQ, G., Contribution à une anthologie de l'espace bâti bruxellois, de 
Léopold II à nos jours, éd. Louis Musin, Bruxelles, 1978. 
 
- LEBLIQUE, Y., « L’urbanisation de Bruxelles aux XIXe et XXe siècles (1830-1952) », in 
Villes en mutation, XIXe et XXe siècles. Actes. 10e Colloque International : Spa, 2-5 sept. 
1980, Crédit communal de Belgique, Bruxelles, 1982, pp. 335-394 (Collection Histoire). 
 
- LEGRAIN, P., Le Dictionnaire des Belges. 9000 Belges qui ont fait la Belgique, éd. Paul 
Legrain, Bruxelles, 1981. 
 
- LELARGE, A., Bruxelles, l’émergence de la ville contemporaine. La démolition du rempart 
et des fortifications aux XVIIIe et XIXe s., CIVA, Bruxelles, 2001. 
 
- LEMAIRE, C., La Transformation des Gares de Bruxelles-Nord et de Bruxelles-Midi en 
relation avec les Travaux de la Jonction Nord-Midi (extrait de la revue Universelle des 
Mines), Liège, 1940. 
 
- LOECKX, J., VAN RANSBEECK, S., DE PAUW-DEVEEN, L., Typologie van de 
Brusselse woonhuizen, éd. André Monteyne, Bruxelles, 1981. 
 12 
 
- LOYER, F., Dix ans d’Art Nouveau. Paul Hankar, CFC – AAM, Bruxelles, 1991. 
 
- LOYER, F., Paul Hankar. Naissance de l’Art Nouveau, AAM, Bruxelles, 1986. 
 
- MARTENS, M. (dir.), Histoire de Bruxelles, Édouard Privat éd., Toulouse, 1979. 
 
- MARTINY, V.-G., DIERKENS-AUBRY, F., Bruxelles. L’architecture des origines à 1900, 
Nouvelles Éditions Vokaer, Bruxelles, 1980 (Villes d’Art). 
 
- MEIRSSCHAUT, P., Les sculptures de plein air à Bruxelles. Guide explicatif, éd. E. 
Bruylant, Bruxelles, 1900. 
 
- MEGANCK, M., CLAES, X., Le patrimoine Monsatique en Région bruxelloise. Intégration 
dans la ville contemporaine, CFC éditions, Bruxelles, 2009. 
 
- MESNIL, C., L’Art Nouveau aujourd’hui à Bruxelles, éd. J.-M. Collet, Bruxelles, 1992. 
 
- MEYFROOTS, G., Een architectuurhistorische en typologische studie van de openbare en 
publiek toegankelijke zwembaden en badinrichtingen van het huidig Brussels Gewest van 
circa 1850 tot 1960 (mémoire de licence en Histoire de l’Art et Archéologie), VUB, 
Bruxelles, 1996. 
 
- MIDANT, J.-P. (dir.), Académie de Bruxelles. Deux siècles d’architecture, AAM, Bruxelles, 
1989. 
 
- MOINY, A., La ferronnerie de façade d’Ernest Blérot à Bruxelles (de 1897 à 1909) et sa 
signification architecturale (mémoire de licence en Archéologie et Histoire de l’Art), UCL, 
Louvain-la-Neuve, 1987. 
 
- NEVEN, M.-N., JURION, F., SCHOONBROODT, B., Bruxelles, monuments et sites 
classés, Région de Bruxelles-Capitale, Service des Monuments et Sites, Bruxelles, 1994. 
 
- Nouvelle Biographie Nationale, 10 vol., Académie royale des sciences, des lettres et des 
beaux-arts de Belgique, Bruxelles, 1988-2010. 
 
- NYS, B., Le renouveau de l’habitat à Bruxelles : 1989-1994. Parcours choisis, Ministère de 
la Région de Bruxelles-Capitale IRIS éditions, Bruxelles, 1994. 
 
- PÉROUSE DE MONTCLOS, J.-M. (dir.), Architecture, méthode et vocabulaire, Ministère 
de la Culture et de la Communication/direction de l’Architecture et du Patrimoine, 
Centre des monuments nationaux – Éditions du Patrimoine, Paris, 2000 (Principes 
d’analyse scientifique). 
 
- PICALAUSA, G., VANDENBREEDEN, J., VAN SANTVOORT, L., Inventaire des 
Bâtiments classés, à classer et à conserver, Sint-Lukasarchief ASBL, Bruxelles, 1992 (Mise 
en valeur du patrimoine architectural dans la région de Bruxelles-Capitale par des mesures de 
sauvegarde de bâtiments et d’ensembles urbains). 
 
 13 
- PIRON, P., Dictionnaire des artistes plasticiens de Belgique des XIXe et XXe siècles, Edition 
Art in Belgium, Ohain-Lasne, 2003. 
 
- PUTTEMANS, P., HERVE, L., Architecture moderne en Belgique, éd. Marc Vokaer, 
Bruxelles, 1974. 
 
- RANIERI, L., Léopold II urbaniste, Hayez, Bruxelles, 1973. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Monument et sites protégés, Pierre Mardaga éditeur, 
Sprimont, 1999. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Lieux de fête, Mardaga – Région de Bruxelles-Capitale, 1998. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Art et architecture publique, Mardaga – Région de Bruxelles-
Capitale, 1999. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Un siècle d’architecture et d’urbanisme 1900-2000, Mardaga 
– Région de Bruxelles-Capitale, 2000. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Le patrimoine et ses métiers, Mardaga – Région de Bruxelles-
Capitale, 2001. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. L’archéologie du néolithique à la révolution industrielle, 
Mardaga – Région de Bruxelles-Capitale, 2002. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Commerce et Négoce, Mardaga – Région de Bruxelles-
Capitale, 2003. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Modernisme et Art Déco, Mardaga – Région de Bruxelles-
Capitale, 2004. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Bruxelles, 175 ans d’une capitale, Mardaga – Région de 
Bruxelles-Capitale, 2005. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Corps et Esprit, Région de Bruxelles-Capitale, 2006. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Lumière et Eclairage, Région de Bruxelles-Capitale, 2007. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. L’Architecture depuis la Seconde Guerre Mondiale, Région 
de Bruxelles-Capitale, 2008. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Venus d’ailleurs, Région de Bruxelles-Capitale, 2009. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Pierre & Co, Région de Bruxelles-Capitale, 2010. 
 
- Région de Bruxelles-Capitale. Restauration(s) et conservation, Région de Bruxelles-
Capitale, 2011. 
 
- REHME, W., Die architektur der neuen freien schule [1900, 1901, 1902], Baumgartner’s 
Bauchhandlung, Leipzig, s.d. 
 14 
 
- RENIEU, L., Histoire des théâtres de Bruxelles depuis leur origine jusqu’à ce jour [1928], 
Culture et Civilisation, Bruxelles, 1974. 
 
- REUNIS, R., Bibliographie bruxelloise, Archives et bibliothèques de Belgique, Bruxelles, 
1994 (Archives et bibliothèques de Belgique). 
 
- ROBBRECHT, R., L’industrialisation de Bruxelles et de son agglomération de 1815 à 1860, 
ULB, Bruxelles, s.d. 
 
- Saint-Joost-ten-Node, IPS Éditeurs, Bruxelles, 1997 (Le patrimoine monumental de la 
Belgique – Région de Bruxelles-Capitale, 2). 
 
- SMETS, M., L’avènement de la cité-jardin en Belgique. Histoire de l’habitat social en Belgique 
de 1830 à 1930, Mardaga, Bruxelles, 1977 (Architecture + Documents). 
 
- SMOLAR-MEYNART, A., STENGERS, J., La Région de Bruxelles. Des villages 
d’autrefois à la ville d’aujourd’hui, éd. Crédit Communal, Bruxelles, Bruxelles, 1989 
(Collection Histoire, 16). 
 
- STYNEN, H., Urbanisme et société, Louis Van der Swaelmen (1883-1929), animateur du 
mouvement moderne en Belgique, Liège, 1979 (Architecture + Documents). 
 
- VANDENBREEDEN, J. (dir.), Aperçu des styles et des tendances architecturales. Sélection 
des édifices et des ensembles à reprendre dans l’inventaire architectural de la Région de 
Bruxelles-Capitale, Sint-Lukasarchief ASBL, Bruxelles, 1993 (Révision de l’inventaire 
d’urgence). 
 
- VANDENBREEDEN, J., VANLAETHEM, F., Art déco et Modernisme en Belgique. 
Architecture de l’Entre-deux-guerres, éd. Racine, Bruxelles, 1996 (Collection Architecture en 
Belgique). 
 
- VANDENDAELE, R., GOSSE, A. (dir.), Poelaert et son temps (Catalogue d’exposition), 
Crédit Communal de Belgique, Bruxelles, 1980. 
 
- VAN DER HERTEN, B., ORIS, M., ROEGIERS, J. (dir.), La Belgique Industrielle en 
1850 : deux cents images d’un monde nouveau, MIM Orteliusfonds – Crédit communal de 
Belgique, Deurne – Bruxelles, 1995. 
 
- VANDERVELDE, C., Les champs de repos de la région bruxelloise, Bruxelles, 1997. 
 
- VAN LENNEP, J. (dir.), La sculpture belge au XIXe siècle (Catalogue d’exposition), 
Générale de Banque, Bruxelles, 1990. 
 
- VAN LENNEP, J., Catalogue de la sculpture : artistes nés entre 1750 et 1882, Musées royaux 
des Beaux-Arts de Belgique, Bruxelles, 1992. 
 
- VAN LOO, A. (dir.), Dictionnaire de l’architecture en Belgique de 1830 à nos jours, Fonds 
Mercator, Anvers, 2003. 
 
 15 
- VAN SANTVOORT, L., Het 19de-eeuwse kunstenaarsatelier in Brussel (thèse de doctorat, 
section Histoire de l’Art et Archéologie), VUB, Bruxelles, 1995-1996. 
 
- VERNIERS, L., Bruxelles. Esquisse historique, De Boeck, Bruxelles, 1941. 
 
- VERNIERS, L., Bruxelles et son agglomération de 1830 à nos jours, Les Éditions de la 
Libr. Encyclopédique, Bruxelles, 1958. 
 
- VICTOIR, J., VANDERPERREN, J., Henri Beyaert. Du Classicisme à l’Art nouveau, 
Éditions de la Dyle, Sint-Martens-Latem, 1992. 
 
- VIRÉ, L., La distribution publique d’eau à Bruxelles, 1830-1870, Pro Civitate, Bruxelles, 
1973 (Collection Histoire, 33). 
 
- WAUTERS, A., Histoire des environs de Bruxelles, ou description historique des localités 
qui formaient autrefois l'ammanie de cette ville [1855], éd. Culture et Civilisation, Bruxelles, 
1973. 
 16 
 

 Revues (d’architecture) 
 
 
- A+, Bruxelles, 1973-2010. 
 
- Album de la Maison Moderne, Bruxelles, 1908-1913. 
 
- Architecture: revue bimestrielle d’architecture et d’urbanisme, Bruxelles, 1952-1970. 
 
- L’Art appliqué, Bruxelles, 1897-1898. 
 
- L’Art de bâtir / De Kunst van Bouwen, Bruxelles, 1940-1945. 
 Architecture, urbanisme, habitation, Bruxelles, 1946-1953. 
 Habitat et habitations : documents d’architecture et d’urbanisme, Bruxelles, 1954-
1961. 
 
- L’Art public, Bruxelles, 1896-1912. 
 
- Bâtir : revue mensuelle illustrée d’architecture, d’art et de décoration, Bruxelles, 1932-
1940. 
 
- De Bouwgids, Antwerpen, 1911-1914, 1919-1933. 
 
- Brabant (Toerisme), 1954-1990. 
 
- Bruxelles Patrimoines, Bruxelles, 2011 - . 
 
- Bulletin de l’Association du Congrès International des Chemins de fer, 1905-1969. 
 
- Bulletin des Commissions royales d’art et d’archéologie / Bulletijn der Koninklijke 
Commissies voor Kunst en Oudheidkunde, Bruxelles, 1863-1948. 
Bulletin de la Commission royale des monuments et sites / Bulletijn der Koninklijke 
Commissie voor Monumenten en Landschappen, Bruxelles, 1949-1982. 
 
- Bulletin des métiers d’art, Bruxelles, 1901-1913 / Sint-Lucas, Bruxelles, 1908-1913. 
 
- Cahiers bruxellois : revue d’histoire urbaine, Bruxelles, 1956-2010. 
 
- Cahiers d’urbanisme, Bruxelles, 1949-1969. 
 
- Les Cahiers de La Fonderie : revue d’histoire sociale et industrielle de la région, Bruxelles, 
1988-2002. 
 
- La Cité : architecture, urbanisme, Bruxelles, 1919-1935. 
 
- Clarté : art et architecture décoratif, architecture, Bruxelles, 1927-1939. 
 
- Le Cottage, Bruxelles, 1903-1905. 
 
 17 
- Le Document : architecture, urbanisme, décoration, Bruxelles, 1922-1939, 1945-1954-1955. 
 
- L’École et la Ville, 1982-2010. 
 
- L’Émulation, Bruxelles, 1874-1914, 1921-1939. 
 
- Cahiers de l’environnement, Bruxelles, 1970-1972. 
 
- Le Folklore brabançon : histoire et vie populaire, Bruxelles, 1923-1991. 
 
- L’Habitation : revue d’étude et d’information de l’Institut national du logement et de 
l’habitation, Bruxelles, 1948-1956. 
 
- L’Habitation à bon marché, Bruxelles, 1921-1940. 
 
- Habiter / Wonen, Bruxelles, 1957-1984. 
 
- Le Home : revue mensuelle d’architecture et d’art décoratif, Bruxelles, 1908-1915, 1920-
1926. 
 
- Journal de l’architecture et des arts relatifs à la Construction, Bruxelles, 1848-1850. 
 Journal belge de l’architecture et de la science des constructions, 1853-1856. 
 
- La Ligue des architectes et des artisans du bâtiment, Bruxelles, 1907-1911. 
 
- M & L, Bruxelles, 1981-2010. 
 
- La Maison : revue mensuelle d’architecture, de décoration et d’art ménager, Bruxelles, 
1945-1970. 
 Environnement, Bruxelles, 1970-1971. 
 
- Neuf, Bruxelles, 1965-1984. 
 Neuf / Nieuw, Bruxelles, 1984-2010 
 
- L’Ossature Métallique, Bruxelles, 1932-1954. 
 Acier / Stahl / Steel, Bruxelles, 1955-1984. 
 
- Perspective, Bruxelles, 1937-1940. 
 
- Présence de Bruxelles, Bruxelles, 1968- . 
 
- Revue de l’architecture en Belgique, Liège, 1882-1883. 
 
- Revue du béton armé, Bruxelles, 1919-1923. 
 
- Revue générale des Chemins de fer (et des tramways), 1878-2002. 
 
- Rythme, Bruxelles, 1948-1967. 
 
- Sint-Lukaskahiers, Bruxelles, depuis les années 1970. 
 18 
 
- La Technique des Travaux: revue des procédés de constructions modernes, Bruxelles, 1925-
1940, 1947-1977. 
 
- Tekhné, Bruxelles, 1911-1913. 
 Art et technique, Bruxelles, 1913-1914. 
 
- Het tijdschrift van het Gemeentekrediet/Dexia Bank, Bruxelles, 1983-2010. 
 
- Trains (revue ferroviaire belge bimestrielle), 1951- . 
 
- Vers l’Art, Bruxelles, 1906-1914. 
 
- De Woonstede door de eeuwen heen/La Maison d’hier et Aujourd’hui, Brussel, 1969-2010. 
 19 
 

 Cartes et plans 
 
- BUFFER, Ph., DE GEYTER, G., MATTHIJS, J., Carte géologique de Belgique. Région de 
Bruxelles-Capitale. Planches 31-39 (1-4 pro parte), Bruxelles-Nivelles, Service géologique de 
Belgique, Bruxelles, 2002. 
 
- Bruxelles et ses environs, l’Institut cartographique militaire, Bruxelles, 1893. 
 
- CRAAN, W. B., Plan géométrique de la Ville de Bruxelles, Ph. Vandermaelen éd., 1835. 
 
- DE BOUGE, J.-B., Plan topographique de la Ville de Bruxelles et de ses faubourgs, 1816. 
 
- DE BOUGE, J.-B., Plan topographique de la Ville de Bruxelles et ses faubourgs, 1823. 
 
- DE WAUTHIER, G., Bruxelles et ses environs, ca. 1821. 
 
- DUPUIS, L.A., Plan topographique de la ville de Bruxelles et de ses environs, 1777. 
 
- FERRARIS, Graaf de, Carte topographique de la forêt de Soignes et de ses environs, 1770. 
 
- FERRARIS, Comte de, Carte de cabinet des Pays-Bas autrichiens, 1771 – 1778. 
(consultable sur : http://belgica.kbr.be/fr/coll/cp/cpFerraris_fr.html) 
 
- HUVENNE, J., Carte topographique et hypsométrique de Bruxelles et de ses environs, ca. 
1858. 
 
- JACOWICK, G., Plan routier de la ville de Bruxelles et de ses environs, 1812. 
 
- MOLS-MARCHAL, L., Plan illustré de la ville de Bruxelles, 1858. 
 
- POPP, P. C., Atlas cadastral du Royaume de Belgique, plan parcellaire de la commune de 
…, ca. 1860. 
 
- VANDERMAELEN, Ph., Atlas cadastral du Royaume de Belgique, plan parcellaire de la 
commune de …, 1836. 
 
- VANDERMAELEN, Ph., Carte topographique des environs de Bruxelles, 1844. 
 
- VAN DEVENTER, J., Bruxelles et ses environs, ca. 1550. 
 
 

 Sites Web 
 
- www.irismonument.be 
 
 20 
 A.2. Bibliographie spécifique 
 
La bibliographie spécifique est réalisée en fonction du quartier/de la commune étudié/e. Elle 
rassemble uniquement les travaux relatifs à ce quartier et ne contient pas les sources présentes 
dans la bibliographie générale. Autrement dit, elle reprend les monographies relatives au 
quartier étudié, la presse locale, les publications des cercles locaux (cercles d’histoire ou de 
patrimoine local), les atlas communaux, etc. 
 
L’objectif ultime de cette recherche consiste à recueillir les informations pertinentes sur un 
quartier déterminé – ou, par extension, sur une commune – et son architecture. 
 
 

 Sources d’information habituellement utilisées : 
 
- Les bibliographies thématiques sur papier : 
 Bibliographie générale : 
REUNIS, R., Bibliographie bruxelloise, Archives et bibliothèques de Belgique, 
Bruxelles, 1994 (Archives et bibliothèques de Belgique. Numéro spécial, 47). 
 
Bibliographie spécifique pour certaines revues : 
-pour L’Émulation : LAUWERS, A., VAN EYCKE, D., L’Émulation. Tables 
alphabétiques 1874-1914, s.l., s.d. 
-pour Bâtir : VAN DEN BERGHE, J., Un aperçu de l’architecture de l’entre-deux-
guerres : dépouillement de la revue Bâtir entre 1932 et 1940 (mémoire IESSE), 2 vol., 
Bruxelles, 1987-1988. 
 
Inventaires de fonds d’archives : 
Par exemples ceux des Archives d’Architecture Moderne : 
CULOT, M., VAN LOO, A., Musée des Archives d’Architecture Moderne, AAM, 
Bruxelles, 1986. 
CULOT, M., HENNAUT, E., LIESENS, L., Catalogue des collections, tome II, 
AAM, Bruxelles, 1999. 
 
- Les bases de données bibliographiques (online) : 
De nombreuses bibliothèques proposent aujourd’hui leur catalogue en ligne. 
Celle du VIOE (Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed) est très efficace en raison des 
multiples moteurs de recherche proposés : http://bib.vioe.be/. 
De nombreux ouvrages du XIXe siècle et d’autres livres sont également (partiellement) 
consultables sur Google Livres. 
L’Institut royal du Patrimoine artistique dispose également d’une photothèque très 
intéressante (voir plus loin). 
Certaines communes disposent de leur propre banque d’images (Schaerbeek par exemple). 
 
 

 Les centres de documentation et les dépôts d’archives les plus pertinents : 
 
La plupart des sources sont conservées dans différents établissements publics de caractère 
scientifique. 
 
 21 
1. Le centre de documentation de l’Administration de l’Aménagement du territoire et du 
Logement (AATL) 
http://www.monument.irisnet.be/fr/sensibi/centre.htm 
 
Ce centre de documentation est principalement formé par la bibliothèque de la Direction des 
Monuments et Sites. 
Outre les ouvrages de référence standards et spécifiques, les revues d’architecture, les 
inventaires partiels et les études non publiées, la bibliothèque de la DMS dispose également 
d’une riche – et unique – collection de fonds iconographiques, dont les plus importants sont le 
fonds Bastin & Evrard, la collection de cartes postales de la banque Dexia et le fonds 
photographique du photographe de la DMS. 
Malheureusement, l’accès à la bibliothèque ne se fait que sur rendez-vous et les ouvrages sont 
uniquement consultables sur place. 
 
 
2. La bibliothèque du Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) 
http://www.vioe.be/nl/bibliotheek 
 
La bibliothèque du VIOE rassemble des milliers de publications relatives au patrimoine 
architectural, archéologique et paysager de Flandre et d’Europe.  
Une grande partie des recherches bibliographiques peut être rapidement réalisée via le site 
Internet. Le contenu de chaque source y est également décrit sommairement. 
 
 
3. L’Institut royal du Patrimoine artistique (IRPA) 
http://www.kikirpa.be/ 
 
Le département de documentation accueille une photothèque qui propose un très riche 
matériel iconographique relatif à la région bruxelloise. La base de données de cette 
photothèque peut être consultée sur le site :  
http://www.kikirpa.be/FR/45/59/Online+fototheek.htm 
Tous les clichés de la collection n’ayant pas encore été numérisés, il est conseillé de se rendre 
sur place où la totalité des documents photographiques est accessible (vues de rues ou de 
places, de bâtiments individuels, de monuments et ensembles importants, d’églises et de 
mobilier d’église, etc.). 
 
 
4. Les Archives d’Architecture Moderne (AAM) 
http://www.aam.be/ 
 
Les AAM rassemblent l’un des fonds d’archives d’architecture les plus importants d’Europe, 
une bibliothèque comptant environ 30.000 volumes, un centre de documentation et une 
photothèque. 
On y trouve des ouvrages, des revues mais également les archives d’architectes les plus 
importants de Belgique et d’ailleurs. 
 
 
 
 
 
 22 
5. Les bibliothèques d’universités et d’écoles supérieures 
 
Les mémoires ou dissertations relatives à l’histoire de l’architecture à Bruxelles peuvent 
constituer une source intéressante dans le cadre de l’inventaire. Différentes bibliothèques 
universitaires proposent à ce propos un catalogue consultable en ligne (VUB (Antilope), 
ULB, KUL (Kadoc et libisnet), UCL, UGent (Meercat), La Cambre). 
 
 

 Autres dépôts d’archives 
 
Selon les caractéristiques de l’immeuble étudié, d’autres archives ou centres de 
documentation, plus spécialisés, peuvent être consultés comme : 
 
1. Les archives de la STIB (Art dans le métro, infrastructures, travaux) 
2. Les archives de la Régie des Bâtiments (beaucoup de bâtiments sont traités sur : 
http://www.regiedesbatiments.be/index2_fr.cfm) 
3. La bibliothèque de La Fonderie (patrimoine industriel) 
4. Les archives du CPAS de Bruxelles 
5. Les Archives de la Ville de Bruxelles (AVB) 
6. Instituut voor Sociale Geschiedenis 
7. Institut Géographique National (IGN) 
 
 
B. Les sources iconographiques (anciennes) 
 
Les sources iconographiques anciennes proviennent des archives communales de l’urbanisme 
(voir chapitre IV. Le dépouillement des archives), de bibliothèques et de fonds divers. Les 
documents mis au jour sont photocopiés ou photographiés (photos de travail) et les clichés 
destinés à la publication sont sélectionnés. 
 
Les documents à publier et qui ne sont pas conservés aux archives communales sont repris 
dans un tableau (programme Microsoft Excel ou tableur équivalent) renseignant les sources 
exactes, les lieux de conservation, les adresses des bâtiments illustrés et la nature du 
document (élévation, coupe, carte postale, etc.) et ce afin que la Direction des Monuments et 
Sites puisse prendre en charge leur reproduction. 
 
Pour les périodiques anciens, il convient d’indiquer prioritairement, comme lieu de 
conservation, le Centre de Documentation de l’AATL ou, à défaut, le Vlaams Instituut voor 
Onroerend Erfgoed (VIOE), pour tous les documents qui y sont conservés, même si ceux-ci 
existent également dans d’autres bibliothèques. 
 
La reproduction proprement dite des documents est réalisée par le photographe du Ministère 
Marcel Van Hulst pour les archives communales ou par les bibliothèques et centres de 
documentation conservant les documents. 
 
Une fois en possession des images numérisées, les agents de l’inventaire les encodent et 
rédigent les légendes (voir chapitre V. Système rédactionnel). 
 23 
II. NORMES BIBLIOGRAPHIQUES 
 
Les références aux sources consultées sont rédigées selon des normes (ou conventions), et 
sont reprises sous la forme d’une bibliographie sélective (car réalisée en fonction du territoire 
étudié). 
 
Ces conventions s’inspirent du style MLA (Modern Language Association) et du style 
Oxford.  
 
1. Formule de base 
 
Chaque référence à un ouvrage, à un article et à une contribution contient au minimum 
trois éléments de base : 
- le nom du/des auteurs/s ; 
- le titre ; 
- les données relatives au lieu et à l’année d’édition. 
 
La formule de base est donc celle-ci : 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, titre, éditeur, lieu d’édition, année d’édition. 
 
Quelques remarques d’ordre général : 
- Dans les références bibliographiques, on mentionne jusqu’à trois auteurs maximum 
(nom et initiale prénom), séparés par des virgules. Au-delà, la mention et al. (et alii) 
est utilisée pour indiquer qu’il y a d’autres auteurs. On n’indique alors que le premier 
auteur suivi de et al. 
- Si l’auteur de la publication n’est pas connu, on mentionne directement le titre de la 
publication. Dans une bibliographie, les ouvrages anonymes sont classés par ordre 
alphabétique sur base du premier mot-clé du titre, sans l’article.  
- Le titre est toujours repris en entier, en ce compris le(s) sous-titre. Les titres sont 
toujours séparés par un point. 
- Les données qui ne sont pas incluses dans le titre sont de préférence indiquées en 
français. Par exemple : le lieu d’édition peut être « Leuven », mais est traduit en 
français par « Louvain ». 
- Si le lieu d’édition n’est pas connu, on utilise la mention s.l. (sans lieu). 
- Si la date d’édition n’est pas connue, on utilise la mention s.d. (sans date). 
 
 
Différentes références bibliographiques 
 
On fait la distinction entre une référence à : 
- un livre, 
- une contribution (à une revue, un ouvrage collectif, un catalogue), 
- aux sources. 
 
 
2. Norme bibliographique pour un livre 
 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, titre, éditeur, lieu d’édition, année d’édition. 
 
 24 
Exemples : 
JOUVEN, G., La forme initiale : symbolisme de l’architecture traditionnelle, Dervy-Livres, Paris, 
1985. 
VAN LOO, A. (dir.), Dictionnaire de l’architecture en Belgique de 1830 à nos jours, Fonds Mercator, 
Anvers, 2003. 
 
Si le livre fait partie d’une collection, le nom de la collection et, éventuellement, le numéro 
porté par le livre dans cette collection sont mentionnés à la fin de la référence et sont mis 
entre parenthèses. 
Exemple : 
BERGMANS, A., Middeleeuwse muurschilderingen in de 19de eeuw. Studie en inventaris van 
middeleeuwse muurschilderingen in Belgische kerken, Universitaire Pers Leuven, Louvain, 1998 
(Kadoc Artes, 2). 
 
S’il s’agit d’une étude inédite (mémoire de licence ou thèse de doctorat), on mentionne, après 
le titre et entre parenthèses, le type de document, la discipline, l’établissement de soutenance 
et les années. 
Exemple : 
VAN SANTVOORT, L., Het 19de-eeuwse kunstenaarsatelier in Brussel (thèse de doctorat en histoire 
de l’art et archéologie), Vrije Universiteit Brussel, 1995-1996. 
 
 
3. Norme bibliographique pour un article ou une contribution 
 

 Article dans un périodique 
Le titre d’article est mis entre guillemets tandis que l’italique est la mise en forme requise 
pour le titre du périodique. 
 
NOM DE L’AUTEUR DE L’ARTICLE, initiale prénom, « titre de l’article », titre du 
périodique, numéro du volume, année d’édition, pages de référence (p. x ou pp. x, x et x ou 
pp. x-x). 
 
Exemples : 
- FOUCART, B., « La "cathédrale synthétique" de Louis Boileau », Revue de l’art, 3, 1969, pp. 49-66.  
- CROSSLEY, P., « Medieval architecture and Meaning: the limits of iconography », The Burlington 
Magazine, CXXX, 1019, 1988, pp. 116-121.  
- « Architecture Contemporaine en Belgique », L’art de bâtir, 5-12, 1944, pp. 81-92. 
 

 Contribution à un ouvrage collectif 
Publication à plusieurs auteurs 
 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, « titre du chapitre », in : NOM DE L’AUTEUR, 
initiale prénom (dir.), titre de l’ouvrage collectif, éditeur, année d’édition, pages de référence 
(p. x of pp. x, x en x of pp. x-x). 
 
Exemples : 
SANVITO, P., « Le chantier de la cathédrale de Milan », in : CASSANELLI, R. (dir.), Chantiers 
médiévaux, Zodiaque/Desclée de Brouwer, Paris, 1996, p. 303.  
HOFFSUMMER, P., PLOUVIER, M., « Sous les toits, les charpentes », in : PLOUVIER, M. (dir.), 
Laon, une acropole à la française, Amiens, 1995, p. 105. 
 

 Contribution à un catalogue (d’exposition) 
 25 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, titre (Catalogue d’exposition), éditeur, lieu d’édition, 
année d’édition. 
 
Exemples :  
- 50 ans Architecture Bruxelles (Catalogue d’exposition), CERAA, Bruxelles, 1989. 
- Bruxelles, construire et reconstruire. Architecture et aménagement urbain 1780-1914 (Catalogue 
d’exposition), Crédit Communal de Belgique, Bruxelles, 1979. 
- CULOT, M., TERLINDEN, F., Antoine Pompe et l’effort moderne en Belgique 1890-1940 (Catalogue 
d’exposition), Musée d’Ixelles, Bruxelles, 1969. 
 
 
4. Quelques remarques relatives aux renvois à un livre, un article ou une 
contribution 
 
Dans l’inventaire, seuls deux types de références sont utilisés : 
- les renvois à un ouvrage, un article ou une contribution dans une notice individuelle ou une 
notice de rue ; 
- les renvois à un ouvrage, un article ou une contribution dans un texte continu, comme par 
exemple dans les introductions architecturale et urbanistique d’un quartier déterminé ou une 
commune. 
 

 Les renvois dans une notice. 
Dans une notice, on utilise une formule abrégée et entre parenthèses qui renvoie à une 
publication dont la référence complète et sans la mention de la/des page(s) est reprise sous la 
notice, dans les sources.  
 
- Formule de base : 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, année d’édition, p. x ou pp. x, x et x ou pp. x-
x. 
 
Exemple : 
(…) 
La rue est baptisée en souvenir de Joseph Stallaert (1825-1903), peintre d'orientation classique, 
portraitiste et peintre de sujets historiques. Prix de Rome en 1847, il devient directeur à 
l'Académie de Tournai en 1852, professeur de peinture de 1865 à 1900 et directeur de 
l'Académie de Bruxelles de 1895 à 1898. Plusieurs de ses œuvres sont conservées dans les 
Musées de Bruxelles, Ixelles, Anvers, Gand et Tournai (PIRON, P., 2003, p. 462). 
(…) 
 
Ouvrages 
PIRON, P., Dictionnaire des artistes plasticiens de Belgique des XIXe et XXe siècles, éd. Art in 
Belgium, Lasne, 2003. 
 
- S’il y a plusieurs auteurs : 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, et al., année d’édition, p. x ou pp. x, x et x ou 
pp. x-x. 
 
Exemple : 
DE CLERCQ, L., et al., 1995, pp. 25-29. 
 
- S’il s’agit d’une contribution à une publication collective ou à un catalogue 
d’exposition : 
 26 
Premiers mots ou première partie du titre …, année d’édition, p. x ou pp. x, x et x ou 
pp. x-x.  
 
Exemple :  
Lucas Fayd’herbe 1617-1697…, 1997, p. 116. 
 
- Dans le cas d’un périodique : 
 
Titre du périodique, numéro, année d’édition, p. x ou pp. x, x et x ou pp. x-x. 
 
Exemple :  
La maison, 10, 1954, p. 20. 
 
 

 Les renvois dans un texte continu. 
On utilise les notes de bas de page. 
Si elle est répétée, la référence n’est mentionnée en entier qu’une seule fois. 
 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, titre, éditeur, lieu d’édition, année d’édition, p. x ou 
pp. x, x et x ou pp. x-x. 
 
Pour les références à un ouvrage déjà cité on utilise : 
- NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, ibid. : si l’on fait référence à un même ouvrage et à 
la (aux) même(s) page(s) ; 
- NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, loc. cit. : si l’on fait référence à un même article ou 
à une même contribution ainsi qu’à la (aux) même(s) page(s) ; 
- NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, op. cit., p. ou pp. x-x : si l’on fait référence à un 
même ouvrage ou à un même article, mais que l’on renvoie à une (d’) autre(s) page(s). 
 
 
5. Norme bibliographique pour les sources 
 
On respecte l’organisation des archives. 
Pour les archives communales, on utilise généralement une convention reprenant en abrégé le 
nom de l’institution. 
Exemples : 
ACSG = Archives communales de Saint-Gilles 
ACEtt. = Archives communales d’Etterbeek 
ACI = Archives communales d’Ixelles 
AVB = Archives de la Ville de Bruxelles 
AVB, Laeken = Archives de la Ville de Bruxelles, Section Laeken 
 
Selon les fonds 
ACI/Urb. = Archives communales d’Ixelles, Service de l’Urbanisme 
ACI/TP = Archives communales d’Ixelles, Travaux Publics 
 
Selon les numéros de voirie et de police 
ACI/Urb. 144-4 = Archives communales d’Ixelles, Service de l’Urbanisme, avenue Général Paquet, 
n° 4. 
ACI/TP 144 = Archives communales d’Ixelles, Travaux Publics, avenue Général Paquet. 
 
 
 27 
6. Sources iconographiques 
 

 Cartes et plans 
La norme utilisée pour la référence aux cartes et plans est identique à celle utilisée pour les 
livres. 
Exemple : 
DUPUIS, L.A., Plan topographique de la ville de Bruxelles et de ses environs, 1777. 
 
 

 Gravures, peintures et autres 
Le matériel visuel provient de différents types de sources.  
- Si l’on fait référence à une image publiée dans un ouvrage, la norme bibliographique 
générale est d’application.  
Exemple : 
DHUICQUE, E., « Albert Dumont », L'Émulation, 2, 1921, pl. 3. 
 
 
- Si l’on renvoie à du matériel visuel original, la référence se fait de la manière 
suivante : 
 
Titre (souvent celui repris dans l’inventaire) ou légende, technique, prénom et NOM 
DE l’AUTEUR, année ou siècle (© institution, fonds, numéro d’inventaire.) 
 
Exemples : 
La chapelle de L’Arbre Bénit, dessin par FABER, 1829 (© AVB, fonds iconographique, E8). 
Les derniers immeubles de l’hof ten Zwaenenberg avant la démolition, 1912 (© ACI/Urb.). 
Le s’Heerenhuis, dessin à la plume, XVIe siècle (© AGR, Cartes et plans, inventaire 
manuscrit, 714). 
Environs de Saint-Job, huile sur toile, Juliette WYTSMAN, 1928 (© Charlier Museum). 
De bedevaart van epileptici naar St.-Jans-Molenbeek, gravé par Hendrik HONDIUS d’après 
un dessin de Pieter Breughel l’Ancien, 1642 (© ACB, Cabinet des Estampes, SV 70759). 
 
 
7. Documents en ligne et sites internet 
 
Il est possible de faire référence à des sources disponibles sur l’internet. En raison du 
caractère éphémère de ce média – contrairement aux sources imprimées – une description 
minutieuse s’impose, incluant la mention de l’URL. 
 

 Référence à un site web 
Titre, NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, URL. 
 
Exemples : 
De belforten van de arbeid: fabrieksschouwen in Vlaanderen, LINTERS, A., 
http://www.vvia.be/activiteiten/belforten/inventaris.htm. 
Databank Ondergrond Vlaanderen, ONDERSTEUNEND CENTRUM DATABANK ONDERGROND 
VLAANDEREN, http://DOV.Vlaanderen.be. 
 

 Référence à un document en ligne 
NOM DE L’AUTEUR, initiale prénom, titre, année, URL. 
 
Exemples : 
 28 
INSTITUTE, T.G.C., Preservation of Lime Mortars and Plasters: Sorted by Author (The GCI Project 
Bibliographies Series), 2003, 
http://www.getty.edu/conservation/publications/pdf_publications/lmpbib_alpha.pdf. 
LODEWIJCKX, M., WOUTERS, M., Archeologisch onderzoek in het Iers college te Leuven, 2004, 
http://www.arts.kuleuven.be/wea/Iers/index.htm. 
 
 29 
III. PROSPECTION SUR LE TERRAIN 
 
Avant d’entamer la prospection sur le terrain, il est utile de procéder à l’étude des vues 
aériennes et du plan cadastral afin de repérer les éventuelles dépendances et les bâtiments non 
visibles depuis la voie publique.  
À ce stade sont également consultés les inventaires d’urgence et thématiques existants (voir 
bibliographique générale). Les immeubles qui y ont été recensés sont repérés sur le plan 
cadastral et pris en considération lors de la présélection. 
 
Lors de cette prospection, on a besoin :  
- de l’appareil photo digital ;  
- du plan cadastral actuel ;  
- des fiches de prospection en guise d’aide-mémoire. 
 
On se limitera à indiquer sur les fiches de prospection ce qui n’est pas parfaitement lisible sur 
les photos comme la nature exacte des matériaux, l’état de conservation du petit patrimoine, 
les signatures d’architectes, etc. On veillera également à la correspondance entre les numéros 
de police des immeubles et les numéros indiqués sur le plan cadastral. Lorsque les 
commerces, les garages, les intérieurs d’îlot qui accueillent les jardins ou les dépendances 
sont facilement accessibles, on procède à la visite. Si l’immeuble s’avère exceptionnel, une 
visite intérieure s’impose également, après avoir contacté le propriétaire.  
 
 
Comment procéder à la prise des photos lors de cette prospection ? 
 
 
Les clichés photographiques 
 
Les photos de l’inventaire relèvent de deux catégories, d’une part, les photos de travail, utiles 
à la rédaction des notices, de l’autre, les photos pour la publication. Il convient néanmoins de 
viser à faire des photos publiables dès le départ, afin de pouvoir publier une partie des photos 
de travail et d’éviter de devoir tout refaire pour la publication.  
 
 

 Quelles photos de travail sont nécessaires ? 
 
- Faire une photo par maison. Dans les quartiers à maisons d’architecture sérielle de faible 
intérêt patrimonial, on peut grouper les maisons par deux ou trois, à condition que les 
architectures restent lisibles. Pour les maisons de qualité, des beaux détails sont très utiles. 
Pour les maisons à quatre façades, et lorsqu’elles présentent une qualité patrimoniale, essayer 
dans la mesure du possible de photographier toutes les façades. Pour les maisons dénuées de 
qualité patrimoniale, la façade principale peut suffire. 
Lorsqu’ils sont accessibles, les bâtiments annexes (écuries, etc.) sont à photographier 
également. 
 
- Photographier systématiquement les signatures d’architectes et les dates en façade. Les 
signatures se trouvent souvent sur les soubassements ou les murets de clôture. 
 
 

 Conseils pratiques pour les photos à publier 
 30 
 
Les photos de la publication ont pour vocation de restituer un état fidèle du bâtiment. Les 
façades doivent être photographiées en entier, sans déformation (il s’agit soit de photos 
réalisées avec un objectif à décentrement, soit de photos redressées par des moyens logiciels) 
et recadrées si nécessaire. Dans la mesure du possible, on évitera les avant-plans gênants 
(camionnette, palissade de travaux,…).  
 
La plupart des photos publiées sur www.irismonument.be ne sont pas l’œuvre de 
professionnels. La qualité demandée correspond à celle que peut atteindre un photographe 
amateur qui travaille de manière soignée et attentive. Les images de la publication sont avant 
tout des photos documentaires. Il convient d’éviter les effets, même d’excellente qualité 
artistique, qui nuiraient à l’intelligibilité du bâtiment. 
 
Il y a toujours au moins une vue générale de l’élévation publiée par bâtiment repris en notice 
individuelle. D’ordinaire, pour les maisons entre mitoyens, il est demandé de photographier le 
bâtiment de face et, si possible, à une certaine distance en étant légèrement surélevé. Dans le 
cas des notices d’ensemble, une vue générale des façades principales des bâtiments qui 
composent l’ensemble est demandée. Pour les enfilades et les immeubles d’angle, deux à trois 
clichés sont souhaités. Il faut illustrer l’entièreté des façades qui présentent un aspect 
patrimonial pour les complexes plus importants.  
 
Outre cela, les notices sont illustrées par les détails marquants des élévations : menuiseries ou 
ferronneries remarquables, belles sculptures ornementales, vitraux, sgraffites, mosaïques, et 
autres éléments désignés sous le terme de « petit patrimoine ». Le nombre d’images varie 
considérablement en fonction de l’intérêt et de la complexité des constructions documentées. 
 
Les notices de rue sont illustrées par des vues générales, des façades d’immeubles ainsi que 
par les enfilades homogènes qui y sont mentionnées. 
 
Une des difficultés majeures du travail consiste à obtenir la meilleure lumière. À priori, la 
plupart des sujets gagnent à être photographiés avec une excellente luminosité, un beau jour 
ensoleillé. La lumière basse de l’hiver ou celle du matin ou de la fin de journée des autres 
saisons est souhaitée, lorsque c’est possible. Par temps couvert, les photos sont un peu fades. 
Elles conviennent comme photos de travail mais manquent de relief pour la publication 
Le mouvement du soleil est bien connu. Il est possible d’arriver sur place au bon moment en 
déterminant l’orientation des façades grâce au site Internet 
http://geowebgis.irisnet.be/webgis/geoloc?lngApp=FR 
 
Certains sujets doivent impérativement être réalisés en hiver, lorsque les arbres n’ont plus de 
feuilles. Il est parfois nécessaire d’effectuer un repérage sur place avant d’effectuer les 
clichés, ou de retourner plusieurs fois sur les lieux. Les photos intérieures seront réalisées sans 
flash si possible, en utilisant un trépied et de longs temps de pause. 
 
 
 
 31 
 
 
 
INVENTAIRE DU PATRIMOINE 
ARCHITECTURAL BRUXELLOIS : 
MÉTHODOLOGIE 
 
La sélection des immeubles et des ensembles 
 
 
 
 
 
 
Ministère de la Région de Bruxelles-Capitale 
Direction des Monuments et Sites – Cellule inventaire               Février 2010 
 
 32 
 
La règle de base de l’inventaire est qu’il prend comme point de départ la situation existante. 
En d’autres termes, l’inventaire traite de l’état actuel du bâti ainsi que de son environnement 
et de son contexte. Le passé peut donner une image ou idée de l’origine et du développement 
de ces éléments, mais il importe de ne pas considérer cet état avec nostalgie. Le principe 
fondamental doit donc être le respect de la réalité urbanistique actuelle et c’est à partir de 
celle-ci que sont sélectionnés les structures, ensembles, immeubles ou objets qui joueront un 
rôle significatif dans le futur. 
 
En outre, l’inventaire se base sur des critères de sélection clairs et cohérents, tels que définis 
par l’asbl Sint-Lukasarchief lors de l’élaboration de l’inventaire analytique d’urgence3. 
 
L’approche et l’évaluation du patrimoine seront éventuellement différentes selon la zone 
urbaine traitée. La sélection doit en effet s’opérer en fonction du caractère spécifique de cette 
zone (échelle, étendue, qualité). Des immeubles seront par exemple sélectionnés dans 
certaines zones ou quartiers, alors qu’ils ne l’auraient pas été s’ils avaient été construits dans 
d’autres. 
 
                                                 
3 APERS, J., HOPPENBROUWERS, A., VANDENBREEDEN, J., Inventaris van het cultuurbezit in België, 
urgentie-inventaris van het bouwkundig erfgoed van de Brusselse agglomeratie, Nederlandse commissie voor de 
Cultuur van de Brusselse Agglomeratie, Snoeck-Ducaju en Zoon, Bruxelles – Gand, 1979 ; 
VANDENBREEDEN, J. (dir.), Aperçu des styles et des tendances architecturales. Sélection des édifices et des 
ensembles à reprendre dans l’inventaire architectural de la Région de Bruxelles-Capitale, Sint-Lukasarchief 
ASBL, Bruxelles, 1993 (Révision de l’inventaire d’urgence). 
 
 33 
I. LES CRITERES DE SELECTION 
 
 
A. Valeur architecturale d’un immeuble 
 
A. 1. Le style 
 
A.1.1. La qualité d’interprétation d’un style 
 
Un immeuble peut interpréter un style de manière incisive, tranchée, présenter une pureté 
formelle, une maturité de conception qui le rend particulièrement représentatif d’un style. Il 
faut faire abstraction de toute préférence personnelle quant à ces différents styles et périodes 
de construction afin qu’ils soient tous représentés de manière égale. 
 
 
A.1.2. La chronologie des styles 
 
La valeur architecturale d’un immeuble dépend de l’époque de la construction et de la 
position chronologique de cette construction dans l’évolution du style qu’il représente. 
Autrement dit, un immeuble peut avoir un caractère novateur pour son époque, être un 
précurseur, un témoin de l’apogée ou de la décadence d’un style. Le caractère novateur d’une 
œuvre à une époque déterminée sera considéré comme un intérêt supplémentaire. 
 
 
A.1.3. L’originalité d’un architecte ou d’un immeuble 
 
• Au sein d’un courant stylistique, des architectes ont fait preuve d’une originalité 
marquante, d’un esprit inventif soit avec une réalisation déterminée, soit par 
l’ensemble de leur production. 
 
 
 
  
Ixelles, rue Alphonse Renard n° 60. Ixelles, rue de Praetere n° 18-20. 
Ixelles, rue de la Paix. Église Saint-
Maison Wolfers, arch. Henry van Maison Petrucci, arch. Jean-Jules 
Boniface, arch. J.J. Dumont, 1846. 
de Velde, 1929. Eggericx, 1926. 
 
 
 34 
• Des architectes se sont distingués par la variété de leurs formes d’expression ou par la 
diversité stylistique dont ils ont fait preuve tout au long de leur carrière. 
 
  
Ixelles, rue Forestière n° 20 – n° 2 rue Buchholtz, arch. Ixelles, rue Forestière n° 7 – n° 42-42a rue de 
Adrien Blomme, 1906. Tenbosch, arch. Yvan et Adrien Blomme, 1935. 
 
 
A. 2. Les critères temporels ou les aspects architecturaux indépendants du 
style 
 
A.2.1. Le critère d’ancienneté 
 
Un immeuble peut constituer un rare témoin d’une période particulière de l’histoire, 
témoigner d’une ancienneté particulièrement importante, être un rare témoin du bâti originel 
d’un quartier ou d’une rue fortement défigurée.  
 
 
Bruxelles-Ixelles, la place Luxembourg. Concept totalement néoclassique, Etterbeek, chaussée de Saint-
arch. Trappeniers et Mols, 1854. L’un des derniers témoins originels du Pierre n° 56-58. La Baronnie, 
quartier Léopold. dernier témoin du XVIIe siècle. 
 
 35 
 
A.2.2. Les critères liés à l’évolution d’un immeuble. 
 
• Négligence et délabrement. 
L’état physique et de conservation d’un immeuble peuvent avoir une influence sur la 
détermination de la valeur de celui-ci. 
 
• Patine du temps. 
La patine, l’érosion, l’effritement et l’intégration planifiée ou non d’un immeuble dans un 
environnement donné déterminent la lisibilité de celui-ci – qu’elle soit bonne ou mauvaise. 
 
• Transformations et adaptations. 
L’évolution incessante des besoins, le changement de contexte et l’évolution des modes 
peuvent fortement transformer un bâtiment. On assiste alors souvent à une rénovation partielle 
ou complète de celui-ci. Ces transformations peuvent aussi bien enrichir le bâtiment que 
l’appauvrir. Dans le premier cas, on peut voir apparaître une sorte de stratification : un aperçu 
des différentes tendances, styles et périodes de construction, un véritable témoignage du passé 
montrant plusieurs facettes. Dans le second cas, restent quelques éléments épars et des 
fragments d’un style ou d’une période de construction déterminé. 
 
• Restauration. 
Aujourd’hui, il n’est plus question d’utiliser les procédés de restauration employés à la fin du 
XIXe siècle. Néanmoins, cette restauration « corrective » a peu à peu été acceptée du fait de la 
vision, certes idéale, qu’elle donne du passé. Actuellement, il importe plutôt de témoigner un 
respect – quasiment « écologique » – pour le passé. Ce qui est encore utilisable peut être 
récupéré dans le projet de restauration : il ne s’agit ici en aucun cas de nostalgie mais de 
respect du présent… 
 
  
Bruxelles, église Notre-Dame du Sablon : témoignage du 
Bruxelles, Porte de Hal : restauration corrective. 
passé montrant plusieurs facettes. 
 
 
A.3. Critère de l’emploi des matériaux 
 
L’utilisation de différents matériaux peut jouer un rôle dans le processus de détermination de 
la valeur d’un bien. Stricto sensu, ce critère se limite à l’utilisation ou à l’expérimentation de 
nouveaux matériaux. 
 36 
 
 
IxeIxelles, rue Defacqz n° 48. Hôtel Ciamberlani, arch. Paul Hankar, 1897. 
 
 
A.4. Le critère du programme architectural 
 
Un bâtiment peut acquérir une valeur particulière en raison du caractère original du 
programme développé ou de la manière originale dont il répond aux exigences du programme 
(la manière dont s’organisent les fonctions et se mélangent les matériaux). 
 
 
Ixelles, rue du Mail n° 50-135. Garage D’Ieteren. Complexe construit sous la direction de l’architecte René 
Stapels, 1962-1967. 
 
 37 
 
B. Valeur documentaire 
 
B.1. Valeur documentaire liée à l’architecture 
 
• Un immeuble peut constituer l’un des derniers témoins d’un type d’architecture et/ou 
d’une période déterminée. Par exemple, les premiers vestiges de Bruxelles. 
 
• Certains immeubles de moindre importance participent également à l’œuvre 
d’architectes de premier plan, dans la mesure où ils s’inscrivent comme complément d’une 
œuvre intéressante dans son ensemble. Ils peuvent être repris à l’inventaire à ce titre.  
 
 
Ixelles, rue de Praetere n° 16. 
Réalisation de moindre importance de l’architecte Adrien Blomme, 1926. 
 
 
B.2. Valeur documentaire indépendante de l’architecture (témoin, curiosité, 
relique) 
 
• Un immeuble peut être sélectionné parce qu’il est lié à un événement ou à un 
personnage historique important (lieu de naissance ou habitation personnelle de …, 
lieu de résistance pendant la guerre, ateliers d’artistes, etc.). 
 
• Un immeuble peut se singulariser en tant qu’exemple remarquable d’art populaire, 
comme lieu relevant d’une symbolique populaire, sans l’intervention d’un architecte. 
 
• Des constructions « étranges » – en elles-mêmes dénuées de sens –, comme des 
décorations de jardin ou des rocailles. 
 
 38 
 
C. Critères d’évaluation d’un immeuble ou d’un ensemble par 
rapport à leur environnement 
 
Le critère de base et le point de départ de la sélection est la qualité intrinsèque architecturale, 
esthétique et urbanistique d’un immeuble ou d’un groupe d’immeubles, telle qu’elle peut être 
perçue aujourd’hui depuis la voie publique et dans les espaces publics (intérieurs ou 
extérieurs). 
Pour pouvoir estimer la valeur d’un objet, d’un immeuble ou d’un ensemble, il faut tenir 
compte de leurs qualités intrinsèques mais il importe également de les appréhender comme 
des parties essentielles d’un groupe ou d’un concept urbanistique plus large (ensemble de 
bâtiments, interaction avec l’espace public et/ou les éléments naturels). En effet, tout objet, 
immeuble ou ensemble est indissociable de son contexte urbanistique et architectural. Le 
contexte détermine donc en grande partie les « chances de survie » et la pertinence de la 
sauvegarde du patrimoine. 
Les qualités d’interaction, de dialogue d’un bâtiment avec son environnement se situent à 
deux niveaux : d’une part sa relation à une structure urbanistique globale (un quartier, un axe 
urbanistique ou une avenue monumentale), et d’autre part sa relation à un environnement 
immédiat. 
 
 
C.1. Qualité d’interaction d’un objet, d’un immeuble ou d’un ensemble 
avec l’environnement urbain global. 
 
• Si un objet, un immeuble ou un ensemble date de la même période que la structure 
urbanistique dans ou autour de laquelle il a été construit, il la consolide et la renforce. 
Dans des quartiers gravement perturbés ou endommagés, les bâtiments anciens, 
d’origine, qui subsistent (témoins) peuvent être considérés comme faisant partie d’un 
groupe ou ensemble. 
 
• Un objet, un immeuble ou un ensemble peut constituer un point de repère 
urbanistique. Il s’agit généralement de grands édifices ou d’ensembles qui ont un rôle 
de référence dans un plan urbanistique déterminé : ils constituent le point 
d’aboutissement d’une perspective urbanistique intéressante, marquent le début d’un 
axe ou interagissent avec des points de repère semblables dans un environnement 
immédiat ou plus éloigné. 
 
• Des bâtiments plus modestes peuvent, par leur répétition et leur échelle, par leur 
rythme et leur aspect, être considérés comme des éléments significatifs aidant à une 
meilleure compréhension d’un tissu urbain échafaudé sur une échelle beaucoup plus 
vaste.  
 
 39 
 
C.2. Qualité d’interaction d’un objet, d’un immeuble ou d’un ensemble 
avec son environnement immédiat. 
 
• La lisibilité ou l’image d’un bâtiment doit beaucoup aux constructions voisines, à 
l’espace public ou encore aux éléments de verdure environnants. Ainsi, un bâtiment 
moderne, contemporain, sera davantage mis en valeur parmi des bâtiments plus 
anciens et de style moins avant-gardiste. Certains bâtiments et certaines ruines doivent 
leur plus-value à la végétation qui les entoure, voire les recouvre. 
 
• Une succession de bâtiments qui, envisagés comme des objets isolés, n’ont chacun 
qu’une valeur intrinsèque limitée peut former une composition ou un ensemble 
d’intérêt urbanistique des plus importants, voire remarquable (typique d’une période 
de construction ou d’une vision urbanistique particulière, homogène par la répétition 
d’une échelle, d’un rythme, en raison d’une unité stylistique, ou faisant partie d’un 
tronçon de rue intact). 
 
• L’environnement immédiat d’un objet, d’un bâtiment ou d’un ensemble peut être à ce 
point altéré que la sauvegarde de cet objet, bâtiment ou ensemble peut être mise en 
question. D’autre part, on pourrait envisager de conserver un objet, un bâtiment ou un 
ensemble dans leur contexte actuel ne serait-ce que comme témoin ou relique de 
l’architecture du XIXe siècle de telle ou telle rue. 
 
• Par ailleurs, un objet, un bâtiment ou un ensemble d’une très grande valeur peut 
plaider pour le réaménagement, en fonction de lui, de tout un environnement 
défavorable. 
 
 
En pratique, les ensembles urbanistiques de grande ampleur sont traités dans les 
introductions générales de l’inventaire (synthèses urbanistique et architecturale). Les groupes 
ou enfilades d’immeubles, ainsi que leur relation avec les ensembles urbanistiques de grande 
ampleur, sont quant à eux traités en notice de voirie où l’on soulignera toujours les qualités 
particulières présentées par ces groupements (leur valeur étant essentiellement fondée sur la 
cohérence et le degré d’homogénéité présentés, ils ont toujours une importance visuelle 
déterminante sur l’image d’une artère). 
 
Enfin, la qualité d’interaction d’un immeuble sélectionné avec son environnement immédiat 
sera indiquée en notice individuelle par une phrase type comme : 
 
Cette maison fait partie d’une enfilade particulièrement cohérente / homogène / remarquable d’immeubles (de 
même style/ de même typologie/de même gabarit) allant du n° X au n° Y. 
 
Cet ensemble débute une enfilade particulièrement homogène d’immeubles de même style et de même époque, 
constituant le bâti le plus ancien de la rue, allant jusqu’au n° Z. 
 40 
Une enfilade peut être : 
 
- essentiellement composée d’un grand nombre ou d’une succession d’immeubles possédant 
chacun une valeur architecturale remarquable. 
 
 
 
Ixelles, avenue Lepoutre nos 88 à 110, enfilade Ixelles, avenue Molière, enfilade homogène 
homogène d’immeubles de style Beaux-Arts, conçus d’immeubles de style Beaux-Arts, conçus par 
par différents architectes, au cours des années 1910. différents architectes, au cours des années 1910. 
 
 
- constituée d’une suite d’immeubles qui n’ont qu’une valeur individuelle limitée ou 
« importante » mais qui forment, en raison de leur homogénéité ou leur cohérence, une 
composition remarquable. 
 
 
 
Ixelles, rue Emmanuel Vandriessche nos 31 à 9. Fait 
Ixelles, rue Général Patton nos 27 et suivants.Enfilade 
partie d’un bloc homogène d’immeubles composé de 
homogène d’immeubles de style éclectique, conçus 
maisons éclectiques construites par différents 
par différents architectes, au cours des années 1900. 
concepteurs, 1902-1904. 
 
 41 
 
- constituée d’immeubles formant un ensemble intéressant aussi bien par la présence 
d’éléments remarquables du point de vue strictement architectural, que pour l’entité qu’ils 
forment en tant que site. 
 
 
Bruxelles, avenue Palmerston, enfilade d’immeubles aux abords du square Marie-Louise. 
 
 
- constituée d’immeubles très modestes qui forment un environnement banal mais qu’il faut 
mettre en valeur ne fut-ce que pour témoigner de l’architecture primitive d’une rue. 
 
 
Ixelles, rue Tenbosch nos 35 à 27. Enfilade homogène d’immeubles de style néoclassique, 1890. 
 
 42 
 
- constituée d’un ou plusieurs immeuble(s) remarquable(s) entouré(s) d’éléments ou 
immeubles ayant une valeur d’accompagnement et qui en soulignent le caractère remarquable. 
 
 
 
Bruxelles Extension Sud, rue Paul Émile Janson nos 6 à 12. Enfilade homogène d’immeubles composée de 
l’innovant hôtel Tassel parmi d’autres immeubles datant de la même époque. 
 
 43 
 
II. EXEMPLES 
 
A. Bâti d’avant l’urbanisation 
 
Un repérage sur cartes anciennes permet de repérer les rares vestiges des anciens villages. Les 
derniers vestiges d’un village disparu, aujourd’hui noyé dans l’agglomération, présentent une 
valeur archéologique et un intérêt historique. Néanmoins, on ne les traitera pas en notice 
individuelle, mais seulement en notice de voirie, si leur caractère d’origine n’est plus 
reconnaissable (très mauvais état de conservation). 
De manière générale, en cours de prospection, dès qu’il y aura suspicion d’un bâti d’avant 
l’urbanisation, on approfondira les recherches. Même si elles ne sont pas reprises en notice 
individuelle, ces données restent importantes en vue de la rédaction de la notice de voirie et 
des introductions générales. 
 
 
Woluwe-Saint-Pierre, rue Declercq n° 17. 
Bâtiment peu élevé à large façade 
enduite, en recul de l’alignement actuel. 
Caractère rural relativement présent. La 
parcelle est bâtie sur l’Atlas de 1808 
(donc probablement un bâtiment du 
XVIIIe siècle, voire antérieur). 
 
 
 44 
B. Bâtiments de la deuxième moitié du XIXe et du début du XXe 
siècle (avant 1914) 
 
 
Les critères qui ont en général l’influence la plus décisive sur la sélection de ces bâtiments 
sont leurs qualités esthétiques et architecturales intrinsèques, leur degré d’authenticité et leur 
inscription ou non dans un contexte remarquable. 
 
Autrement dit :  
 
- Plus un bâtiment sera de qualité et plus on sera tolérant par rapport aux remaniements 
négatifs qu’il a subi et moins la qualité générale des bâtiments situés dans son contexte 
immédiat aura d’incidence sur sa sélection. 
- À l’inverse, plus la qualité architecturale sera faible et plus l’authenticité et 
l’inscription ou non dans une enfilade (voir notion définie en première partie, point C.) 
seront déterminants sur sa sélection. 
 
 
B.1. Immeubles remarquables 
 
Les immeubles remarquables sont les constructions d’excellente qualité formelle, tant dans la 
conception que dans la réalisation. 
 
L’incidence de l’état de conservation sur la sélection sera relativement faible. Par exemple, on 
consacrera une notice à des bâtiments remarquables même s’ils ont fait l’objet de multiples 
remaniements affectant le petit patrimoine ou même d’un remaniement majeur comme 
l’éventrement d’un rez-de-chaussée, ou si seule la façade subsiste suite à une opération de 
façadisme (comme, par exemple, la maison « Les Hiboux » avenue Brugmann n° 55 à Saint-
Gilles). 
 
Le contexte dans lequel le bâtiment se trouve sera renseigné dans la notice s’il est de qualité, 
mais n’aura pas d’incidence sur le fait de sélectionner les bâtiments remarquables. L’intérêt 
architectural de ces bâtiments suffit en effet à lui seul pour justifier leur sélection dans 
l’inventaire.  
 45 
 
   
 
À gauche, Saint-Gilles, rue Antoine Bréart n° 7. Maison bourgeoise de l’architecte Paul Hankar, 1898. Châssis 
remplacés et lucarnes refaites. 
Au centre, Bruxelles, avenue Louise n° 60. Hôtel de maître, 1874. Hôtel de maître au décor exceptionnel et l’un 
des derniers exemples de l’architecture originelle de l’avenue. Sélectionné individuellement malgré la 
transformation lourde du rez-de-chaussée et l’aménagement ultérieur du toit mansardé.  
À droite, Bruxelles, avenue Louise 62b-64-64a. Hôtel de maître, vers 1880. Sélectionné pour les mêmes raisons 
que l’exemple précédent. 
 
 
B.2. Maisons bourgeoises 
 
Les maisons bourgeoises (idée d’un certain standing) présentent des proportions 
harmonieuses et une facture soignée. Elles sont bâties sur parcelle relativement large, avec 
travée(s) en ressaut et balcon(s). Ce sont des maisons sans grande originalité architecturale, 
mais de qualité.  
 
 
   
 
Ces maisons ne seront pas reprises individuellement car leur valeur intrinsèque est 
insuffisante (elles ne combinent pas suffisamment de critères de sélection). Néanmoins, elles 
 46 
pourraient être reprises si elles font partie d’une enfilade homogène : en notice individuelle, 
accompagnée d’une phrase type (voir plus haut). 
 
L’incidence de l’état de conservation sera également significative. Les bâtiments ne seront 
repris à l’inventaire que s’ils n’ont pas subi de remaniements majeurs (ou de multiples 
remaniements affectant le « petit » patrimoine). Une maison excessivement modifiée mais se 
situant au milieu d’une enfilade ne sera pas reprise en notice individuelle mais sera 
mentionnée en notice de voirie. Par exemple : « … enfilade homogène de maisons 
bourgeoises de style éclectique, allant du n° X au n° Z. Le n° Y, de qualité semblable à 
l’origine, a subi de nombreuses modifications… ». 
 
En principe, on ne reprendra pas ces bâtiments s’ils ont fait l’objet d’une opération de 
façadisme, sauf s’ils possèdent malgré tout une valeur d’accompagnement significative (cas 
rares). 
 
 
 
Bruxelles, rue Mercelis n 72. Cette maison du quartier 
os Louise, bien que remaniée au rez-de-chaussée, sera 
Bruxelles, rue Mercelis, n  70 à 80. Enfilade 
sélectionnée parce qu’elle constitue un élément d’une 
homogène d’immeubles, par l’entrepreneur Labarre, 
l’enfilade extrêmement cohérente (voir photo de 
1866-1873. 
gauche). Dans un autre contexte, elle n’aurait pas été 
sélectionnée. 
 
 47 
B.3. Bâtiments modestes 
 
Le bâti modeste consiste en des immeubles de rapport de standing peu élevé ou en des petites 
maisons ouvrières. Il se distingue du bâti bourgeois par des matériaux et un décor moins 
onéreux, par un caractère sériel et par son gabarit.  
 
 
   
 
 
On considère que ce type de bâtiment, de même que les maisons bourgeoises sans grande 
originalité, présente un intérêt lorsqu’il possède une valeur d’accompagnement. L’incidence 
de l’état de conservation, de la cohérence et de la qualité du contexte urbain sera donc 
déterminante sur la sélection.  
 48 
C. Bâtiments de l’entre-deux-guerres 
 
Les bâtiments de l’entre-deux-guerres seront sélectionnés si l’interprétation des styles est 
affirmée et/ou personnelle et s’ils sont en bon état de conservation. On tiendra relativement 
peu compte du contexte pour la sélection. 
 
  
Saint-Gilles, rue de l’Hôtel des Monnaies n° 98, arch. 
Saint-Gilles, avenue de la Toison d’Or n° 60a-60b, 
Alexis Dumont et Marcel Van Goethem, 1935. Maison 
1935. Sélectionné dans un contexte pourtant assez 
moderniste bien conservée. Sélectionnée bien que 
dégradé, composé d’immeubles d’après-guerre et de 
située au milieu d’une enfilade de bâtiments 
 maisons néoclassiques fort modifiées. 
éclectiques.
 
 
  
 
Trois maisons à Woluwe-Saint-Pierre, années 1930, sélectionnées car l’état de conservation est bon et 
présentant une certaine originalité.  
 
 49 
 
   
Woluwe-Saint-Pierre, rue Louis Titeca n° 32. Ixelles, rue Émile Bouillot n° 23-25 (1932) et n° 27 
Cinéma La Concorde, arch. A. Beniest, 1928. (1933). Deux immeubles repris à l’inventaire. 
 
 
Ixelles, rue Mignot Delstanche nos 14 à 32. 
Cette série de dix maisons de style Beaux-
Arts (1924) figure à l’inventaire pour ses 
qualités d’ensemble. Les maisons sont 
intéressantes, mais n’auraient pas été 
reprises à l’inventaire si elles avaient été 
considérées isolément. 
 
 
Le bâti de l’entre-deux-guerres sans véritable originalité ne figurera à priori pas à l’inventaire, 
même s’il est en bon état de conservation ou s’intègre relativement bien dans son contexte. 
 
   
Quelques maisons considérées peu originales, non sélectionnées à Woluwe-Saint-Pierre, années 1930. 
 
 50 
 
D. Après-guerre. Années 1950 et 1960 
 
Une qualité patrimoniale est reconnue aux immeubles qui interprètent de manière originale le 
modernisme de cette époque. Par contre, jusqu’à présent, on n’accorde guère de valeur 
patrimoniale aux bâtiments d’esthétique traditionaliste de cette période. C’est la raison pour 
laquelle, ils ne figurent en principe pas à l’inventaire. 
 
Deux exemples de bâtiments d’esthétique traditionaliste non repris à l’inventaire : 
 
 
 
Woluwe-Saint-Pierre, avenue des Châtaigniers n° 17, 
 Ixelles, rue Émile Claus n° 36, arch. Léon Maes, 1953. 
1955.
 
 
Les bâtiments tels que les exemples ci-dessous seront sélectionnés parce qu’ils présentent une 
certaine originalité.  
 
  
Woluwe-Saint-Pierre, avenue Capitaine Piret n° 14-16, Bruxelles, avenue du Pérou n° 31, arch. Georges De 
1956. Hens, 1961. 
 
 51 
 
   
Woluwe-Saint-Pierre, rue Bruxelles, avenue du Pérou n° 67, 
Woluwe-Saint-Pierre, rue 
 François Gay n° 183, arch. Raoul arch. Marc Appel et Jan Welslau, 
François Gay n° 207, 1960.
J. Brunswyck, 1960. 1960. 
 
Diverses maisons des années 1950-1960 sélectionnées à l’inventaire pour leur architecture 
intéressante : originalité, raffinement dans le choix des matériaux, belles proportions, belles 
divisions de châssis, jeux de saillies, de textures et de couleurs. 
 
Pour ce type d’immeuble où la surface vitrée est très importante, le remplacement de châssis 
peut parfois modifier considérablement l’aspect d’un l’immeuble au point de justifier sa non-
sélection. 
 
 52 
 
E. Années 1970 à nos jours 
 
Il est difficile d’énoncer des critères de sélection pour les bâtiments de ces dernières 
décennies, faute de recul. La sélection sera donc plus prudente. Elle ne retiendra que les 
valeurs sûres, les bâtiments originaux et à fortiori ceux réalisés par des architectes renommés. 
 
 
  
 
Ixelles, boulevard de la Plaine n° 2. Saint-Gilles, rue d’Irlande, arch. Jean Bruxelles, rue de Belle-Vue n° 24, 
Rectorat de la VUB, arch. Renaat Cosse, Brigitte-Noël De Groof, Henri Atelier d’architecture de Genval, 1977-
Braem, 1971-1978. Doyen et Willy Serneels, 1985. 1978. 
 
 
 
  
Woluwe-Saint-Pierre, avenue de 
Woluwe-Saint-Pierre, boulevard de la 
Tervueren n° 270, arch. Isidore Bruxelles, avenue Louise n° 59, Atelier 
Woluwe n° 24. Supermarché Rob, arch. 
Zielonka, Marc Van Der Stricht et d’architecture de Genval, 1979. 
Albert Nottebaert, 1971. 
André Van Ryn, 1974. 
 
 
 53 
 
F. Autres éléments du patrimoine  
 
F.1. Rez-de-chaussée commerciaux 
 
Peu de commerces anciens sont conservés et, bien souvent, ils font partie d’un bâtiment ayant 
une faible valeur architecturale. Ce patrimoine fragile est soumis aux mêmes critères de 
sélection que ceux utilisés pour la sélection des immeubles individuels. 
 
En fonction de ces critères, la devanture et l’aménagement intérieur d’un commerce seront 
sélectionnés et feront l’objet d’une notice individuelle, seront simplement cités en notice de 
voirie ou ne seront pas mentionnés du tout. Si, seuls la devanture et l’intérieur du commerce 
sont intéressants, le reste de l’immeuble ne sera que très brièvement traité. 
 
Exemple : Rue du Trône n° 65 à Ixelles => en notice individuelle. 
 
Devanture réalisée en 1906 pour 
une boulangerie transformée en 
poissonnerie en 1926 : un décor en 
céramique de style Art Déco 
évoquant la pêche est conservé à 
l’intérieur (le bâtiment et 
l’intérieur du commerce sont par 
ailleurs classés). 
 
 
 
Exemple : Rue de Dublin n° 15 à Ixelles => en notice de voirie (illustrée d’une photo). 
 
  
Ixelles, rue de Dublin n° 15 : vitrine commerciale de l’architecte Adrien Blomme, 1907. La maison, plus 
ancienne, ne présente pas un intérêt suffisant pour sa mise à l’inventaire. Seule la vitrine sera mentionnée et 
illustrée en notice de rue. 
 54 
F.2. Monuments et mobilier urbain 
 
Ne seront mentionnés à l’inventaire que les sculptures ou monuments répondant aux critères 
suivants : 
 
a. L’identité du sculpteur et/ou de l’architecte (qualité artistique).  
 
Quel rôle ce sculpteur joue-t-il/elle dans l’histoire de l’art au niveau local et/ou national ? Y a-
t-il eu une collaboration entre le sculpteur et l’architecte ?  
 
b. Authenticité de la sculpture. 
 
S’agit-il d’une œuvre unique ou d’un moulage ? Existe-t-il d’autres moulages ? Est-ce une 
copie (éventuellement en plus grand ou en plus petit) d’une sculpture enlevée jadis et que l’on 
a replacée par la suite ? Est-ce un témoignage de son époque ou s’agit-il d’une œuvre 
« tardive » ?  
 
c. Matériaux utilisés. 
 
L’utilisation particulièrement originale d’un ou de plusieurs matériaux peut constituer un 
argument supplémentaire pour justifier la sélection d’une sculpture à l’inventaire. 
 
d. Signification.  
 
Que représente la sculpture ? Quelle est l’importance de l’événement/la personne/la notion 
représentée dans l’histoire nationale, régionale ? S’agit-il d’un monument commémoratif ? 
 
e. Lieu de la sculpture (caractères monumental et architectural). 
 
La sculpture est-elle en relation avec son environnement immédiat ? La sculpture peut-elle 
être considérée comme une Landmark, c’est-à-dire un point de repère ou une perspective 
recherchée ? Quelle est l’échelle de la sculpture ? A-t-elle été édifiée dans le cadre d’un 
programme précis ? 
 
f. Référence(s) bibliographique(s). 
 
La sculpture est-elle mentionnée dans des publications ? Si c’est le cas, il s’agit d’un outil 
d’aide à l’inventorisation extrêmement efficace. Il existe plusieurs ouvrages généraux sur les 
monuments de la ville qui facilitent la sélection et l’identification des sculptures. 
 
 55 
 
 
Ixelles, Monument dédié à Charles De 
 Bruxelles, avenue Louise, Monument du sculpteur Strebelle. 
Coster, face aux étangs.
 
 
F.3. Les plaques commémoratives et les sculptures « de façade » 
 
Elles seront décrites si l’immeuble sur lequel elles sont apposées est sélectionné à l’inventaire. 
Leur présence ne constitue pas une condition suffisante pour sélectionner un bâtiment. 
Si l’immeuble n’est pas repris à l’inventaire, elles pourront être mentionnées en notice de rue. 
 
 
 56 
C R M S
Préserver le patrimoine 
pour 
inventer l’avenir
Ministère de la Région 
de Bruxelles-Capitale
Commission royale 
des Monuments et des Sites
Le patrimoine bruxellois
Qu’il soit ancien ou plus récent, bâti ou végétal, le patri- principes fondant ses travaux, avis et recommandations qui consti-
moine immobilier participe à notre vie quotidienne. tuent autant de lignes de conduite. Conservation et restauration du
Témoin des valeurs passées et présentes de la société industrielle patrimoine ne se résument toutefois pas à la simple application
–valeurs de nature affective, symbolique, culturelle, scientifique ou sans nuances de règles figées. Ces disciplines nécessitent au
sociale –, il constitue une donnée essentielle de la qualité de la vie contraire une réflexion spécifique à chaque cas de figure. Sujet
en ville et contribue de manière déterminante à l’image de la Région complexe, la conservation du patrimoine s’efforce de concilier des
bruxelloise et à l’accueil qu’offre celle-ci. aspects et des exigences souvent contradictoires émanant à la fois
du passé, du présent et de l’avenir, tout en visant un objectif essen-
Le patrimoine se révèle indissociable du tissu urbain qu’il compose tiel : garantir un avenir au patrimoine tant du point de vue de son
et auquel il donne sens. La structure urbaine résulte d’une évolu- authenticité que de sa lisibilité pour les générations futures.
tion lente et sa morphologie constitue le reflet direct de son his-
toire. C’est dans ces formes urbaines complexes, issues d’enjeux
multiples et d’équilibres successifs, que s’élabore aussi la ville de
demain.
Dans la situation particulière de Bruxelles – ville-région, capitale
d’un Etat fédéral, capitale de l’Europe –, le patrimoine, pris dans
toutes ses composantes, représente un enjeu culturel et identitaire
déterminant, un levier économique fort et un garant de cohésion
sociale, surtout dans les quartiers fragilisés. Ces particularités, ainsi
que la nécessaire inscription de l’avenir dans un projet de dévelop-
pement durable, offrent l’occasion de mettre en œuvre à Bruxelles
une réflexion avancée et dynamique en matière de conservation,
d’intégration et de mise en valeur du patrimoine. C’est dans cette
optique que s’inscrivent les travaux de la Commission royale des
Monuments et des Sites de la Région de Bruxelles-Capitale
(CRMS).
Dans un souci de transparence, le présent fascicule vise à préciser
les missions confiées à la CRMS par le législateur et à expliquer les Parc Duden à Forest. Classé en 1973. © MRBC - Photo Ch. Bastin et J. Evrard.
2 3
La CRMS: 170 ans d’histoire
En 1835, la toute jeune Belgique est la première nation européenne prise en compte du patrimoine. Elle intègre alors dans ses réflexions
à fonder un organe destiné à conseiller le gouvernement non seule- les grands principes définis par les chartes et conventions interna-
ment sur la conservation et la restauration des édifices anciens mais tionales. La situation de Bruxelles reste toutefois difficile et le
également sur la qualité des nouvelles constructions. Alors dénom- patrimoine pâtit de la complexité des procédures administratives
mée « Commission royale des Monuments », cette instance est éga- conditionnant alors sa gestion.
lement appelée à formuler des avis ou des remarques sur des
questions d’ordre urbanistique. En 1970, le patrimoine est confié aux communautés linguistiques. PATRIMOINE ET
Anticipant cette décision, la CRMS est scindée dès 1968 en une RÉFORMES DE L’ÉTAT
Au fil du temps, et suite aux nombreuses atteintes portées au patri- section francophone et une section néerlandophone, Bruxelles étant
moine par l’industrialisation et la modernisation des villes comme partagée entre deux commissions et deux ministres de tutelle. Si
des campagnes, le champ d’action de la Commission s’est élargi. cette situation se voit partiellement solutionnée par la création d’un
C’est dans ce contexte qu’est créée, en 1912, une section spéciale groupe de travail mixte pour la capitale, Bruxelles affiche néan-
réservée aux sites, rebaptisant ainsi la Commission qui s’appellera moins un déficit notoire en matière de patrimoine protégé par rap-
désormais « Commission royale des Monuments et des Sites » port aux grandes villes du pays.
(CRMS). Simultanément, les compétences de ses membres sont
amenées à se diversifier et à recouvrir des disciplines de plus en plus En 1989, la compétence du patrimoine est transférée aux Régions ORDONNANCE
variées. et une troisième Commission est créée pour la nouvelle Région BRUXELLOISE
bruxelloise : la Commission royale des Monuments et des Sites de
PREMIÈRE LOI Si l’autorité de la CRMS est d’emblée reconnue dans les matières la Région de Bruxelles-Capitale. Quatre ans plus tard, la gestion du
NATIONALE sur lesquelles elle est interrogée, ce n’est toutefois qu’à partir de patrimoine est réorganisée par une nouvelle ordonnance définissant
1931 que son rôle en matière de conservation et de protection du clairement le rôle et le fonctionnement de la CRMS. Son applica-
patrimoine classé est précisé par une législation : la loi du 7 août tion est par ailleurs confiée à une nouvelle administration des
1931 relative à la conservation des Monuments et des Sites. monuments et des sites.
Dorénavant, les propriétaires de biens classés ont des droits mais Bien que, dans ses principes, l’ordonnance de 1993 demeure le fon-
aussi des obligations. Parallèlement, la Commission est systémati- dement de la gestion et de la protection du patrimoine en région
quement consultée tant sur la protection des monuments et des bruxelloise, elle a été depuis lors modifiée ou nuancée par plusieurs
sites que sur la restauration du patrimoine classé. réformes. Elle a récemment été incorporée au Code bruxellois de
l’Aménagement du Territoire (Cobat), en vigueur depuis juillet
Dès les années 1960, la CRMS emboîte progressivement le pas au 2004, qui rassemble et coordonne les différentes réglementations
mouvement international qui se développe en faveur d’une meilleure en matière d’urbanisme, de patrimoine et d’environnement.
4 5
Cadre légal et missions 
de la Commission
La CRMS est un organe d’avis qui conseille le gouvernement, à la
demande de celui-ci ou de sa propre initiative, en matière de protec-
tion et de conservation du patrimoine immobilier. Elle veille égale-
ment à la bonne réaffectation de ce patrimoine s’il n’est plus utilisé
ou exploité. Le Cobat, assorti de plusieurs arrêtés d’application,
fixe les compétences et la composition de la Commission.
Composition et organisation
La Commission est composée de dix-huit membres nommés sur base MEMBRES
de leurs compétences notoires en matière de conservation du patri-
moine dans différentes disciplines. Elle regroupe des architectes et
des ingénieurs, ainsi que des spécialistes en matière de patrimoine
naturel et de jardins historiques, en techniques de restauration et en
archéologie. Elle comprend également des historiens et des historiens
de l’art, des urbanistes et des spécialistes en matière juridique et éco-
nomique. Parmi ces dix-huit membres, tous nommés par le gouverne-
ment, douze sont désignés sur proposition du Parlement bruxellois,
après appel à candidatures, et six sur celle de la Commission, et ce
pour un mandat de six ans renouvelable. La Commission est renouve-
lée par moitié tous les trois ans.
L’organisation interne et le fonctionnement de la CRMS sont régis SÉANCES
par le Cobat (art. 11), les arrêtés d’application du 8 mars 2001 et
du 8 janvier 2003, ainsi que par un règlement d’ordre intérieur Palais de Justice, J. Poelaert,
approuvé par le gouvernement. Les premier et troisième mercredis 1866-1883. Proposé pour la
première fois au classement
de chaque mois, la Commission se réunit en séance plénière afin par la CRMS en 1935, le
d’examiner les demandes provenant des différentes administrations monument est classé en 2001.
© CRMS - Photo
régionale ou communales, ou encore de particuliers. Les séances W. Robberechts.
7
sont dirigées par le président, assisté dans sa tâche par le vice-prési- Missions
dent. Chaque demande est instruite par un ou plusieurs membres et
présentée devant la Commission – analyse du dossier, visites sur La principale mission de la Commission consiste à émettre des avis
place, contacts avec les administrations, le demandeur ou l’auteur tant sur des propositions de protection que sur des demandes de
de projet, recherches dans la littérature ou en archives, etc. travaux à des biens, qu’ils soient ou non protégés.
Suite à ces exposés, les avis de la CRMS sont émis collégialement
après délibération. En ce qui concerne les débats, les membres de la En matière de protection, la Commission peut être interrogée par la AVIS ET PROTECTION
Commission respectent un code de déontologie strict. Par exemple, Direction des Monuments et des Sites sur l’opportunité de classer
tout membre lié de près ou de loin à un dossier se retire des discus- ou d’inscrire un bien sur la liste de sauvegarde, qu’il s’agisse d’une
sions relatives audit dossier et quitte l’assemblée durant l’examen construction ou d’un site naturel. A la fin de la procédure, elle
de ce point. Au-delà des demandes sur lesquelles un avis doit être répond aux remarques ou objections éventuelles des propriétaires et
prononcé, l’ordre du jour de la séance peut également réserver une des communes. La Commission peut aussi, de sa propre initiative,
place aux débats concernant des thèmes généraux ou d’actualité. proposer un bien au classement ou à l’inscription sur la liste de sau-
vegarde. La décision finale de protéger ou non un bien est une pré-
Prennent également part aux séances, en qualité d’observateurs, des rogative du gouvernement.
représentants de la Direction des Monuments et des Sites et de la
Direction de l’Urbanisme relevant tous deux de l’Administration La plus importante part du travail de la Commission réside cepen- AVIS CONFORME
régionale qui délivre le permis. Cette manière de procéder tend à dant dans les avis qu’elle rend sur les demandes de travaux à des
garantir au mieux la qualité de la collaboration et de la coordina- constructions ou des sites, protégés ou non. Dans le cas d’un patri-
tion entre la Commission et l’un de ses interlocuteurs privilégiés : moine classé ou inscrit sur la liste de sauvegarde, chaque interven-
l’administration régionale. tion projetée doit faire l’objet d’une demande de « permis unique »
(lequel rassemble les anciens «permis patrimoine» et «permis d’ur-
SECRÉTARIAT La CRMS est assistée dans ses tâches quotidiennes par un secréta- banisme »). La demande est introduite auprès de la Direction de
riat permanent de six personnes, dont son secrétaire et son secré- l’Urbanisme de la Région et comporte un volet urbanistique et un
taire adjoint. En accord avec le président, ceux-ci établissent les volet patrimonial. La liste détaillée des documents qui doivent com-
ordres du jour et les procès-verbaux des séances. Ils documentent poser un dossier complet est précisément fixée par l’arrêté d’appli-
les demandes qui leur sont soumises, prennent note des avis rendus cation du 11 avril 2003.
et les soumettent à l’approbation de la Commission. Ils organisent Après avoir reçu l’avis de la Direction des Monuments et des Sites
les visites d’immeubles et de sites, les réunions de travail et des sur le dossier en question, la Direction de l’Urbanisme interroge la
groupes de réflexion. Le secrétariat gère également la bibliothèque CRMS qui émet un avis conforme (c’est-à-dire contraignant). Cela
et les archives de la Commission, consultables sur rendez-vous. signifie que le permis ne peut être délivré par le fonctionnaire délé-
gué du gouvernement que sous réserve des conditions énoncées
dans l’avis de la Commission. Dans le cas d’un avis défavorable, le
permis ne peut être délivré. En cas de litige, un recours peut être
8 9
LES AVIS RENDUS PAR LA CRMS ÉTAPES DU PERMIS UNIQUE
GOUVERNEMENT
Avis/réunions Consultation DMS 
Dépôt dossier à la DU
’ préalables sur dossier complet
SECRÉTARIAT GÉNÉRAL DE L ADMINISTRATION
AUTRES AATL Consultation DMS 
Dossier incomplet Dossier complet
sur contenu du dossier
DU Permis Unique
Zone de Protection AATL
DMS Classement Administration de l’Aménagement Avis conforme CRMS
CRMS du Territoire et du Logement
Travaux
PLANIFICATION
----- DU
Avis conforme (COBAT) Direction de l’Urbanisme
CRD Demande Avis favorable 
----- AUTRES DMS Avis défavorable
Avis indicatif obligatoire de compléments (sous réserve)
(COBAT) Direction des Monuments 
et des Sites
Avis indicatif facultatif COMMUNES Zone de Protection Refus Délivrance 
(COBAT) Inventaire CRD Permis Unique Permis Unique
-----
Avis préalable MAÎTRES D’OUVRAGE / Commission Régionale 
public et privé
de Développement
------ Suivi travaux 
Recommandations AUTEURS DE PROJET COBAT par la DMS
Code bruxellois de l’Aménagement 
du Territoire
introduit contre le permis unique auprès du Collège d’urbanisme, œuvre. Ce processus est d’autant plus souhaitable que le permis
puis auprès du gouvernement, comme pour tout permis d’urba- unique permet peu de souplesse dans le traitement administratif
nisme. L’avis de la Commission n’est pas requis pour les travaux des dossiers – toute modification conséquente apportée au projet
d’entretien ou les interventions de minime importance (travaux de nécessite l’introduction d’une nouvelle demande. L’expérience AVIS DE PRINCIPE
restauration légers dont la liste est établie par l’arrêté du gouverne- montre que les avis de principe, éventuellement combinés à des
ment du 12 juin 2003). Dans ce cas, l’accord de la Direction des réunions préparatoires avec la Direction des Monuments et des
Monuments et des Sites suffit à la délivrance du permis. Sites, permettent d’aboutir à de bons résultats tant au niveau de la
qualité des interventions que des délais d’obtention du permis.
DÉLAI La Commission est tenue d’émettre ses avis endéans les trente jours
calendrier qui suivent la réception de la demande. Si elle ne se pro- Une part importante des avis émis par la Commission a trait à AVIS INDICATIF
nonce pas dans le délai imparti, son avis est réputé favorable. Après divers travaux concernant des monuments ou des sites qui ne sont
émission des avis, la Commission se tient à la disposition des ni classés ni inscrits sur la liste de sauvegarde. Ces demandes d’avis
demandeurs et des auteurs de projet pour en expliquer le contenu émanent des communes ou de l’administration régionale. Elles sont
en détail ou donner des conseils. Afin de favoriser le bon chemine- obligatoires quand elles sont relatives à des biens situés en zone de
ment des demandes de travaux aux biens protégés, la CRMS encou- protection d’un bien classé (Cobat, art. 228 et art. 237 §1) et sont
rage d’ailleurs les demandeurs à l’interroger dès le stade de facultatives lorsqu’elles concernent des biens inscrits à l’inventaire
l’esquisse sur les principes d’intervention qu’ils comptent mettre en ou datant d’avant 1932 (Cobat, art. 207). Ces avis rendus par la
10 11
La constitution d’un dossier de restauration
CRMS ne sont pas contraignants. Ils sont énoncés sous forme de
recommandations utiles à la bonne conservation du patrimoine non Qu’il soit question de sites naturels, de bâti- techniques et matériaux utilisés. Celui-ci
protégé et de son environnement immédiat. La décision de suivre ments ou d’éléments décoratifs, restaurer permet également de poser le diagnostic
ou non ces recommandations incombe à la commune ou au fonc- signifie intervenir dans le but de préserver ou des pathologies et d’en déterminer la cause.
tionnaire délégué de l’administration régionale de l’urbanisme. de remettre en valeur les caractéristiques
essentielles d’un bien. Une telle intervention C’est sur base des études préalables que les
nécessite une connaissance approfondie et une options de restauration sont proposées et justi-
RECOMMANDATIONS La Commission peut également prendre l’initiative de soumettre au bonne compréhension du sujet. Elle suppose fiées. Sont exposés d’une part les principes qui
gouvernement ses réflexions sur diverses thématiques liées au patri- un diagnostic précis des problèmes et la sous-tendent le projet (période de référence,
moine. Elle peut formuler des recommandations sur des sujets d’ac- recherche des traitements les plus appropriés. nouvelle affectation, etc.), et d’autre part la
tualité méritant une attention particulière. Ainsi, la Commission a description des traitements et techniques de
par exemple pris l’initiative de mettre sur pied des groupes de tra- La composition d’un dossier de restauration restauration, ainsi que les éventuels remplace-
d’un bien protégé est légalement déterminée ments ou reconstructions d’éléments. Tout
vail afin d’examiner la question de la réaffectation du patrimoine
par l’arrêté d’application du 11 avril 2003. Le argument s’étaie sur base de plans (dessinés,
industriel ou du maintien des voiries pavées. Elle s’intéresse à la dossier doit en tout premier lieu comporter un de préférence, à la même échelle que la situa-
place qu’occupe ou que devrait occuper le patrimoine dans la volet documentaire et explicatif comprenant tion existante), détails d’exécution, cahiers des
réflexion sur le développement durable, ainsi qu’aux conséquences les documents suivants : charges, fiches techniques des matériaux, etc.
de l’application au patrimoine des normes et réglementations rela- • Une description détaillée de la situation exis- Les interventions doivent être localisées et
tives aux constructions neuves – isolation, règlement général de la tante (textes, photographies et relevé précis quantifiées avec le maximum de précision.
protection du travail, ascenseurs, etc. à une échelle adaptée), un inventaire des
éléments en place ainsi qu’un premier Un dossier complet rassemblant dans un ordre
Ses préoccupations portent également sur des aspects pragmatiques constat des pathologies et leur localisation cohérent toutes ces informations et analyses
ou techniques tels que l’usage de certains types d’enduits ou de sur le relevé. offre la meilleure garantie d’une restauration
peintures et leur compatibilité avec les techniques de construction • Une étude historique se fondant sur des appropriée, évitant les interventions domma-
traditionnelles. En approfondissant ces problématiques et en les recherches menées tant dans la littérature geables ou superflues. Le contenu et la consis-
faisant progresser, la Commission souhaite contribuer à une qu’en archives (avant-projets, demande de tance du dossier dépendront bien entendu de
meilleure connaissance générale de ces questions et à la sensibilisa- permis d’urbanisme, cahiers des charges, la nature des travaux et de l’importance du
tion tant des demandeurs et auteurs de projet que du grand public. clichés anciens, etc.) et sur un examen maté- projet. Par exemple, de simples travaux d’en-
riel in situ (études stratigraphiques par tretien ne modifiant pas la situation existante
exemple). Sur base de ces recherches, une ne nécessitent pas d’étude historique. De
chronologie des différentes campagnes de même, une étude de stabilité est superflue
travaux est établie. Le report des informa- pour la restauration de châssis, tandis qu’une
tions sur des documents graphiques favorise étude stratigraphique et des relevés détaillés
la lisibilité et l’évaluation des interventions s’avèrent dans ce cas des documents indispen-
successives. sables. Les interventions locales nécessitent
• Un examen physique de la construction toutefois que l’on s’interroge sur leurs consé-
documentant sa structure et sa stabilité, les quences à l’échelle globale du bien.
12 13
Le cadre de réflexion de la CRMS:
vers une gestion intégrée du patrimoine
Comme souligné plus haut, la conservation du patrimoine et les
problématiques adjacentes constituent une matière complexe en
constante évolution. En Région bruxelloise, une approche intégrée
du patrimoine englobe des questions relevant de la compétence de
plusieurs ministres et traitées pour partie par différentes adminis-
trations régionales : urbanisme, monuments et sites, planification,
gestion de l’environnement, déplacements, etc. Il est donc impor-
tant que la signification donnée au patrimoine dans la ville et les
principes en déterminant l’approche puissent être débattus au sein
d’un organe distinct de l’exécutif et de ses administrations. La
situation actuelle apparaît comme le sage résultat d’une longue évo-
lution. Depuis 1835, la CRMS contribue à établir, affiner ou ajus-
ter un cadre de réflexion global à partir du prescrit légal donné.
Si les problématiques régionales, communales et locales retiennent
toute l’attention de la Commission, celle-ci se montre aussi parti-
culièrement soucieuse de replacer ses interventions dans un cadre
international, fruit d’expériences plurielles. Préoccupation dépas-
sant largement nos frontières, la conservation du patrimoine fait Cités-jardins Le Logis et Floréal
à Watermael-Boitsfort, L. Van
l’objet de conventions et de pratiques élaborées au sein d’organisa- der Swaelmen, J.-J. Eggericx,
tions internationales, notamment l’International Council on R. Moenaert et L. François,
1922-1940. Classées en 2001.
Monuments and Sites mieux connu sous le nom d’Icomos. Certains Plan de gestion réalisé par le
membres de la CRMS participent activement à ces débats, tant au bureau Arsis, 2000. La gestion
d’un ensemble classé
niveau de leurs activités professionnelles qu’au niveau académique. d’environ 1.250 logements a
nécessité la réalisation d’une
étude globale. Des analyses
Au-delà de cet horizon, la Commission inclut également dans ses préalables approfondies ont
abouti à un cahier des charges
réflexions les nouvelles préoccupations contemporaines, partie pre- recommandant les traitements
nante d’une politique intégrée du patrimoine. Le développement et interventions les plus 
adéquats pour entretenir et
durable constitue sans aucun doute le défi le plus important à rele- restaurer façades et toitures.
© CRMS - Photo
ver pour les prochaines années. W. Robberechts.
15
L’entretien et la restauration 
Références internationales des jardins historiques
CHARTES En matière de recommandations internationales, la Charte de Expression des rapports étroits entre nature et disciplinaire, afin de rencontrer la spécificité
INTERNATIONALES Venise (1964) reste le document de référence le plus communé- civilisation, les jardins historiques se distin- des jardins historiques. Cette étude se matéria-
ment admis pour énoncer les principes de base d’une gestion adé- guent des sites naturels par leur architecture et lise par l’élaboration de plans et de documents,
quate du patrimoine. Le respect de l’évolution historique du bien, leur composition. Celles-ci s’expriment dans les parmi lesquels : 
l’attention portée au patrimoine tant modeste que majeur, la réver- plans et profils de terrain, dans les masses • un relevé précis de la situation existante
sibilité des interventions, l’interdisciplinarité des études préalables végétales, les éléments construits ou décora- (indication des masses végétales, localisa-
tifs, les eaux mouvantes ou dormantes, etc. tion et identification des espèces, relevé des
figurent parmi ses grands préceptes, qui demeurent aujourd’hui Fragiles par essence – ils se composent d’élé- chemins, des éléments architecturaux, des
encore d’actualité. ments vivants, principalement des végétaux –, sculptures, etc.) ;
La Commission n’en est pas moins consciente qu’il s’agit d’un docu- les jardins historiques doivent être conservés • une cartographie des principales phases de
ment élaboré il y a quarante ans, donc actualisable. Il convient d’en dans un environnement et un milieu physique transformation du jardin depuis son origine
renouveler la lecture et l’interprétation à la lumière du contexte appropriés. (évolution des abords, perspectives, points
contemporain et de l’expérience acquise depuis lors. L’évolution de vue, lisières, éléments construits, etc.) ;
•
qu’ont connue, au cours des dernières décennies, les méthodes d’inves- La Charte de Florence (1982) constitue la prin- un diagnostic de l’état du végétal (relevé
cipale référence en matière de conservation et phytosanitaire) et de l’hydraulique ;
tigation et les secteurs scientifiques, techniques, historiques permet de restauration des jardins historiques. Elle sti- • un diagnostic des désordres relatifs aux élé-
de nuancer les approches et d’apporter un éclairage neuf sur certains pule que, pour répondre à une demande ments construits, pièces d’eau, fontaines,
principes d’intervention. Ainsi, la réflexion menée au niveau interna- sociale légitime sans nuire à la conservation des sculptures et autres décors.
tional prend quelque distance par rapport à l’application «à la lettre» jardins protégés, il convient de créer des ter-
de certains préceptes de la charte qui ont mené à des excès dans le rains appropriés aux jeux et aux sports, parallè- L’étude approfondie et la cartographie, éta-
lement aux jardins historiques et aux sites blies de manière à pouvoir être instrumentali-
naturels, afin de conserver à ceux-ci leurs quali- sées (même échelle, même graphisme), font
tés universellement reconnues de beauté et de l’objet d’un travail de synthèse permettant
quiétude sans les altérer. Elle précise que, en d’identifier les principes ayant guidé le concept
raison de la spontanéité du végétal, du temps original et d’évaluer son évolution dans le
nécessaire à son renouvellement et de la fragi- temps. La confrontation avec la situation exis-
lité des tracés, l’entretien des jardins historiques tante conduit à l’établissement d’une situation
s’avère «une opération primordiale et nécessai- de référence sur base de critères objectifs. Le
rement continue ». Par rapport à l’entretien, la projet consistera dès lors à se rapprocher le
restauration doit demeurer l’exception. plus possible de cette situation de référence à
travers une gestion de la scénographie paysa-
Tout projet de restauration même partielle doit gère. Le phasage dans le temps sera fonction
nécessairement être précédé d’une étude glo- de priorités dictées par les études préalables
bale approfondie, menée par une équipe pluri- (diagnostics, moyens humains, matériels, etc.).
Plan du parc de Bruxelles,
1776-1777, Archives de la
Ville de Bruxelles. Parc classé
en 1971.
16 17
passé. Il s’agit notamment des distinctions exagérément appuyées
entre éléments originaux et renouvelés – et donc nuisibles à une lec-
ture cohérente du monument – qu’ont effectué certains auteurs au
nom de l’authenticité, afin de ne pas induire le public en erreur.
A côté de cette charte fondatrice, la Charte de Florence (portant
sur les jardins historiques, 1982), la Charte de Washington (por-
tant sur la protection des villes historiques, 1987) et le document
de Nara sur la notion d’authenticité (1994) sont les instruments
internationaux essentiels constitutifs du cadre de référence utilisé
par la Commission royale des Monuments et des Sites.
Les principes fondant les avis
ENTRETIEN ET Un des principes internationaux importants sur lequel la CRMS
CONSERVATION fonde ses réflexions fait prévaloir l’entretien et la conservation sur
PRÉVENTIVE
la restauration. Celle-ci doit à son tour être préférée à la restitution
ou au remplacement « à l’identique ». L’entretien et la conservation
préventive des biens constituent l’option la plus judicieuse et, qui
plus est, la moins coûteuse pour garantir la sauvegarde du patri-
moine sur le long terme. L’entretien régulier permet non seulement
d’éviter le recours onéreux à des traitements de restauration, mais
également de conserver des matériaux de qualité, parfois précieux, et
des savoir-faire hérités du passé. Les méthodes de production et les
techniques de mise en œuvre actuelles ne permettent pas toujours
de remplacer les éléments anciens par des éléments neufs présentant
des performances et un aspect esthétique comparables. Certains élé-
ments architecturaux s’avèrent irremplaçables car ils témoignent de
métiers et de techniques disparus ou en voie de disparition. Par
Maison de verre, rue ailleurs, la longévité des matériaux actuels se révèle souvent plus
J. Lejeune no 69 à Uccle, limitée et leur production industrielle parfois polluante.
P.A. Michel, 1935. Classée en
1998. Restauration B. Baines
et Ch. Gilot en 1998-2002. La règle de base étant de conserver au maximum les éléments et les
© MRBC - Photo Ch. Bastin et
J. Evrard. matériaux d’origine in situ, la restauration voire le remplacement
18
Les matériaux poutres ou des ossatures en béton) dans des anciennes, c’est favoriser et stimuler le déve-
de l’entretien et de la restauration constructions flexibles (comme des maçon- loppement des techniques qui respectent le
neries traditionnelles) ; système des couches de matériaux interactifs
Il a pu être observé que les matériaux utilisés construction globale. Lorsque la situation • remplacer les enduits par des cimentages ou et complémentaires (par exemple : maçonnerie
et les mises en œuvre appliquées traditionnel- devient critique, la détérioration se localise les mortiers à la chaux par des mortiers durs, de brique / enduit à la chaux / peinture « respi-
lement dans le bâti ancien vieillissaient géné- d’abord sur les matériaux de surface, faciles à relativement inertes, dont les caractéris- rante »), plutôt que les systèmes dissociés (élé-
ralement bien, de manière progressive et entretenir ou à remplacer (peintures, enduits), tiques altèreront les éléments de construc- ments porteurs / isolation / ventilation dans les
homogène. Ce sont les interactions prolongées ce qui permet de préserver les éléments tion qu’ils sont supposés protéger ou relier parois extérieures) et collés (briques ou blocs
que ces matériaux provoquent les uns par rap- constructifs garants de la stabilité et de la et qui ne jouent pas le même rôle régula- collés, joints en silicone). La mise au point de
port aux autres et celles qu’ils subissent au pérennité globale. Cet art de bâtir est le résul- teur par rapport à l’humidité et aux défor- produits de haute technologie pour la restau-
contact des conditions atmosphériques qui tat de la mobilisation d’un maximum de savoir- mations ; ration a beaucoup évolué ces dernières années,
expliquent ce phénomène. Les matériaux tradi- faire et du souci de l’économie des moyens. • recouvrir les maçonneries et les enduits permettant d’intervenir de manière ciblée sur
tionnels se prêtent particulièrement bien à poreux par des peintures étanches, pertur- l’essence du problème, en respectant au maxi-
l’entretien ainsi qu’aux interventions et modifi- Entretenir et restaurer le bâti ancien, c’est bant les capacités régulatrices des systèmes mum les systèmes initiaux.
cations locales (maçonnerie massive de petit donc aussi respecter l’équilibre qui a prévalu (humidité, migration de l’air, etc.) et provo-
format, bois massif, peintures à l’huile ou jusque dans les années 1970 entre les maté- quant des problèmes de manque d’adhé- La conservation du patrimoine bâti, qui pré-
hydraulique). Leur entretien régulier et leurs riaux et les systèmes constructifs, ainsi que les rence. sente une logique constructive simple mais très
conditions naturelles de vieillissement leur « relations de bon voisinage » des matériaux efficace, tend à l’utilisation optimale de la
donnent le plus souvent une patine qui en enri- entre eux. Les constructions anciennes obéissent à une matière première existante ; elle permet aussi
chit l’aspect. autre logique que les constructions neuves. de préserver une « leçon» d’économie pour les
Dans cet ordre d’idées, une série d’interven- Intervenir à bon escient dans les constructions générations futures.
Une hiérarchie s’observe dans la dégradation tions sont à déconseiller : 
du patrimoine bâti traditionnel : généralement, • introduire des éléments constructifs indéfor-
un problème local ne peut mettre en danger la mables ou de grande taille (comme des
20 21
d’éléments doivent rester l’exception et les transformations lourdes le remplacement de pierres posant de réels problèmes de stabilité.
ou les démolitions sont à éviter. Toutefois, en raison du nouveau Dans ce cas, les matériaux utilisés doivent être identiques – ou du
cadre légal, et notamment de l’introduction d’une liste de travaux moins aussi semblables que possible – à ceux d’origine et compa-
de « minime importance », les demandes d’avis à la CRMS se limi- tibles avec les matériaux existants de sorte que leur comportement
tent désormais essentiellement aux cas d’interventions lourdes et de et leur évolution dans le temps ne causent aucun dommage.
situations problématiques. En effet, ne doivent plus être systémati-
quement soumis à l’avis de la CRMS les travaux de conservation et Si l’idée de base est de conserver au bien un maximum d’authenti- AUTHENTICITÉ
de restauration stricto sensu, c’est-à-dire les fondements d’une gestion cité, la Commission est consciente que ce principe est à interpréter
pertinente du patrimoine, qui exigent un degré de compétence et de avec nuances et clairvoyance : la notion d’authenticité, en effet, ne
spécialisation très élevés. renvoie pas systématiquement à la seule situation d’origine d’un
bien ou d’un site mais doit au contraire prendre en compte l’évolu-
ÉTUDES PRÉALABLES C’est à la lumière de ces données qu’il faut replacer la demande du tion historique globale de celui-ci. La plupart du temps, la majorité
législateur (arrêté d’application du 11 avril 2003, art. 38-38bis) et des monuments ne résultent pas d’une unique campagne de
de la Commission aux auteurs de projets et maîtres de l’ouvrage construction mais bien de plusieurs phases de travaux ou d’aména-
d’effectuer – préalablement au développement de tout projet – une gements successifs. La connaissance de ces phases de même que
étude dûment documentée de la situation existante. Il est en effet l’évaluation de leur importance et de leur valeur intrinsèque ne
indispensable d’établir un historique des lieux ainsi qu’un diagnos- pourront être établies que sur base d’une étude approfondie retra-
tic clair des pathologies, de les localiser avec précision, d’en identi- çant l’évolution à la fois historique et architecturale du bien et en
fier la/les cause(s) afin de déterminer les remèdes et solutions les replaçant celle-ci dans un contexte global. C’est seulement à partir
plus appropriés à y apporter. de cette évaluation que pourront être choisies, le cas échéant, les
L’étude préalable adaptée à la nature des problèmes détectés consti- périodes de référence sur lesquelles s’appuieront les interventions.
tue un prérequis à tout projet de restauration tant il en conditionne Loin d’être un document accessoire ou secondaire, l’étude histo-
les options et l’élaboration – identifier les meilleurs traitements et rique constitue le fondement de chaque dossier, présidant aux choix
techniques de restauration à adopter, les éléments à conserver, res- des options de restauration ou de conservation.
taurer ou remplacer, ainsi que la nature, la localisation et la quantité
des matériaux à mettre en œuvre. Le non-respect de cette méthode En fin de chantier, il est important de consigner dans un rapport
de travail laisse le plus souvent la porte ouverte à des dérives (telles final les éventuelles modifications intervenues au cours des travaux
que le remplacement total des éléments d’origine ou une mauvaise par rapport au permis accordé. Ces données s’avèrent nécessaires
sélection des éléments à maintenir), à des surprises et à des traite- non seulement pour documenter exactement le bien en question,
ments non adéquats occasionnant parfois des dommages irréver- mais surtout pour mener à bien les campagnes d’entretien et de res- OBSERVATOIRE DU
sibles et des coûts fâcheux. Les remplacements d’éléments ne tauration ultérieures. Dans le même ordre d’idées, la mise en place PATRIMOINE
peuvent être effectués que dans les cas où les études préalables indi- d’un « observatoire du patrimoine », où les techniques et mises en
quent clairement qu’ils s’avèrent inévitables car ils pourraient œuvre seraient observées dans le temps, permettrait une évaluation
mettre en cause la conservation de l’ensemble, comme par exemple des interventions sur le long terme.
22 23
Le patrimoine érigé 
après la Seconde Guerre mondiale
Si le patrimoine ancien mérite des soins inten- rant parmi les plus emblématiques de cette
sifs, le patrimoine moderne conçu au lendemain période ont été détruites (l’immeuble du
de la Seconde Guerre mondiale doit également Foncolin, la tour Martini), ou altérées (le com-
retenir notre attention. A ce jour, seuls deux plexe scolaire du Ceria). A un moment où le
bâtiments de cette période sont protégés. parc immobilier de bureau est en plein renou-
vellement, la protection de ce patrimoine très
Le fait que Bruxelles ait été le siège de vulnérable devient une préoccupation urgente,
l’Exposition universelle et internationale de surtout en raison de l’évolution récente des
1958 et l’essor exceptionnel que cet événe- programmes déjà privilégiés à l’époque
ment suscita durant les années qui suivirent (immeubles administratifs, complexes scolaires
expliquent la place de la capitale belge parmi et sportifs, etc.) et des expérimentations tech-
les plus riches d’Europe en créations mar- niques qui les ont accompagnés (jardins sus-
quantes de cette époque. L’Atomium, l’en- pendus, façades légères, coques minces, voiles
semble monumental et le jardin de l’Albertine, tendus, etc.).
la galerie Ravenstein, la tour de l’ancienne
Prévoyance sociale et la Cité modèle au Heysel Ces réalisations posent de difficiles problèmes
en constituent autant d’exemples significatifs. d’entretien (matériaux non durables ou qui ne
Mais la maison individuelle et la villa représen- sont plus en fabrication), et de réutilisation
tent également un programme de prédilection (évolution de la bureautique, des techniques
pour les meilleurs architectes du moment, qui spéciales, etc.). 
y déploient tout leur talent. Il convient de s’y attacher sans tarder si l’on
veut que cette part significative de notre his-
Force est cependant de constater que, ces cinq toire culturelle et sociale ne disparaisse pas
dernières années, quelques constructions figu- définitivement.
Atomium, A. Waterkeyn,
1958. Les trois sphères
suspendues sont inaccessibles
au public et non
aménageables. Elles sont
formées d’arcs reliés par des
poutres tridimensionnelles en
treillis à un cube central qui
constitue le nœud des
différents tubes de liaison.
© CRMS - Photo M.-F. Plissart.
Galerie Ravenstein, rue Ravenstein à Bruxelles, A. et Ph. Dumont, 1954. © Photo Ph. De Gobert. 25
24
La protection du patrimoine
A ce jour, la Région de Bruxelles-Capitale compte environ 3.000
bâtiments et sites classés ou inscrits sur la liste de sauvegarde. Ce
chiffre est relativement peu important par rapport à la totalité du
bâti (moins de 1 %). L’ensemble des monuments et des sites classés
atteste de l’évolution de la notion du patrimoine au fil du temps.
Cette évolution ainsi que l’histoire spécifique de Bruxelles expli-
quent que la protection du patrimoine de la Région présente encore
des lacunes. Ainsi, parmi le patrimoine non protégé, on peut aussi
Chapelle de l’ancienne Tour
bien citer le Palais royal et la plupart des immeubles entourant le des Finances, 1980,
Parc de Bruxelles, que le site de Tour et Taxis, la cité Hellemans M. Lambrichs, G. Ricquier,
H. Van Kuyck, R. Schuiten et le
située au cœur des Marolles ou encore l’Atomium. Le travail doit Groupe Alpha. Etablissements
donc être poursuivi afin d’atteindre une plus grande cohérence dans De Coene (structure en bois)
et Etienne Van Doorselaar
la gestion de la protection du patrimoine bruxellois et dans sa mise (vitrail). Chapelle non
protégée, démontée en 2004.
en œuvre au niveau plus global de la planification et de l’urbanisme © CRMS - Photo Ch. Bastin et
– à travers des plans (plans de développement et les plans d’affecta- J. Evrard.
tion du sol régionaux et communaux), et à travers des règlements d’urgence un patrimoine exceptionnel découvert fortuitement et
(Règlement régional d’Urbanisme, règlements zonés, etc.). Cela menacé, ou pour interrompre – ne fût-ce que temporairement – une
INVENTAIRE requiert, avant toute chose, une connaissance approfondie des situation le mettant en péril. Lorsqu’elle est consultée sur la pro-
immeubles, ensembles ou sites, et donc une estimation de leur inté- tection d’un bien, la CRMS instruit la demande, en collaboration
rêt. Un inventaire complet du patrimoine existant représente donc avec la Direction des Monuments et des Sites, sur base de
un outil essentiel pour mener une politique de protection équili- recherches effectuées à la fois in situ, dans la littérature ou en
brée. Cet inventaire est en cours de réalisation à la Direction des archives. Ses critères d’évaluation vont de l’importance historique CRITÈRES
Monuments et des Sites. A l’heure actuelle, trois communes ont ou artistique de l’œuvre (au niveau international ou régional) à son D’ÉVALUATION
fait l’objet de publications : Bruxelles-Ville (Pentagone), Etterbeek rôle structurant dans le tissu urbain ; de l’intérêt de sa typologie à
et Saint-Josse-ten-Noode, tandis que l’inventaire de Saint-Gilles la personnalité de l’architecte et à la signification de l’œuvre dans la
n’est consultable que via le site Internet de la Direction. Un effort carrière de celui-ci ; de son caractère unique à son intérêt sur le plan
reste encore à accomplir, en plus de la remise à jour des inventaires technologique ou de la mise en œuvre des matériaux. Par ailleurs, la
déjà réalisés il y a plusieurs années (Pentagone). Commission prend aussi régulièrement l’initiative de proposer la
protection de biens ou de sites précis. Elle encourage les campagnes
En attendant la réalisation de cet inventaire, la CRMS se voit de protection sur base de recherches approfondies et globales,
cependant régulièrement interrogée sur des demandes de protec- comme elle l’a fait récemment pour les immeubles à appartements
tion. Aucune procédure n’existe à l’heure actuelle pour protéger de l’entre-deux-guerres à Bruxelles.
26 27
La ville comme patrimoine essentiel – doivent faire l’objet d’une approche intégrée. C’est sous
approche holistique cet angle global que la CRMS examine les demandes individuelles
qui lui sont soumises.
STRUCTURE URBAINE Le bâti, dont seule une fraction est protégée, ne constitue qu’une
partie du tissu urbain composé par les pleins et les vides, par les La Commission ne considère jamais les bâtiments sur lesquels elle
rapports d’échelle entre les volumes construits et les superficies est interrogée comme des entités autonomes et indépendantes mais
non construites, le réseau viaire et le parcellaire, les différents types bien comme des éléments constitutifs du tissu urbain, participant à
de bâtiments entre eux, les matériaux et leur mise en œuvre, les la dynamique de la ville. Elle prend en compte les abords des monu-
plantations, l’éclairage, etc. Mais la ville forme également le cadre ments et des sites – ce qui fait partie de ses obligations légales
des sociétés qui y vivent, de leur histoire socio-économique et (zones de protection du patrimoine classé). Dans l’instruction de
culturelle. La ville traditionnelle, tantôt planifiée tantôt spontanée, ce type de demande, la Commission s’efforce de conserver ou, selon
constitue l’expression d’une capacité à construire à échelle humaine le cas, de rétablir un contexte qui contribue à la bonne lisibilité des
et à répondre aux besoins de contact, de communication et de cohé- bâtiments protégés.
sion sociale. Reflet visible à la fois de sa propre histoire et celui de Il est évident que l’architecture contemporaine a un rôle important
la culture contemporaine de ses habitants, sa morphologie toujours à jouer dans cette dynamique. La Commission reste d’ailleurs atten- FLEXIBILITÉ
en mutation est porteuse de modèles concrets et d’informations tive au dialogue entre éléments neufs et constructions existantes
utiles au bon fonctionnement des quartiers. Ainsi, tant l’ensemble ainsi qu’au respect des caractéristiques structurantes du tissu
de la structure urbaine que l’interaction de ses diverses compo- urbain (parcellaire, alignement, gabarit). Un des atouts du tissu
santes – parmi lesquelles le patrimoine joue un rôle identitaire urbain ancien réside précisément dans sa grande flexibilité, résultant
Maisons rue R. Chalon, 
nos 42 et 48 à Ixelles, 
Atelier d’Architectures
Vieux Marché aux Grains Champs-Elysées, 1996-1998 
à Bruxelles. et 1999-2001. 
© CRMS - Photo M.-F. Plissart. © Photo M.-F. Plissart.
28 29
Le patrimoine pavé brusques des systèmes d’égouttage et les et de reporter directement les vibrations de la
risques d’inondations par pluie d’orage. Leur circulation sur les constructions riveraines. En
perméabilité énergétique et leur inertie propre outre, le renouvellement des fondations en
(comparées au béton et surtout à l’asphalte) béton est coûteux, pénalisant et polluant au
jouent un rôle de régulation thermique non niveau de la durée des chantiers et du charroi
négligeable en assurant un rafraîchissement qu’ils nécessitent.
naturel en été et en conservant la chaleur plus
longtemps en hiver. Par contre, un réel confort d’utilisation est
assuré lorsque les pavés sont correctement
Par ailleurs, contrairement à de nombreux posés et entretenus. Le choix du pavé (pavés
autres revêtements de voirie, ce matériau s’ins- d’échantillon, pavés platines, pavés mosaïques,
crit parfaitement dans l’objectif de développe- pavés en porphyre, en granit, etc.) doit être
ment durable : sa longévité est pratiquement opéré en fonction de l’usage et de la localisa-
illimitée ; les pavés sont réutilisables et se prê- tion. La pose traditionnelle sur lit de sable avec
tent à une gestion de stocks ; leur mise en joints serrés réalisés à l’aide d’un mélange de
œuvre permet des interventions ponctuelles sable et de bitume – et non pas à l’aide de
(canalisations diverses) et des réparations ciment – garantit une élasticité absorbant
aisées sans mobiliser de grands moyens. chocs et vibration. Le placement correct
empêche les pavés de basculer ou de pivoter,
Si ce revêtement ne constitue pas une panacée et de créer de cette manière un relief accen-
et s’il peut présenter l’inconvénient de provo- tuant le bruit et particulièrement inconfortable
quer un bruit de roulement parfois gênant sur aux piétons ainsi qu’aux cyclistes. La pose tra-
les axes de circulation rapide, il faut souligner ditionnelle combinée avec des bordures de
que cette nuisance est directement liée à la contrebutées en pierre bleue exige un réel
dégradation et au manque d’entretien des voi- savoir-faire qui tend pourtant à disparaître. En
ries, ou encore à de nouvelles techniques de le remettant à l’honneur, on contribuera à la
pose inadéquates. En effet, la pose actuelle sur fois à préserver le caractère de la ville et à
fondation dure plutôt que sur fondement élas- ouvrir de nouvelles perspectives profession-
Rue de la Carpe à Molenbeek-Saint-Jean. Exemple d’une rue pavée il y a environ cent ans tique a pour conséquence d’amplifier les bruits nelles dans un secteur spécialisé.
selon les techniques traditionnelles. © Photo CRMS.
Le patrimoine pavé est aujourd’hui l’objet de temps, enracinant la mémoire collective et sou-
controverse. Face aux inconvénients qu’on lui lignant l’identité des lieux. Dans les quartiers
attribue, plusieurs arguments plaident pour dont le patrimoine monumental est modeste,
une approche prudente et nuancée. elles incarnent un élément significatif de la
cohésion du paysage urbain. Enfin, elles jouent
Les places et rues pavées caractéristiques de un rôle important dans l’écosystème de la ville
Bruxelles font partie intégrante du patrimoine et dans sa gestion durable.
de la ville. Elément déterminant du réseau
viaire, elles renforcent la lisibilité de la trame Les surfaces pavées de matériaux naturels,
urbaine. Elles expriment une continuité dans dont le relief agit comme un système de collec-
l’utilisation des espaces publics à travers le teurs à petite échelle, réduisent les surcharges Pavés - pose traditionnelle sur sable à joints serrés / pose contemporaine sur béton avec joints cimentés. © Photos CRMS.
30 31
La maison bruxelloise 
d’une interaction fine entre les espaces publics et privés, et dans sa ou la flexibilité à petite échelle
capacité de s’adapter aux nouveaux usages et besoins de la société
en constante évolution, ce dont témoigne son histoire. A échelle réduite, on retrouve la flexibilité du surélevé, le niveau de caves à demi-enterré et
Flexibilité et mixité doivent précisément être préservées, en particu- tissu urbain ancien dans certaines typologies un long jardin étroit. Si elles répondent initiale-
lier pour garantir l’avenir du cœur historique de la ville. Nombreux de bâtiments. La maison bourgeoise bruxel- ment à un programme stéréotypé (stricte hié-
loise en constitue un très bon exemple. Son rarchie entre les espaces de réception,
sont les projets de construction ou de transformation qui ignorent appellation communément admise met d’em- d’habitation et de service), les propriétés spa-
cette caractéristique fondamentale et dans lesquels le dialogue entre blée en évidence son lien étroit avec la capi- tiales des pièces (proportions, hauteur de pla-
projet et espace public n’est pas suffisamment pris en compte. tale. Dans la seconde moitié du XIXe siècle, ses fond) permettent une utilisation et des
Souvent, leur échelle appartient à un autre ordre de grandeur. La caractéristiques se montrent clairement éta- aménagements contemporains. Les nouvelles
tendance actuelle va également dans le sens d’une autonomie tou- blies et elle devient un modèle de référence fonctions (sanitaires, cuisine, etc.) peuvent
jours plus grande de l’architecture et d’une fragmentation plus pour le développement des quartiers résiden- aisément être intégrées dans les volumes exis-
importante de l’espace public en vue de répondre aux spécificités tiels de la ville hors de ses limites médiévales tants sans remettre en question les systèmes
(première couronne). De nombreux quartiers de distribution et l’organisation spatiale d’ori-
des différents usagers, aux normes de sécurité et aux réglementa- bruxellois doivent encore leur physionomie à la gine. Les nombreux éléments de décors, sou-
tions diverses. Son aménagement devient de plus en plus complexe, typologie de ces maisons, à la structure du par- vent bien conservés – plafonds moulurés,
hétérogène et illisible, en plus d’être difficile à entretenir. Il en cellaire, aux alignements, aux hauteurs de cor- lambris, manteaux de cheminées ou parquets –
résulte une ville divisée, plutôt qu’une ville partagée. niche qui caractérisent ces extensions. contribuent également à la qualité de vie de
L’interaction voulue de tous ces éléments avec ces maisons. Enfin, les matériaux et techniques
INTERVENTIONS La Commission considère le dialogue entre interventions contem- l’espace non bâti est à l’origine de la qualité de construction utilisés sont également garants
CONTEMPORAINES poraines et structure urbaine historique comme un élément essen- du cadre de vie qu’ils offrent. d’une bonne résistance au temps pour autant
que l’entretien soit régulier.
tiel de la dynamique de la ville. L’architecture contemporaine a donc Conçues à l’origine comme des maisons unifa-
un rôle important à jouer dans la cohésion urbaine. Elle y a sa place miliales, les maisons bourgeoises constituent Tous ces facteurs font de la maison bruxelloise
dès lors qu’elle propose une articulation pertinente entre l’expres- encore aujourd’hui le cadre de vie de nom- un patrimoine vivant et attrayant pour les habi-
sion de sa contemporanéité et le respect des caractéristiques essen- breuses familles. Bien qu’elles aient souvent tants d’aujourd’hui qui sont à la recherche
tielles de la morphologie du bâti, exprimée dans son génie comme été adaptées à de nouveaux modes de vie ou d’un cadre de vie de qualité dans la ville. Pour
dans sa banalité. subdivisées en plusieurs unités de logement, que les habitants et utilisateurs de demain
beaucoup d’entre elles ont conservé l’essentiel puissent également faire usage, avec la même
de leur concept d’origine : les trois pièces en souplesse, de ce type d’habitation, il est impor-
enfilade, la cage d’escalier latérale, le bel étage tant de préserver ces atouts.
32 33
Le patrimoine comme levier économique
Etymologiquement parlant, économie signifie épargne de ressources RENTABILITÉ À
limitées. Dans le contexte actuel, une politique économique est LONG TERME
souvent comprise comme la recherche d’une rentabilité maximale à
court terme, influencée par des phénomènes de mode et la création
d’une demande parfois artificielle. Transposée dans le domaine du
patrimoine, la mise en pratique d’une politique économique ne peut
cependant reposer sur une simple balance chiffrée (dans ce cas très
réductrice) entre coûts et profits locaux et immédiats. Dans cet
ordre d’idées, la réflexion menée au niveau international sur le
thème de l’économie et du patrimoine met l’accent sur les critères
tant de qualité que de rentabilité sur le long terme propres à cette
matière : une amélioration générale du cadre de vie, des perspectives
en matière de formation et d’emploi, le renforcement de l’identité
culturelle et de l’attrait touristique – ainsi que, bien entendu, un
rôle essentiel sur le plan du développement durable. Si elle soutient
cette vision des choses, la Commission observe cependant que, dans
la pratique actuelle, la rentabilité financière à court terme domine le
plus souvent les débats, en particulier en ce qui concerne la réutili-
sation et la réaffectation du patrimoine.
La réutilisation d’un patrimoine ayant perdu sa fonction d’origine RÉUTILISATION
et son adaptation à de nouvelles activités constituent les meilleurs
garants de sa survie. Cette reconversion ne peut toutefois s’effec-
tuer au détriment des qualités du patrimoine même. Le programme
doit donc toujours s’adapter tant aux potentialités et caractéris-
tiques essentielles de la construction qu’à une utilisation spatiale
respectueuse de sa logique constructive originelle, en ce compris sa
distribution. Il faut cependant constater que, plus longtemps les
bâtiments sont désaffectés, plus forte sera la pression pour y mener
des travaux particulièrement radicaux. Trop souvent, la perspective Maison, boulevard Léopold II
d’un rendement immédiat, identique à celui d’une construction no 165 à Molenbeek-Saint-
Jean, J.-B. Dewin, vers 1905.
neuve, est alors attendu. Cependant, un tel rendement s’avère diffi- L’Emulation, 1905, pl. XVII.
35
cilement compatible avec une bonne conservation ; il tend à reléguer
au second plan les préoccupations d’ordre patrimonial alors que
celles-ci devraient constituer l’objectif principal de l’intervention.
C’est pour inverser cette tendance que des subsides sont octroyés
par la Région bruxelloise, couvrant 40 à 80 % du montant total des
travaux de restauration. Ils représentent une indemnisation à la
hauteur de l’effort fourni pour rechercher des solutions respec-
tueuses du patrimoine, donc adaptées à celui-ci.
LE PATRIMOINE, Les initiatives locales dans le domaine de la conservation et de la
FERMENT D’AVENIR restauration du patrimoine entraînent visiblement des effets posi-
tifs, directs ou indirects, sur la dynamique d’un quartier. Mais, au-
delà de ces effets locaux, le rôle joué par le patrimoine dans
l’économie urbaine globale est essentiel et largement sous-estimé.
Outre les emplois qu’il génère dans le secteur des métiers à très
haute valeur ajoutée comme ceux de la restauration, de la recherche
universitaire et de la mise au point de technologies de pointe, le
renforcement identitaire qu’il produit est source de cohésion
sociale, d’attrait, d’investissement et de redéploiement économique.
Les quartiers les plus pauvres ne sont pas exempts de cet atout, au
contraire. Leurs qualités urbaines et le rôle structurant joué notam-
ment par leur patrimoine industriel, leurs cités de logement ou
Ancien bâtiment de l’INR, leurs espaces publics les désignent comme des maillons forts d’une
place E. Flagey à Ixelles,
J. Diongre, 1933-1939. Classé réflexion originale et prospective menée aujourd’hui efficacement
en 1995. Vue du Studio 4
avant et après les travaux de dans d’autres régions et d’autres pays d’Europe. Pour emboîter ce
reconversion et de restauration. pas, il est sans doute nécessaire d’opérer un retournement dans les
Samyn, Van Ranst et Archi+I,
2001. mentalités, et de considérer le patrimoine non plus comme un frein
La viabilité économique du coûteux, mais comme un ferment d’avenir, un levier exceptionnel
projet de réutilisation de
l’édifice classé impliquait la pour toute politique de redynamisation de la ville. Le rôle décisif
transformation du grand
studio d’enregistrement en que tous les acteurs de la ville ont à jouer en ce domaine constitue
salle de concerts d’environ un réel défi pour les années à venir.
1.000 places, avec
modification de la
configuration spatiale des
lieux. © CRMS - Photos 
Ph. De Gobert.
36
Les atouts du patrimoine que, dans certains cas, ce type de réaffectation Dans une région dont la croissance territo-
industriel et économique se présente comme une chance de préserver riale est l imitée, le patrimoine industriel
ces constructions et le témoignage social inséré dans la structure urbaine représente
qu’elles constituent, le plus souvent, les pro- une opportunité économique de redévelop-
priétés et caractéristiques architecturales qui per une réelle mixité au niveau des quartiers,
en font précisément l’intérêt sont sous-exploi- axée notamment sur les métiers de la rénova-
tées. La définition de nouvelles activités et de tion, de la restauration, du service aux entre-
programmes intégrant judicieusement tant les prises et aux personnes, de la production
propriétés patrimoniales et intrinsèques de ces « de proximité », exploitant à la fois des loca-
constructions que leurs atouts environnemen- lisations stratégiques, des potentialités tech-
taux (proximité de la ville, des infrastructures niques, des structures architecturales
de transport, de cités de logements, etc.), significatives et des qualités patrimoniales
représente un vrai défi pour la capitale. parfois exceptionnelles.
Anciens Etablissements Besse-Méli, rue de l’Escaut no 122, à Molenbeek-Saint-Jean, J. Rau, 1908. Classé en 1997.
Restauration et réaffectation par J. Crépain, 1999. © CRMS - Photos Ph. De Gobert.
Jusqu’à la fin des années 1980, Bruxelles l’industrie » témoignant du passé économique
comptait plus d’emplois ouvriers que toute et de l’histoire sociale de la ville ont été
autre ville belge. L’essor de l’industrie bruxel- détruits, l’attention croissante prêtée à ce
loise durant la seconde moitié du XIXe et la pre- patrimoine depuis une vingtaine d’années a
mière moitié du XXe siècle a joué un rôle récemment abouti non seulement à la protec-
déterminant dans la formation du tissu urbain tion de quelques bâtiments remarquables mais
de la capitale, notamment dans des communes aussi à de nombreuses réaffectations.
comme Molenbeek-Saint-Jean, Anderlecht ou
le long du canal de Bruxelles à Charleroi. Dans La plupart du temps, les constructions indus-
certains quartiers, comme le quartier Maritime, trielles possèdent des qualités particulières qui
le patrimoine monumental est, par essence, constituent une réelle valeur ajoutée pour la
industriel. En témoignent le garage Citroën de ville. Leurs caractéristiques typologiques, spa-
la place de l’Yser, l’ancienne « ferme des tiales et techniques apparaissent comme des
boues », les anciens entrepôts Delhaize et le atouts économiques exceptionnels, que leur
complexe de Tour et Taxis ou, dans d’autres reconversion doit veiller à exploiter et mettre
quartiers, les abattoirs, les brasseries, les usines en valeur pour répondre à une demande d’en-
de tabac, de chocolat, etc. treprises de production. Parmi celles-ci : haute
résistance des planchers, portée des char-
Les bouleversements économiques de l’après- pentes et structures, inertie thermique, solidité
guerre, la création de l’Europe, le développe- des matériaux, etc. 
ment du secteur tertiaire et la disparition des
filières industrielles ont fait perdre à de nom- Il existe aujourd’hui un engouement croissant
breux ateliers, fabriques ou usines leur fonc- pour la reconversion des bâtiments industriels Gare maritime de Tour et Taxis, rue E. Picard à Molenbeek-Saint-Jean, E. Van Humbeek, 1904-1907.
tion d’origine. Si certains « châteaux de en logements (lofts) ou en lieux culturels. Bien © Photo M.-F. Plissart.
38 39
La conservation des châssis 
La ville et le patrimoine, pierres dans les constructions anciennes
angulaires du développement durable
La problématique du développement durable est devenue une préoc-
cupation essentielle, que ce soit au niveau international, fédéral ou
régional. Il s’agit de proposer une stratégie globale pour gérer des
territoires considérés comme des systèmes, par opposition aux
approches sectorielles de l’urbanisme traditionnel. Dans son accep-
tion la plus communément admise, le développement durable se
définit comme la satisfaction des besoins actuels sans compro-
mettre la capacité des générations futures à répondre à leurs propres
besoins. La notion de durabilité impliquant nécessairement une
action sur le long terme, c’est en s’efforçant de trouver dès aujour-
d’hui une harmonie et un équilibre entre comportements humains
et potentiel environnemental que ce dernier pourra être préservé
pour demain.
La consommation parcimonieuse de matières premières non renou-
velables est l’un des préceptes fondamentaux du développement
durable. L’entretien du patrimoine pour assurer la pérennité des Cité-jardin Diongre à Molenbeek Saint-Jean, J. Diongre, 1925. A gauche les menuiseries extérieures ont été remplacées par
monuments et sites de valeur ainsi que leur transmission aux géné- des modèles en PVC, à droite les menuiseries d’origine ont été conservées. © CRMS - Photo Ph. De Gobert.
rations futures vise lui aussi, par définition, le long terme.
Développement durable et conservation apparaissent donc, à l’évi- Appliquées sans discernement, les recomman- La valeur patrimoniale
dence, comme deux alliés pour la même cause. C’est la raison pour dations actuelles en matière d’isolation ther- L’intérêt historique, artistique et esthétique de
laquelle la Commission inclut systématiquement cette probléma- mique et d’économie d’énergie peuvent entrer certains châssis ou, plus simplement, leurs
tique dans ses travaux. Elle doit pourtant constater que la conserva- en opposition avec la conservation du bâti caractéristiques techniques (qualité des maté-
ancien. C’est le cas, par exemple, du remplace- riaux, mise en œuvre) constituent des éléments
tion du patrimoine est encore trop souvent considérée comme ment systématique des châssis à simple vitrage qualitatifs importants qu’il est quasiment impos-
accessoire, voire futile, et non comme la pierre angulaire d’un déve- par des éléments neufs, à double vitrage, le sible de reproduire avec exactitude aujourd’hui.
loppement durable intégré pour une région comme Bruxelles. plus souvent en matériaux synthétiques. L’histoire de l’architecture a produit une variété
exceptionnelle de modèles et de profils de châs-
LE PATRIMOINE, Près de 80 % de la population européenne vit dans des grandes De manière générale, deux considérations plai- sis, directement inscrite dans le programme
MATIÈRE NON villes. Adopter une approche de la ville en tant que système montre dent en faveur de leur conservation. L’une est décoratif global des façades – les moments les
RENOUVELABLE relative à l’intérêt historique, artistique ou esthé- plus privilégiés étant l’éclectisme, l’Art nouveau,
que, pour prospérer et se développer, les agglomérations comme
tique des châssis, soit à leur valeur patrimoniale. l’Art déco et le modernisme, caractérisés par
Bruxelles doivent s’approprier (en flux d’énergie et de matières L’autre, relative à l’hygiène de la construction des éléments extrêmement sophistiqués,
(donc à la conservation du bâti), porte sur des incluant divisions décoratives allusives ou
aspects techniques et hygrométriques. vitraux. Un sérieux diagnostic s’impose donc
40 41
avant l’éventuel remplacement de tels éléments étanches assuraient la ventilation et le simple
participant à la composition de la façade. vitrage fonctionnait comme paroi froide, premières produites initialement par la nature) une surface de terri-
recueillant l’eau de condensation ensuite reje- toire qui est plusieurs centaines de fois supérieure à leur aire géo-
Dans l’ordre, on privilégiera l’entretien, la restau- tée vers l’extérieur. Le remplacement du simple graphique – ce que l’on résume aujourd’hui par le concept
ration, puis le remplacement ponctuel de cer- vitrage par du double vitrage (à isolation ther- «d’empreinte écologique».
taines pièces abîmées avant de se résoudre au mique), induit un report de condensation sur Ainsi, l’empreinte écologique de Bruxelles est environ 400 fois
renouvellement : le renouvellement à l’identique les parois froides (mur de façade, toiture, sol) supérieure à sa superficie (et deux fois supérieure à la superficie
sera considéré comme l’ultime moyen de préser- où elle peut développer humidité et champi-
ver l’aspect des châssis d’origine. Cette opéra- gnons et ainsi nuire à la construction. Le risque totale de la Belgique). Ces chiffres démontrent combien toute
tion s’avère non seulement difficile et coûteuse, de condensation est aisément vérifiable en réflexion urbanistique sur la ville durable doit impérativement
mais l’aspect intérieur des nouveaux châssis procédant au calcul précis du pouvoir isolant prendre en compte une gestion économe des « matières premières »,
demeure le plus souvent très peu satisfaisant. des parois concernées. La logique constructive qu’il s’agisse d’espace (formes urbaines, densité d’occupation), de
de ces bâtiments peut ainsi s’en trouver com- matériaux (constructions existantes), d’énergie (réduction des
Hygiène de la construction plètement perturbée. Quant à l’humidité déplacements), etc.
La quantité d’eau produite quotidiennement accrue des espaces habités, elle nuira au La préservation de la morphologie urbaine, l’utilisation pertinente
par deux personnes oscille aux alentours de confort et portera atteinte à la santé des occu-
5,5 litres. Son évacuation se révèle nécessaire pants. En revanche, le confort du bâti ancien des potentialités spatiales et techniques des bâtiments existants –en
pour le bien-être de leur santé et celui de la peut être amélioré de manière très significative d’autres termes la gestion adéquate et parcimonieuse du patrimoine
construction. La ventilation et la condensation en vérifiant simplement l’étanchéité des châs- urbain pris dans sa définition la plus large de matière première non
jouent un rôle important dans ce processus. sis et en plaçant une tenture : ce dispositif opti- renouvelable – sont autant de principes s’inscrivant parfaitement
Dans le bâti ancien (jusque vers 1970), les malise la déshumidification en favorisant la dans la notion de développement durable. Dans cette réflexion
châssis qui n’étaient pas rigoureusement condensation. menée également par la Commission, la conservation du patrimoine
acquiert une signification qui transcende les enjeux historiques ou
esthétiques, pour intégrer les grands défis de la ville future en oppo-
sition avec la préservation d’un « décor urbain » qui a trop souvent
mené à des dérives, comme le « façadisme» ou le « syndrome Disney»,
niant complètement la valeur «matérielle » du patrimoine.
Cette réflexion sur la gestion adéquate et parcimonieuse du patri-
moine urbain exclut une conservation strictement muséale. L’attrait PATRIMOINE ET VIE
d’une ville comme Bruxelles émane de la diversité de ses architec- CONTEMPORAINE
tures, de ses espaces verts et non bâtis. Les intégrer dans la vie
contemporaine signifie aussi les continuer. Cette continuation se
construit par la différence, à condition que la juxtaposition des
signes relève d’une juste articulation. Les éléments contemporains,
construits ou plantés, réputés valorisants pour la ville, le devien-
nent effectivement à condition de respecter ce principe et les règles
Rue Wafelaerts nos 61 et 66 à Saint-Gilles. Châssis du bel étage de deux maisons de maître identiques, l’un 
d’origine (no 61, à droite), l’autre remplacé récemment par un châssis en bois de méranti (no 66). © Photos Ph. De Gobert.
42 43
La restauration des éléments décoratifs
morphologiques que sous-tend celui-ci. Ils ne peuvent l’être lors-
qu’ils sont fichés dans le tissu urbain comme des objets indépen-
dants et autonomes. La remarque vaut aussi pour les interventions
contemporaines dans les immeubles existants, et encore davantage
pour celles sur le patrimoine protégé auquel la collectivité a conféré
un statut rare et particulier. Toute articulation pertinente s’inscrit
également en faux contre l’exclusion mutuelle : elle suppose le
dépassement des antagonismes et des contradictions. La recherche
de la coexistence et de la compatibilité passe par l’établissement, au
cas par cas, d’une hiérarchie des priorités refusant l’assimilation ou
l’amalgame – c’est-à-dire toute banalisation.
Hôtel Beukman, rue Faider no 83 à Ixelles, A. Roosenboom, 1900. Classé en 1981. 
Trouver le juste rapport entre une tradition urbaine millénaire et les Sgraffite restauré en 1992 par M. Henricot. © Photo Ch. Bastin et J. Evrard.
mutations rapides de notre environnement, de nos mentalités, de Les différents styles qui émaillent l’histoire de s’explique par la naissance, au même moment,
nos comportements, est au centre des préoccupations quotidiennes l’architecture civile et religieuse se distinguent des arts dits « industriels » et par le développe-
de la CRMS et de ses interrogations sur la ville. La capacité d’une tant par une logique constructive propre que ment du savoir-faire de corps de métiers très
société de se ressourcer, de se renouveler en portant plus loin les par un vocabulaire décoratif spécifique. Dès le spécialisés.
e
valeurs culturelles et sociales qui font sa spécificité et sa richesse se milieu du XIX siècle, les arts appliqués connais-
mesure à la manière critique et inventive dont elle préserve son sent un essor exceptionnel. Les façades comme Aujourd’hui, ces éléments décoratifs souffrent
les intérieurs d’immeubles sont ornés d’élé- parfois d’un manque d’entretien ou d’un trai-
passé pour y fonder son avenir. ments recourant à un large répertoire de maté- tement inapproprié. Leur conservation est une
riaux et de techniques : sgraffites et faïences, opération délicate qui exige une grande com-
châssis et menuiseries, parquets et mosaïques pétence. Depuis plusieurs années, des
de sols, lambris et faux appareillages de pierre, recherches ont été menées à la fois sur les
cheminées, toiles marouflées, vitraux, ouvrages techniques de mise en oeuvre et sur les maté-
en staff et rosettes de plafond, peintures riaux utilisés. Ces recherches, mais aussi l’expé-
murales et décors au pochoir, etc. rience acquise sur le terrain, ont favorisé la
mise au point de procédés d’entretien et de
Les styles «néo», l’éclectisme, l’Art nouveau et restauration adaptés. Les restaurateurs spécia-
Jardin d’enfants, rue Saint-
Ghislain à Bruxelles, V. Horta, l’Art déco ont produit des chefs-d’œuvre en ce lisés et les organisations professionnelles qui
1895-1898. Classé en 1976. domaine, mais l’art du décor s’est également les regroupent peuvent offrir les garanties
Restauration B. Van der Wee, manifesté à travers d’innombrables réalisations d’une restauration de qualité, et ce pour une
2001. Des interventions
contemporaines ont permis plus communes et usuelles. C’est dans les très vaste gamme d’éléments décoratifs.
d’actualiser le complexe théâtres, les hôtels et les grands magasins que Encouragements et subventions des autorités
scolaire d’origine et d’en ces décors ont connu leur plus prestigieuse doivent stimuler ce secteur professionnel à
poursuivre les activités.
© CRMS - Photo Ch. Bastin et expression. La maison bourgeoise a cependant haute valeur ajoutée et contribuer, de la sorte,
J. Evrard. constitué un terrain d’expérimentation privilé- à garantir au « petit patrimoine » si caractéris-
gié, permettant de combiner et de diffuser cer- tique de l’architecture bruxelloise le traitement
tains modèles à grande échelle. Ce phénomène qui lui revient.
44 45
Références
Législation concernant la protection du patrimoine Composition de la CRMS 
dans la Région de Bruxelles-Capitale et la CRMS
en mars 2005
Code bruxellois de l’Aménagement du Territoire - Région de Bruxelles-Capitale (Cobat),
Bruxelles, Bruylant, 2004. Jacques DEGRYSE, président
Guido STEGEN, vice-président
Arrêtés d’application 
- Arrêté du 8 mars 2001 relatif à la Commission royale des Monuments et des Sites de la Marjan BUYLE Anne de SAN 
Région de Bruxelles-Capitale, modifié par l’arrêté du 8 janvier 2004. Sabine CARTUYVELS Jean-François LEHEMBRE
- Arrêté du 11 avril 2003 visant à la mise en œuvre d’un permis unique en matière Marcel CELIS Jean-Louis LUXEN
d’urbanisme et de patrimoine. Thomas COOMANS Charlotte NYS
- Arrêté du 12 juin 2003 déterminant les actes et travaux dispensés de permis d’urbanisme, Gaël CRUYSMANS Pierre PUTTEMANS
de l’avis du fonctionnaire délégué, de la commune ou de la Commission royale des Monuments Marie-Françoise DEGEMBE Martin TANGHE 
et des Sites ou de l’intervention d’un architecte. Krista DE JONGE Guido VANDERHULST
Jean de SALLE
Règlement d’ordre intérieur de la Commission royale des Monuments et des Sites. Texte adopté
par la CRMS le 26 mai 2004 et approuvé par le gouvernement de la Région de
Bruxelles-Capitale le 3 juin 2004.
Sites Internet SECRÉTARIAT PERMANENT
- Le site de la Direction des Monuments et des Sites : www.monument.irisnet.be Anne VAN LOO, secrétaire
- Le site d’Icomos : www.icomos.org (pour les différentes chartes internationales) Griet MEYFROOTS, secrétaire adjointe
- Le site de l’Institut royal du Patrimoine artistique : www.kikirpa.be Caroline CRIQUILION
- Le site de l’Association professionnelle de Conservateurs-Restaurateurs Karin DEPICKER
d’Œuvre d’Art asbl : www.aproa-brk.be Ann HEYLEN
Carine VANDERSMISSEN
Orientation bibliographique 
Camillo Boito, Conserver ou restaurer. Les dilemmes du patrimoine (traduction de
Conservare o restaurare. Questioni pratiche di belle arte, 1893), Besançon, les Éditions de
l’Imprimeur, 2000. Contact
Françoise Choay, L’Allégorie du patrimoine, Paris, Editions du Seuil, 1992
(comprenant une bibliographie extensive). Avenue Brugmann 52-54 - 1190 Bruxelles
Tél. 02/3464062
Gustavo Giovannoni, L’Urbanisme face aux villes anciennes (traduction de Vecchie città et Fax 02/3465345
edilizia nuova, 1931), Paris, Editions du Seuil, 1998. 
crms@mrbc.irisnet.be
Alois Riegl, Le Culte moderne des monuments (traduction de Der moderne Denkmalcultus,
1903), Paris, Editions du Seuil, 1984.
Conception graphique La Page
Achevé d’imprimer
en mars deux mil cinq 
sur les presses de l’imprimerie Pauwels 
à Bruxelles, Belgique
Editeur responsable Jacques Degryse
Dépôt légal D/2005/10.526/1
EUROPEAN  
 
 
CULTURAL HERITAGE  
STRATEGY  
FOR THE 21ST CENTURY 
 
facing 
Challenges 
by following 
Recommendations 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
This publication is based on the Recommendation of the Committee of Ministers to member States 
on the European Cultural Heritage Strategy for the 21st century (CM/Rec(2017)1) 
(Adopted by the Committee of Ministers on 22 February 2017 
at the 1278th meeting of the Ministers’ Deputies) 
  
 
  
© Council of Europe, May 2018 
  
All rights reserved. Reproduction is authorised, provided the source is acknowledged, save where 
otherwise stated. For any use for commercial purposes, no part of this publication may be translated, 
reproduced or transmitted, in any form or by any means, electronic (CD-Rom, Internet, etc.) or mechanical, 
including photocopying, recording or any information storage or retrieval system without prior permission in 
writing from the Culture and Cultural Heritage Division Secretariat, Directorate General of Democracy, 
Council of Europe (email: Strategy21@coe.int) 
  
Cover, layout & visual identity:  
©Council of Europe (produced by Banian ICT for the Council of Europe’s Strategy21) 
  
 
 
Contents 
Recommendation of the Committee of Ministers to member States on the European 
Cultural Heritage Strategy for the 21st century ......................................................................1 
Appendix to Recommendation CM/Rec(2017)1 ....................................................................4 
FOREWORD .........................................................................................................................4 
I. GENERAL FRAMEWORK ..................................................................................................7 
II. SCOPE ..............................................................................................................................8 
III. AIM AND OBJECTIVES ...................................................................................................9 
IV. THREE PRIORITY COMPONENTS AND FOUR INTERFACES (AREAS OF 
CONVERGENCE) .................................................................................................................9 
V. COMMITMENTS ............................................................................................................. 10 
VI. CONTENT AND IMPLEMENTATION ............................................................................. 10 
VII. INTERFACES: AREAS OF CONVERGENCE .............................................................. 11 
VIII. EVALUATION PROCEDURE ....................................................................................... 11 
VI.I THE “SOCIAL COMPONENT” (S) ...................................................................... 14 
VI.II  THE “TERRITORIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT”  COMPONENT (D)
 .................................................................................................................................. 27 
VI.III THE “KNOWLEDGE AND EDUCATION COMPONENT” (K) ........................... 39 
APPENDIX A ....................................................................................................................... 52 
APPENDIX B ....................................................................................................................... 60 
1. THE “SOCIAL COMPONENT” .............................................................................. 60 
2. THE “TERRITORIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT” COMPONENT .......... 68 
3. THE “KNOWLEDGE AND EDUCATION COMPONENT” ..................................... 74 
 
 
 
 
Intentionally blank page
1 
 
Recommendation of the Committee of 
Ministers to member States on the 
European Cultural Heritage Strategy for 
the 21st century 
(Adopted by the Committee of Ministers on 22 February 2017 at the 1278th meeting of the Ministers’ 
Deputies) 
The Committee of Ministers of the Council of Europe, under the terms of Article 15.b of the 
Statute of the Council of Europe, 
Considering that the aim of the Council of Europe is to achieve a closer unity between its 
members and that this aim may be pursued, in particular, through joint action in the field of 
culture and cultural heritage; 
Having regard to the pioneering work of the Council of Europe in the field of cultural 
heritage and, in particular, the European Architectural Heritage Year organised in 1975 and 
concluded with the European Charter of the Architectural Heritage (Charter of Amsterdam), 
which led to growing awareness at European level of the importance of heritage and the 
adoption of integrated heritage policies in all member States; 
Considering the irreplaceable contribution of heritage experts that is reflected in many 
conventions, the implementation and follow up of which is the responsibility of the Council 
of Europe member States in cooperation with relevant stakeholders, namely in: 
 the European Cultural Convention (ETS No. 18), signed in Paris on 19 December 1954; 
 the Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe (ETS No. 121), signed 
in Granada on 3 October 1985; 
 the European Convention for the Protection of the Archaeological Heritage (revised) (ETS No. 
143), signed in Valletta on 16 January 1992; 
 the European Landscape Convention (ETS No. 176), signed in Florence on 20 October 2000; 
 the Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society 
(CETS No. 199), signed in Faro on 27 October 2005; 
Stressing the contribution of these conventions to the setting-up of a fundamental reference 
framework for national policies in the field of cultural heritage; 
Convinced that the protection, conservation, promotion and enhancement of the cultural 
heritage help to build more inclusive and fairer societies, based on the principles that 
constitute the common legacy of the peoples of Europe; 
Convinced that heritage policies contribute to improving the living environment and the 
quality of life of Europeans, and play a significant role in strengthening the social fabric and 
 
2 
 
economic advancement; 
Emphasising that the management of cultural heritage with full regard for the principles of 
democracy and human rights is a challenge for all societies throughout Europe, and indeed 
worldwide, and that a European approach can help strengthen the coherence and efficacy 
of the measures to be adopted at the level of each member State; 
Resolved to follow up on the Namur Declaration adopted at the 6th Conference of European 
Ministers responsible for Cultural Heritage (Namur, 23 and 24 April 2015); 
Recalling the final statement of the 10th Council of Europe conference of ministers of culture 
(Moscow, April 2013) which confirmed the role of the Council of Europe as an outstanding 
panEuropean Organisation in the field of culture; 
Being aware of the decisive contribution of other international organisations, and notably 
UNESCO to the protection, safeguard, conservation and enhancement of heritage and 
welcoming the initiative of the European Commission1 to proclaim 2018 European Year of 
Cultural Heritage; 
Noting that cultural heritage is an essential pillar of culture and that both these fields are 
confronted with common challenges; 
Considering that budgetary and human resources, both at the European level and at the 
level of some member States, are increasingly inadequate to ensure the conservation and 
the restoration of European heritage, and thus to ensure that it can be transmitted as a 
legacy to future generations; 
Having regard to the European Heritage Strategy for the 21st Century, drawn up on the 
basis of the conclusions of the European ministers responsible for Cultural Heritage by the 
Steering Committee for Culture, Heritage and Landscape (CDCPP), and acknowledging its 
relevance and value for all member States and for non-member States, parties to the 
European Cultural Convention; 
Noting that one of the main features of the Strategy is the sharing of practice and concrete 
experience between member States, enabling them to draw inspiration from each other in 
order to facilitate the implementation of the strategy, 
1. Recommends that the governments of member States: 
a. embrace and implement the strategy appended to this recommendation, at the 
appropriate governance levels, in compliance with their applicable national legal 
provisions and practice; 
b. distribute the strategy widely among governmental and non-governmental 
stakeholders, regional and local authorities, professionals, local associations and 
civil society, and encourage them to play an active part in promoting the effective 
implementation of the strategy and the achievement of its objectives; 
                                            
1 Otherwise the paragraph could be modified as follows: and welcoming the decision by the Council and the 
European Parliament to proclaim 2018 European Year of Cultural Heritage. 
 
 
3 
 
c. draw on, where appropriate, the examples of best practice recorded and updated in 
the HEREIN system; 
d. ensure the follow-up to the evaluation process, which is an integral component of 
the strategy and its implementation; 
2. Invites the States Parties to the European Cultural Convention who are not members of the 
Council of Europe to take the Strategy as a reference document and give it a follow up, in 
compliance with their own legal system and practice; 
3. Welcomes the initiative of the European Commission to make 2018 the European Year of 
Cultural Heritage, and encourages synergies with the implementation of this Strategy. 
 
 
4 
 
Appendix to Recommendation CM/Rec(2017)1 
FOREWORD 
The European Cultural Heritage Strategy for the 21st century should be seen against the 
backdrop of the changes that have taken place in the concept of heritage, rooted in the very 
history of Europe, particularly during the 18th and 19th centuries. It may be useful at this 
point to refer to some of the significant milestones in the complex history of this concept and 
of heritage policies which reveal both common trends and clear differences in the various 
countries of Europe, resulting from the particular circumstances of each State and the 
latter’s relationship with heritage and history. 
As a legacy of the values of antiquity reclaimed and rediscovered in the Renaissance and 
the Enlightenment, particularly through the Roman and papal tradition, the protection of 
heritage entered the public, religious and private spheres with the aim of conserving and 
passing on the objects, rituals and vestiges of the past to future generations. From the 17th 
century onwards, scholarly “antiquarians” throughout Europe put together collections of 
objects of all sorts, created the first museums and founded learned societies. Some 
countries, such as Sweden, adopted official instructions at that time. The French 
Revolution, with its contradictory measures – both destructive and protective – and its 
upheavals, including instances of plundering following the nationalisation of property, 
marked a turning point. 
Intellectuals then became involved. In 1799, Goethe asserted the concept of collective 
ownership and protection of heritage: “All works of art belong as such to the whole of 
humankind and their possession entails the duty to take care of their conservation”2. In 
1825, Victor Hugo in his pamphlet entitled “War against demolishers” wrote: “There are two 
things about a building: its use and its beauty. Its use belongs to the owner, its beauty to 
the whole world. To destroy it is therefore to exceed one’s right.3” The fruits of the 
Enlightenment – museums of the arts, of science and technology – were opened to the 
public in a number of countries. In France, this institutionalisation process developed with 
an educational aim alongside the nationalisation of property. 
In the 19th century, in a Europe fragmented into opposing nations, nationalist movements 
and later the revolutions of 1848 sought to justify and strengthen the existence of States, 
some of which were just emerging while others were under threat. People turned to the past 
to acquire an identity of their own. Gradually, there was a shift from the idea of a monument 
in memory of a person or an event (from the Latin monumentum – a memorial structure, 
based on the verb monere – to remind) to the idea of a monument having a historic and 
artistic value. Across Europe, the foundations of a national heritage policy began to 
emerge. Inventories were drawn up, followed by laws which little by little laid down 
regulations governing protection, conservation and enhancement. 
                                            
2 Goethe J. W. (von) (1799), Propyläen. Eine periodische Schrift, Tübingen, quoted in Swenson A. (2013), The rise of 
heritage. Preserving the past in France, Germany and England, 1789-1914, Cambridge University Press, p. 278. 
3 Hugo V, Sur la destruction des monuments en France (1825), dans : Guerre aux Démolisseurs, Revue des deux 
mondes, tome 5 (1832), pages 607-622. 
 
 
5 
 
In the early 20th century, the Austrian Aloïs Riegl put forward a proposed typology of 
monuments in accordance with a series of values he attached to them. He emphasised the 
concepts of protection, conservation and restoration. These principles went on to be 
incorporated into all European countries’ national legislation, a legacy which benefits 
Council of Europe member States. 
In 1931, the 1st International Congress of Architects and Technicians of Historic 
Monuments, held in Athens, adopted a founding charter (the Athens Charter for the 
Restoration of Historic Monuments), which asserted the principles already set out by Riegl. 
It recommended that any use of monuments should respect their historic or artistic nature 
and that special consideration should be given to monuments and their surroundings when 
any development is planned. It also emphasised the importance of collaboration between 
curators, architects and scientists and finally called for international co-operation, a first in 
the field of the “artistic and archaeological heritage”. The particular context of the post-war 
period and the work carried out by UNESCO to save iconic sites throughout the world 
prompted these specialists and their successors at the 2nd International Congress of 
Architects and Technicians of Historic Monuments, held in Venice in 1964, to set up, based 
on a proposal from UNESCO, the International Council on Monuments and Sites 
(ICOMOS). This 2nd Congress adopted 13 resolutions, the first being the International 
Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites, better known as the 
Venice Charter. 
In the 1970s, the term “cultural heritage” replaced the expression “historic monument” which 
was henceforth reserved for legally protected assets. This change, encompassing a 
significant enlargement of the concept, took place in a socio-economic, political and cultural 
context which coincided with the 1973 oil crisis and profound changes in lifestyles. The 
Convention concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage 
(UNESCO, 1972) and the European Architectural Heritage Year, based on the slogan “A 
future for our past” (Council of Europe, 1975), were key features of this change. The fall of 
the Berlin Wall in 1989 transformed borders and created new shared spaces. 
On the strength of its experience resulting from 40 years of discussions and exchanges 
between experts and political representatives, the Council of Europe has drawn up and, 
once adopted, implemented several founding conventions which have been transposed into 
national legislation of European countries, creating the foundations of a greater Europe of 
heritage: 
 the European Cultural Convention (Paris, 1954 – ETS No. 18); 
 the Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe (Granada, 
1985 – ETS No. 121); 
 the European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (revised) 
(Valletta, 1992 – ETS No. 143); 
 the European Landscape Convention (Florence, 2000 – ETS No. 176); 
 the Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society (Faro, 2005 – 
CETS No. 199). 
These conventions have become reference texts and have been supplemented by a range 
 
6 
 
of declarations, recommendations and resolutions.4  
The European Cultural Heritage Strategy for the 21st century is the heir to this whole 
tradition of reflection, sharing and co-operation which has been strengthened over the last 
40 years. The issues occupying us at the beginning of this 21st century are no longer why or 
how we should preserve, restore and enhance our heritage, but rather: “Who should we be 
doing this for?” This is the very rationale of the Faro Framework Convention on the Value of 
Cultural Heritage for Society which underpins the entire process of the European Cultural 
Heritage Strategy for the 21st century. 
  
                                            
4 Available at: www.herein-system.eu/council-europe. 
 
 
7 
 
 
I. GENERAL FRAMEWORK 
The origins of the European Cultural Heritage Strategy for the 21st century can be found in 
the numerous achievements of the Council of Europe which, since the adoption of the 
European Cultural Convention, have helped shape the heritage policies of most European 
countries and the resulting co-operation between them. The strategy also draws on the 
work carried out by UNESCO and the European Union, and on the discussions that have 
taken place in the international non-governmental organisations and networks focusing on 
heritage which have been involved in drawing up this strategy. 
Interest in cultural heritage, on a European and international scale, goes back to the late 
19th century and is still evolving. It is expressed in the founding texts and in particular, in 
The Hague Conventions with respect to the Laws and Customs of War on Land (1899, 
1907), the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict 
(1954), and the Athens (1931) and Venice (1964) charters on the conservation and 
restoration of monuments. The most recent reference texts are the UNESCO Convention 
for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (2003), the UNESCO Convention 
on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions (2005) and the 
Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society 
(2005), which highlights the need for greater citizen participation and the ability of local 
communities, citizens and civil society to recognise as heritage what is meaningful to them 
and to respect, preserve, transmit and enrich that heritage. 
However, our continent has experienced many changes posing challenges for “living 
together” and upholding the principles on which democracy is based, which is the common 
heritage of the member States of the Council of Europe. 
Demographic and climate changes, the spread of mass tourism at global level, the growing 
number of natural or man-made disasters, the temptation of community isolationism, 
intergenerational divisions, the economic crisis and the emergence of challenges to or 
serious violations of the values of freedom, tolerance and democracy on which our societies 
are based: all these challenges call for coherent, comprehensive and inspiring responses. 
Cultural heritage, in all its components, tangible and intangible, is a key factor for the 
refocusing of our societies on the basis of dialogue between cultures, respect for identities 
and diversity, and a feeling of belonging to a community of values. Cultural heritage can 
play a key role as a means of building, negotiating and asserting one’s identity. 
Cultural heritage is also a powerful factor in social and economic development through the 
activities it generates and the policies which underpin it. It can help achieve objectives in 
other sectors. It constitutes an invaluable resource in the fields of education, employment, 
tourism and sustainable development. 
There is an urgent need to reposition cultural heritage policies, placing them at the heart of 
an integrated approach focusing on the conservation, protection and promotion of heritage 
by society as a whole – by both the national authorities and the communities which are the 
custodians of that heritage – so that everyone, from those most closely involved to those 
with a more distant connection, can appreciate it and feel a sense of responsibility. 
 
8 
 
This challenge cannot be taken on by each State in isolation. Everyone’s efforts must be 
carried forward, supported and extended by the others, by means of a common awareness 
and harmonious and consistent actions. This is the aim of this strategy for the 21st century. 
II. SCOPE 
The European Cultural Heritage Strategy for the 21st century pursues an inclusive approach 
and involves not only the local, regional, national and European public authorities, but also 
all heritage stakeholders including professionals, (international) non-governmental 
organisations, the voluntary sector and civil society. 
It promotes good governance5 based on participatory management involving primarily the 
national, regional and local levels. For it is the local authorities that have a direct 
relationship with their heritage and which manage it on a day-to-day basis. It is therefore at 
this level that citizens must be encouraged to play a greater role in the implementation of 
this strategy, within the context of public action and in closer co-operation with the work 
carried out by the professionals and the public agencies concerned. 
The concept of cultural heritage has significantly changed in recent decades and its position 
continues to vary according to the society in which it is located. The customary divisions are 
disappearing and giving way to a holistic approach: cultural heritage, which encompasses 
an intangible dimension, know-how and attitudes, is inextricably linked to its context and its 
natural and cultural environment. New relationships are emerging between cultural heritage 
and contemporary creation, allowing further scope for creativity and innovation. 
In accordance with the Faro Framework Convention, the recognition of heritage is 
conceived as a shared responsibility: heritage is no longer limited to those elements 
officially recognised as such by the national authorities – the protected heritage – but now 
includes those elements regarded as heritage by the local population and local authorities. 
This development prompts new, more participatory and more collaborative management 
approaches. 
Heritage is a non-renewable common good whose conservation, protection, restoration and 
enhancement are the responsibility of society as a whole, including in the political, legal and 
administrative spheres. Consequently, there is a need to define the roles of everyone 
involved and to give citizens in particular the means of shouldering their responsibilities. 
Awareness raising, research and training are therefore essential. Training is imperative to 
maintain and pass on European knowledge and skills which themselves constitute a form of 
heritage on which to capitalise. This approach must be based on dialogue between the State, 
                                            
5 Good governance is a concept that inspires the conduct of public policies and the way those who hold public offices 
perform their tasks. It includes such principles as – see as a reference the Council of Europe Strategy for Innovation 
and Good Governance at Local Level, adopted by the Committee of Ministers on 8 March 2008 – holding of fair and 
free elections, respect for diversity, transparency and ethical behaviour, accountability, openness and participation 
in the management of public affairs, sustainability and long-term vision, sound and responsible use of public funds, 
etc. “Participatory management” is used here as a shortcut for openness to the needs and expectations of 
stakeholders, readiness of the holders of public authority to listen to them and provide responses to their 
expectations or queries, delivering public policies in a spirit of openness, accountability and shared ownership. 
 
 
9 
 
citizens and professionals, with a view to mutual enrichment. 
Heritage is a defining feature of Europe and a thorough understanding of this heritage 
requires interdisciplinary research. In view of its unique richness and diversity, it is an 
important factor in the identity and attractiveness of the continent. It testifies to the political, 
cultural, artistic, scientific, spiritual, philosophical and commercial exchanges which have 
formed our European identity. It thus leads to a better understanding of ourselves and of 
others. 
III. AIM AND OBJECTIVES 
The strategy is based on the core values of the Council of Europe: democracy, respect for 
human rights and fundamental freedoms, openness and dialogue, the equal dignity of all 
persons, mutual respect and sensitivity to diversity. It seeks to encourage and facilitate the 
implementation of the heritage-related conventions. It advocates a shared and unifying 
approach to cultural heritage and how it should be managed, based on an effective legal 
framework to ensure the integrated conservation of heritage, within the meaning of 
Resolution Res(76)28 of the Committee of Ministers of the Council of Europe concerning 
the adaptation of laws and regulations to the requirements of integrated conservation of the 
architectural heritage, and the involvement of all the major players, institutional and other, 
and the representatives of professionals and civil society, at local, national, European and 
international level. 
It seeks to create synergy between existing tools and policies and to improve or supplement them, 
as appropriate, on the basis, in particular, of the legal instruments in force at international and Euro-
pean level. In addition, it highlights the experience and achievements of the countries of Europe, 
disseminating and sharing them through the HEREIN system, a European cultural heritage infor-
mation network. 
It further aims to help construct peaceful societies, conscious of their diversity and the richness this 
represents, which are attractive in terms of employment and economic development and in which 
there is a high quality of life and a high-quality living environment. 
IV. THREE PRIORITY COMPONENTS AND FOUR INTERFACES (AREAS OF CON-
VERGENCE) 
The strategy is based on three components: 
1. The “social” component harnesses the assets of heritage in order to promote diversity, 
the empowerment of heritage communities and participatory governance. 
2. The “territorial and economic development” component seeks to strengthen the contri-
bution of heritage to sustainable development, based on local resources, tourism and 
employment. 
3. The “knowledge and education” component focuses, through heritage, on education, 
research and lifelong training issues, by establishing heritage knowledge centres and 
centres for training in heritage trades and professions, by means of appropriate teach-
 
10 
 
ing, training and research programmes. 
 
These “components” interact in four areas of convergence: between the social component 
and the territorial and economic development component; between the territorial and 
economic development component and the knowledge and education component, between 
the knowledge and education component and the social component, and lastly, between all 
three components. 
The overall consistency and specific nature of this strategy derive from the balance 
between the various components and their areas of convergence. 
V. COMMITMENTS 
The strategy is being put to the member States of the Council of Europe and to the other 
States Parties to the European Cultural Convention.6 They are strongly encouraged to 
comply with it in accordance with their respective constitutional systems and to take all 
appropriate measures to achieve its objectives. 
Clearly, these measures may already be in place, but new initiatives could prove necessary. 
States shall undertake in good faith to take the necessary steps to implement the 
recommendations contained in this strategy, and to provide each other with assistance, in 
the form of an exchange of experience, knowledge, research and good practices. 
The HEREIN database already provides many examples of good practices. States are 
invited to refer to this database and supplement it with new practices in keeping with this 
strategy. Contributions from local authorities, stakeholders on the ground, associations, 
professionals and civil society are welcome and will be showcased in cooperation with 
HEREIN National Coordinators. 
VI. CONTENT AND IMPLEMENTATION 
Each component is linked to a series of challenges, some of which overlap with one or both 
of the other components. A number of recommendations have been formulated to address 
these challenges. It will be for each State to implement these recommendations in line with 
its priorities, means and resources. Each recommendation is broken down into proposed 
courses of action in the form of suggestions, illustrated, by way of example, by actions 
already carried out in certain States (see Appendix B for more information on these). 
                                            
6 This strategy is proposed to the Council of Europe’s member States and to the States Parties to the European 
Cultural Convention by virtue of Recommendation Rec(2017)… of the Committee of Ministers of the Council of 
Europe of which it is an integral part. 
 
 
11 
 
VII. INTERFACES: AREAS OF CONVERGENCE 
Some of the actions identified above apply to two or even three components. These 
interfaces are real areas of convergence which are inevitable and should be seen as an 
indication of the consistency of the strategy. For example, some of the proposed actions 
come under both the “social” component and the “territorial and economic development” 
component or the “social” component and the “knowledge and education” component, or 
the “territorial and economic development” component and the “knowledge and education” 
component. Some of the actions may be common to all three approaches. The diagram 
below gives an illustration of the situation. 
VIII. EVALUATION PROCEDURE 
Evaluation of the strategy should be undertaken in line with the principles of soft monitoring 
at both European and national level. The evaluation procedure for an integrated approach 
to heritage is given in Appendix A. 
At Council of Europe level, HEREIN is the reference tool for monitoring the strategy and a 
channel for exchanging best practices. A support group has the task of helping the 
secretariat adapt the format of the national reports in order to achieve this objective. 
National co-ordinators will be sent information on the strategy. An ad hoc platform, the 
composition and terms of reference of which will be decided by the Steering Committee for 
Culture, Heritage and Landscape (CDCPP), will evaluate the strategy on the basis of 
information gathered by HEREIN and will submit an annual report to the CDCPP with effect 
from 2018. In addition to showing how much progress has been made, this report will 
identify the recommendations on which efforts should be focused and will put forward any 
proposed updates. It is planned to have a first overall evaluation in 2020 so that any 
necessary adjustments to the strategy can be made. 
At national level, the above diagram and the proposed evaluation system in Appendix A will 
enable each State to immediately analyse its heritage policy using the three-component 
approach with their interfaces, and to identify the priority fields of action. The HEREIN 
crowdfunding function will be used by States to draw on the steps taken in other countries. 
It will be for each State to define the most appropriate monitoring and evaluation system, 
possibly by drawing on the work carried out in the HEREIN national reports. 
 
 
(Appendices A and B may be found at the end of this document) 
 
 
12 
 
Intentionally blank page
 
13 
 
 
 
  
 
14 
 
VI.I THE “SOCIAL COMPONENT” (S) 
The “social component” (S) focuses on the relationship 
between heritage and societies, citizenship, the 
transmission and sharing of democratic values through 
participatory governance, and good governance through 
participatory management. 
 
Challenges 
S1. Living in peace 
S2. Improving quality of life 
S3. Contributing to people’s well-being and good health 
S4. Preserving the collective memory 
S5. Establishing good governance 
S6. Promoting participatory management 
S7. Optimising implementation of the conventions 
S8. Promoting an inclusive approach to heritage 
 
15 
 
Recommendations  
Recommendation S1  
Encourage the involvement of citizens and local authorities in capitalising 
on their everyday heritage     
The heritage around us, in all its diverse forms, both tangible and intangible, directly 
concerns citizens of all ages, long-standing residents and newcomers alike, for it is part of 
our everyday environment. The individual or collective involvement of citizens is the result 
of a process that goes from awareness raising to active participation in projects 
implemented by local authorities and associations to identify, interpret, study and promote 
the heritage. This participatory approach to heritage promotion relies on various 
approaches and mediums, from the most traditional to the most innovative. It requires 
enhanced awareness of social expectations and contributes on a broader level to 
participatory democracy.  
 
Relevant challenges S2 S4 S6 S8    
Interfaces D1 D3 K1 K3    
 
Courses of action 
 Organise discovery visits run by local inhabitants and heritage professionals: to 
neighbourhoods, villages, towns, craft workshops, museums, libraries, etc. 
 Encourage demonstrations by local craftworkers to discover and promote local 
skills and know-how 
 Organise events incorporating aspects of the vernacular heritage (bakers’ 
ovens, oil mills, steam engines, local museums, music, dance, legends, 
traditions, etc.) 
 Sound out social demand to identify people’s expectations, interests, likes and 
dislikes (young people, pensioners, newcomers, etc.) 
 Increase awareness of digital tools for heritage promotion and sharing 
 Introduce a publications policy: booklets, brochures, scientific works 
 Produce audiovisual and digital programmes involving the population: television 
and radio programmes, sharing of projects online or competitions (press, etc.) 
to encourage active citizen participation 
 Develop participatory heritage identification projects and development projects 
incorporating heritage 
Target audience: local 
 
16 
 
Example of action 
 “SOS Patrimoine”: thematic factsheets produced by the Walloon Rural Founda-
tion, useful for all citizens involved in the preservation of a heritage item (Belgium, 
Wallonia) 
www.frw.be 
Recommendation S2 
Make heritage more accessible 
 
Accessibility to heritage, be it remote or on site, is an added value and a purpose for our 
heritage which is a common good. In its various forms, tangible and virtual, physical and 
cognitive, it can be used to appeal to a range of human perceptions. This quest goes hand 
in hand with respect for people’s diversity and their interpretations of the proposals put to 
them. It must be based on thorough knowledge of the potential target groups and their 
needs and show rigour and creativity in order to attract and broaden the audience and get 
them actively involved. A broad spectrum of methods and techniques is available for 
developing the heritage experience, and mechanisms involve both human participation and 
augmented reality. Digital tools and networks – particularly the internet – offer 
unprecedented possibilities for new access paths encouraging interactivity. Heritage, which 
illustrates the creative genius of humankind through the ages, is also a source of creativity. 
Opening up the heritage makes access to it easier and the goal is achieved when a group 
of people develop a relationship of familiarity with a shared heritage. 
 
Relevant challenges S1 S2 S5 S7    
Interfaces D1 D3 K1 K3    
Courses of action 
 Carry out improvements to enhance site safety and to enable, as far as 
possible, access by visitors with physical or sensory disabilities 
 Carry out analyses and, in the light of these, improve signage 
 Devise presentation wording and methods from an ethical perspective to 
respond to the diversity of the target audiences and their interpretations of the 
heritage 
 Introduce incentives for specific groups (young people, not frequent users, etc.) 
 Run awareness-raising campaigns (press, children’s press, 
games/competitions, etc.) 
 Produce multilingual presentation and interpretation material 
 
17 
 
 Devise interactive, fun, creative presentation methods 
 Introduce visitors to different ways of perceiving the heritage 
 Develop heritage experiences combining different forms of cultural expression 
(dance, music, traditional or new skills, gastronomy, etc.) and appealing to 
different sides of human nature (senses, feelings, knowledge) 
 Produce audiovisual programmes 
 Encourage remote virtual discovery of heritage using the latest technologies 
and social networks 
 Collect and showcase citizens’ accounts of heritage 
 Promote an interdisciplinary approach to heritage 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Activities carried out during European Heritage Days (Europe) 
http://pjp-eu.coe.int/en/web/ehd-jep  
Recommendation S3 
Use heritage to assert and transmit the fundamental values of Europe and 
European society 
In all its splendour and diversity, cultural heritage can help the citizens of Europe to look 
beyond their specific national, regional or local features and forge and develop a feeling of 
shared belonging and history, in line with the fundamental European values of humanism 
and democracy. Cultural heritage enables us to perceive the role played across time and 
space by exogenous influences (tangible and intangible). It highlights the importance of the 
knowledge, skills and know-how, imported or exported, that have emerged in Europe 
through the ages. In addition, cultural heritage can show how these various influences have 
contributed and continue to contribute to the construction of European society, its 
characteristics and ideals. 
 
Relevant challenges S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 
Interfaces D1 K1 K3 K6     
 
Courses of action 
 Use the many varied expressions of heritage to promote and spread the 
fundamental values of Europe and of European culture and society 
 
18 
 
 Underline the fact that the diversity of our cultural heritage has both a European 
and a local dimension 
 Identify and highlight the tangible and intangible exogenous influences that 
have contributed to the history of European society and European culture 
 Identify and highlight the exchanges of skills and know-how, imported or 
exported 
 Use wording and presentation approaches adapted to different audiences to 
show that our heritage and our cultural diversity are assets for the future of 
Europe 
 Produce written, audiovisual and digital material in several languages, creating 
links between a particular site or event and the other cultures concerned 
 Take part in European Heritage Days and other events highlighting the link 
between cultural heritage and European values, ideals and principles 
 Disseminate the spirit of the “European Heritage Label” to generate enthusiasm 
using examples of regional or local cultural heritage 
 Encourage and promote the “European Capitals of Culture” 
 Draw up a collective and interdisciplinary history of heritage in Europe 
Target audience: local, regional, European 
Example of action 
 Europa Nostra prize and the European Heritage Label, F. Liszt Music Academy 
(Hungary) 
Recommendation S4 
Promote heritage as a meeting place and vehicle for intercultural dialogue, 
peace and tolerance 
Cultural monuments, sites and institutions are ideal venues for meeting and dialogue, in the 
spirit of the ancient agora. As a common good, heritage reinforces the value of the public 
space, shared by citizens and visitors. Certain sites or monuments require conciliation 
processes in order to equitably resolve situations where different communities attribute 
contrasting values to the same heritage. By opening up their heritage and communicating 
their knowledge and their passion, private owners also contribute to sharing a heritage that 
stimulates thought and encourages dialogue.  
 
 
19 
 
Relevant challenges S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 
Interfaces K1 K2 K3      
Courses of action 
 Highlight the history and value of the place in public areas and monuments in 
order to preserve, create or recreate the continuity of the agora 
 Encourage urban development incorporating cultural heritage to foster the use 
of public areas as meeting places 
 Support and promote public and private initiatives using cultural heritage as a 
place of reflection, exchange and creation 
 Develop narratives highlighting the intercultural values to be found in the 
movable, immovable and intangible heritage 
 Participate in the Council of Europe’s Intercultural Cities programme 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 “Another story”. Intercultural trails in the Brera museum: (Italy) 
http://valorizzazione.beniculturali.it/it/notizie/259-brera-unaltra-storia-percorsi-
interculturali-nel-museo.html  
Recommendation S5 
Encourage and assess citizen participation practices and procedures 
 
Citizen participation, including in the cultural heritage field, is part of the democratic 
process. It is the result of the convergence of political will and civic spirit. It enables people 
to enjoy heritage while acknowledging their individual and collective responsibility for it. 
Most countries have some form of citizen participation in the context of public action, 
organised or otherwise. Identifying existing practices and procedures and their fields of 
application, and assessing their effectiveness and their impact help to consolidate what has 
already been accomplished and to develop other lines of action to strengthen citizen 
participation for the benefit of cultural heritage. 
 
 
20 
 
Relevant challenges S1 S3 S5 S6 S7   
Interfaces D1 D7 K1 K7    
Courses of action 
 Identify the barriers to citizen participation and put forward proposed solutions 
 Assess existing practices and methods with a view to developing citizen 
participation in the governance of cultural heritage: identification, description, 
interpretation, promotion 
 Based on the findings of that assessment, adapt existing procedures to improve 
citizen participation 
 Implement new participatory approaches 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Society of Friends of Dubrovnik Antiquities (Croatia) 
http://citywallsdubrovnik.hr/drustvo/?lang=en  
Recommendation S6 
Create a suitable framework to enable local authorities and communities to 
take action for the benefit of their heritage and its management 
Citizens must be able to express their expectations and be involved in managing their 
heritage. This is expressed through the formation of groups comprising people who attach 
value to specific aspects of the cultural heritage they wish to preserve and pass on to future 
generations, both in the context of public action and outside that context. The authorities 
must nevertheless take steps to enable this cultural heritage-related right to be exercised. 
Setting up the necessary framework may overstep the boundaries of heritage policy proper 
and require action in other public sectors. 
 
Relevant challenges S1 S2 S4 S5 S6 S7  
Interfaces K1 K6 D1 D7    
Courses of action 
 Adapt existing laws and procedures in order to develop partnerships between 
the various levels of authority, local authorities and all relevant stakeholders 
 
21 
 
 Encourage reflection and public debate on the cultural heritage issues at stake 
and the directions that should be taken 
 Invite citizens to take part in heritage inventories, surveys and protection work, 
validated by experts to ensure the appropriate level of quality 
 Use every possible means to facilitate citizen participation in the process of 
identifying, studying, interpreting, protecting, preserving and presenting the 
cultural heritage 
 Facilitate the collection of participatory financial resources 
 Draw up charters for the involvement of heritage communities in public action 
 Encourage the drafting of regional development and planning documents based 
on heritage as an asset, with the involvement of the population 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Regional consultative conference of culture and heritage stakeholders, Pays de la 
Loire Region (France) 
www.culture.paysdelaloire.fr/politiques-culturelles/conference-regionale-
consultative/  
Recommendation S7 
Develop and promote participatory heritage identification programmes 
 
Heritage must first of all be identified before populations can recognise it and take 
ownership and before any management and promotion processes can get underway. For 
citizens, involvement in these participatory schemes is a source of personal fulfilment; it 
also draws attention to the immediate environment, which then has wider repercussions. 
The sense of belonging to a region and awareness of the importance of a quality living 
environment are heightened; and this stimulates a sense of collective responsibility for the 
heritage. 
 
Relevant challeng-
S2 S4 S5 S6 S7 S8  
es 
Interfaces K1 K2 K3 D3    
Courses of action 
 Create collaborative platforms for the joint drawing up of inventories 
 Develop participatory heritage identification programmes and projects at 
various territorial levels, with the assistance of experts and designed for 
 
22 
 
different audiences (adults, children, elderly people, etc.) 
 Provide support for theme-specific inventories 
 Encourage projects fostering the pooling of a diverse range of skills 
 Promote projects fostering the contextualisation of the items that have been 
identified, and making sure that by classifying them as heritage they are not 
divorced from their natural setting and context 
 Implement projects tying in with training sessions and public feedback sessions 
 Attach priority to inventories of endangered or threatened heritage assets 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Action carried out under the Interreg (EU) projects adopting this heritage ap-
proach, e.g. “Trans-Formation du patrimoine”: 
http://muap.be/projets/le-projet-trans-formation-du-patrimoine-interreg-iv  
Recommendation S8 
Encourage heritage rehabilitation initiatives by local communities  
and authorities 
Alongside the acknowledged heritage, there are other sites, objects, customs, activities, 
traditions and the people who keep them alive, that can be recognised by citizens as a 
constantly evolving expression of their values, knowledge and beliefs. Efforts must be made 
to ensure that these often unrecognised forms of heritage are not neglected. Support must 
be given to the efforts of local authorities and the population to save whole swathes of their 
collective memory from oblivion, using tangible and intangible means – with priority given to 
the most fragile among them. It is important to support and assist initiatives which, with the 
local population, will help ensure the oral transmission of cultural heritage and preserve its 
memory. The local population are the prime ambassadors of their territory, for their own 
interest and that of newly settled residents and tourists. 
 
Relevant challeng-
S2 S3 S4 S5 S6 S8  
es 
Interfaces D1 D4 K1 K2 K3 K8  
Courses of action 
 Increase citizens’ knowledge of and information on heritage in order to enable 
them to participate in an informed way 
 Showcase efforts by local communities to reveal and rehabilitate forgotten 
heritage (identification and discovery, upkeep, promotion) 
 
23 
 
 Support the transmission of oral traditions, drawing on the experience of local 
inhabitants 
 Support local “memory and history transmission” initiatives: visits, comparing 
notes and exchanging memories, reports, publications, etc. 
 Train inhabitants to be “ambassadors” of their territory (town, neighbourhood, 
company) so that they can share their knowledge and communicate their pride 
and their attachment to the territory and its heritage 
 Support the creation or reactivation of links (intellectual, emotional, material, 
etc.) between citizens and the cultural heritage 
Target audience: local 
Example of action 
 Accessibility as a means for the inhabitants of Nantes to retake ownership of the 
chateau-museum, Nantes (France) 
www.chateaunantes.fr/en/access  
Recommendation S9 
Support intergenerational and intercultural projects to promote heritage 
 
There are numerous intergenerational and intercultural projects to promote heritage already 
in existence which deserve to be supported and developed. In turn, these projects, based 
on dialogue, on respect for the diversity of experience and references to cultural heritage, 
and on exchange, enable the stakeholders to develop their full potential and enhance social 
cohesion. 
 
Relevant challeng-
S1 S3 S4 S5 S6 S8  
es 
Interfaces K2 K4 D1 D3    
Courses of action 
 Expand learning experiences where children and young people can learn from 
their elders and vice versa: site surveys, stone cutting, dry stone building and 
roofing, stained glass, photography, history workshops, digital reuse of heritage 
resources, etc. 
 Form clubs where people can exchange knowledge and know-how 
 Enable people who do not use new technologies to become familiar with their 
use 
 Support diversity in site restoration work, in terms of age, social background, 
 
24 
 
country of origin, disability, etc. 
 Encourage exchanges of views on heritage sites or neighbourhoods with mixed 
populations: different age groups, occupations, places of origin, etc. 
Target audience: local 
Example of action 
 “Hands-on” workshops which help children develop through practical experience 
of different skills and intergenerational exchange (France). 
www.loutilenmain.fr  
Recommendation S10 
Facilitate and encourage (public and private) partnerships in cultural 
heritage promotion and conservation projects 
In the context of the enlarged concept of heritage and participatory governance it would be 
expedient to develop public-private partnerships for heritage promotion and conservation 
projects. Participatory governance presupposes the involvement of civil society and citizens 
in the various stages of the process from the initial idea through to implementation and 
funding. Accordingly, alternative sources of funding and contributions of various kinds, 
enabling citizens’ expectations to be given greater consideration, should be encouraged 
and developed. 
This search for supplementary funding should help ensure additional resources and should 
not serve as a pretext for State disengagement. On the contrary, these new practices 
require considerable public investment and appropriate ethical codes to preserve the 
nature, integrity and meaning of heritage, through commitment to the values of a shared 
project. 
 
Relevant challeng-
S1 S2 S4 S5 S6 S7 S8 
es 
Interfaces D1 D5 D7     
Courses of action 
 Identify firms likely to be interested in a partnership to promote heritage 
 Enlist the competent bodies (consular chambers, groups of firms, sponsorship 
groups) to create and encourage partnerships 
 Raise awareness among potential partners concerning the benefits of heritage 
for society 
 Draft charters setting out the ethical standards to be upheld by the partners in a 
project: what is required of them and the benefits they can expect 
 
25 
 
 Step up the search for alternative sources of funding for the conservation and 
restoration of cultural heritage and for ad hoc enhancement and promotion 
operations 
 Take appropriate steps to encourage patronage and sponsorship of the cultural 
heritage 
 Support training worksites and operations where volunteers work alongside 
professionals 
 Support and encourage voluntary work 
 Encourage all sorts of contributions: time, materials, loan of tools, etc. 
 Encourage financial contributions from citizens for heritage projects affecting 
them in order to instil a sense of responsibility and strengthen links with cultural 
institutions and the public authorities (e.g. crowdfunding) 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Lottery Fund (UK) 
www.biglotteryfund.org.uk 
 
26 
 
  
 
27 
 
VI.II  THE “TERRITORIAL AND ECONOMIC DEVELOP-
MENT”  
COMPONENT (D) 
The “territorial and economic development” component 
focuses on the relationship between cultural heritage and 
spatial development, the economy and local and regional 
governance with due regard for the principles of sustainable development. 
Challenges 
D1.  Building a more inclusive and cohesive society 
D2.  Developing Europe’s prosperity by drawing on 
its heritage resources 
D3.  Ensuring that Europeans enjoy a high quality of 
life, in harmony with their cultural and natural 
environment 
D4.  Implementing the principle of integrated 
conservation 
D5.  Ensuring that heritage is taken into account in 
sustainable spatial development strategies and programmes 
D6.  Developing the ability of public services to address sustainable spatial 
development issues by means of better use of heritage 
D7.  Preserving and developing the ability of public services to address heritage 
issues 
D8.  Increasing the use and reuse of heritage 
Recommendations 
Recommendation D1 
Promote cultural heritage as a resource and facilitate financial investment 
 
Heritage constitutes an irreplaceable asset with a high cultural, social, environmental, 
economic and scientific value. Its resources are long-term assets contributing to the 
sustainable development and management of territories. The many positive impacts of 
heritage on the economic, cultural, social and environmental spheres can be demonstrated 
by a growing body of evidence, capable of convincing investors of all sorts (local and 
regional authorities, private owners, businesses, philanthropists, non-governmental 
organisations). Investing in heritage is a means of contributing both directly and indirectly to 
the development of the economy. 
 
 
28 
 
Relevant challeng-
D2 D3 D4 D5 D6 D7  
es 
Interfaces S2       
Courses of action 
 Support and showcase projects involving heritage which show due regard for 
its integrity 
 Introduce or consolidate incentives (grants, tax concessions, etc.) for the 
preservation and management of cultural heritage and for heritage education 
 Provide examples to demonstrate the positive impacts of heritage for society 
and the territory and for return on investment 
 Highlight the various kinds of contributions to heritage-related projects 
 Support investment projects in cultural heritage (relating to knowledge and 
skills) as a strategic factor in contributing to and supporting the creative 
economy 
Target audience: local, regional, national, European 
Examples of action 
 “Cultural Heritage counts for Europe” report, 2015 (Europe) 
www.theheritagealliance.org.uk/cultural-heritage-counts-for-europe/  
 Art Bonus (Italy): favourable tax scheme for supporting culture through donations 
http://artbonus.gov.it/  
Recommendation D2 
Support and promote the heritage sector as a means of creating jobs and 
business opportunities 
The European Union estimates that the heritage sector represents over 300 000 direct jobs 
and 7 million indirect jobs. As a sector creating many jobs, it covers a broad range of 
occupations with a variety of roles and levels of skills and qualifications (conservation and 
restoration, engineering and maintenance, administration and management, surveys and 
promotion, research, specific technical development, interpretation and other activities, etc.) 
requiring many different techniques. Whether permanent, seasonal or casual, employment 
is to be found in the public, private and voluntary sectors and also in associated sectors, 
especially tourism, trade, research and education. Investing in heritage contributes to 
employment and consequently helps bring about an inclusive and cohesive society. 
 
 
29 
 
Relevant challeng-
D1 D2 D3 D5 D6 D7  
es 
Interfaces K2 K5 S8     
Courses of action 
 Support relations between the heritage sector and the bodies in charge of the 
economy and employment 
 Use the heritage sector to promote vocational integration and re-integration 
 Facilitate access by very small and small and medium-sized enterprises to 
public procurement 
 Inform the public and tax payers, elected representatives and decision makers 
about the economic and social impacts of heritage 
 Support ministerial heritage departments responsible for research and skill 
maintenance 
 Introduce intersectoral policies enabling heritage to make a contribution to other 
sectors 
 Support the development of cultural heritage with services and work which are 
based on research and know-how 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Heritage-employment plan, Walloon government (Belgium, Wallonia) 
http://prevot.wallonie.be/alliance-patrimoine-emploi-le-patrimoine-au-service-du-
développement-économique-de-la-wallonie  
Recommendation D3 
Promote heritage skills and professionals 
 
The heritage professions contribute to local and sustainable development and arouse great 
interest among the public. On-site dialogue between professionals and visitors (residents, 
tourists) is an innovative way of transmitting knowledge and promoting professions which 
are often poorly understood. These professions use a combination of traditional and state-
of-the art techniques and could prove attractive to young people. It is also a means of 
informing taxpayers on how public funds are being used and convincing them of the 
importance of heritage. 
 
 
30 
 
Relevant challeng-
D1 D3 D5 D6    
es 
Interfaces K1 K2 K4 K5 K8 S4  
Courses of action 
 Programme operations to promote heritage skills and professionals in a given 
area 
 Open excavation and restoration sites (monuments, gardens, archives, works 
of art, artefacts, etc.) to the public 
 Allow access to quarries, botanical conservatories, collections in museums, etc. 
 Arrange for the opening of workshops, laboratories and for demonstrations 
Target audience: local, regional, national, European 
Examples of action 
 European Artistic Craft Days (Europe) 
www.journeesdesmetiersdart.fr/en-europe  
 The Denkmal trade fair in Leipzig (Germany) 
www.denkmal-leipzig.com/?language=en  
Recommendation D4 
Produce heritage impact studies for rehabilitation, construction, planning 
and infrastructure projects 
Through the implementation of the “integrated conservation” principle, the heritage 
dimension plays a part in other sectors of activity and should be viewed, especially in the 
field of spatial planning and territorial development, as a resource and not a constraint. The 
quality requirements inherent in respect for and enhancement of the heritage help achieve 
the highest level of quality. 
 
Relevant challeng-
D2 D3 D4 D5 D6   
es 
Interfaces K5       
Courses of action 
 Introduce heritage impact studies on a wider scale 
 Support renovation and rehabilitation projects on existing heritage assets 
 
31 
 
 Verify and encourage an analysis of the expediency of conserving and 
enhancing heritage assets rather than carrying out new construction work, if 
this is possible as part of the programme 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 The UNESCO Operational Guidelines for the implementation of the World Herit-
age Convention, 
http://whc.unesco.org/en/guidelines/ with regard to effective management systems 
(II.F) States that impact assessments for proposed interventions are essential for 
all world heritage properties and could be adapted in order to be extended to other 
categories of heritage. 
Recommendation D5 
Encourage the reuse of heritage and use of traditional knowledge and 
practice 
 
Quite apart from its cultural values, heritage has an undeniable economic value which is 
poorly or wrongly perceived. Like all goods and services, heritage has a market value and 
can be a safe investment. In terms of real estate, it is part of an organic form of spatial 
organisation and contributes to the functioning of local authorities. Taking into consideration 
grey energy, too rarely accounted for in development projects, it can make for genuine 
energy savings, making it a credible alternative in energy terms to new constructions. 
Appropriate reuse of cultural heritage is one of the key ways of addressing the negative 
effects of demographic changes in both urban and rural areas. 
 
Relevant challeng-
D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 
es 
Interfaces S8 K3      
Courses of action 
 Recognise and promote integrated conservation as a priority in heritage 
policies 
 Introduce incentives for heritage upkeep and maintenance 
 Consolidate national legislation to avoid the destruction of cultural, movable 
and immovable heritage assets 
 Encourage the reuse of heritage for new purposes while respecting the values 
of heritage 
 
32 
 
Target audience: local, national, regional 
Examples of action 
 Creation of secure repositories complying with the requisite conservation condi-
tions, e.g. the Bibracte archaeological park and conservation and research centre 
in Burgundy (France) 
www.bibracte.fr/en  
Recommendation D6 
Ensure that heritage is taken into account in development, spatial planning, 
environmental and energy policies 
The integrated approach is a key principle of heritage policies in Europe. It is unanimously 
accepted that heritage cannot be viewed in isolation from its physical and cultural context. A 
commitment to developing a high-quality living environment presupposes a reciprocal 
approach and consideration given to heritage in other sectoral policies, in particular in the 
fields of spatial planning, energy and the environment, including agricultural policies. 
 
Relevant challenges D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 
Interfaces S7 K4 K6     
Courses of action 
 Give systematic consideration to heritage in spatial planning and environmental 
management documents at all levels of authority 
 Adopt policies and enact legislation facilitating the integrated approach by and 
to heritage 
 Carry out experimental activities regarding energy performance in old buildings 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Inclusion of obligations regarding world heritage in relevant regulations (Article 
209/1 of the Walloon Code of Spatial Planning, Urban Development, Heritage and 
Energy) (Belgium, Wallonia) 
Recommendation D7 
Give consideration to heritage in sustainable tourism development policies 
 
Tourism comes in a multitude of forms and has many different target audiences, and 
 
33 
 
heritage is one of the major assets that tourism can offer. The development of sustainable 
tourism requires both the satisfaction of visitor expectations and the preservation of the 
heritage, as well as local inhabitants’ quality of life. “Slow movement”, the enhancement of 
the tangible and intangible cultural heritage, in particular through new narratives based on 
the intangible heritage of local authorities, crafts, the products of traditional skills, festivals 
and customs, all contribute to the economy, offer tourists an authentic cultural experience 
and strengthen local identity and the local population’s sense of being rooted in the region. 
Slow cultural tourism fosters meetings between peoples and cultures and nurtures mutual 
respect and understanding. It is essential to diversify and publicise more effectively the 
tourist attractions available in order to ease the pressure on areas attracting too many 
visitors and to draw attention to the less well-known areas. Depending on the context, it will 
be a question of encouraging, developing, regulating and restricting tourism activity. 
 
Relevant challeng-
D1 D2 D3 D4 D5 D6  
es 
Interfaces S4 S6 S8 K3 K7 K8  
Courses of action 
 Draw up culture-heritage-tourism agreements at national level 
 Set up tourism activities incorporating heritage assets and local know-how 
 When promoting tourism in an area, showcase its cultural heritage in a 
reasoned way 
 Organise consultations with local populations to promote sustainable and 
responsible tourism, based on the values of cultural heritage 
 Inform and raise the awareness of those involved in tourism (professionals, 
suppliers) regarding the cultural heritage, its potential and its vulnerability 
 Develop interoccupational and intersectoral co-operation 
 Jointly devise material for tourists (guidebooks, virtual tourist guides, local 
visitor guides, etc.) 
 Assess the negative impacts and envisage limitation regulations 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Council of Europe cultural routes (Europe) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/culture/routes/default_EN.asp  
 
34 
 
Recommendation D8 
Protect, restore and enhance heritage, making greater use of new 
technologies 
 
Protecting, restoring and enhancing heritage mean constantly having to come up with new 
solutions in a changing context, undertaking multidisciplinary and interdisciplinary research, 
trialling new models and new methods and promoting the rational use of the new 
technologies. 
 
Relevant challeng-
D2 D4 D6 D8    
es 
Interfaces K5 K6 K7     
Courses of action 
 Inform heritage players, in co-operation with specialists, about the new 
technologies, including their potential and their limits 
 Carry out pre-restoration work studies using non-invasive technologies 
(digitisation, augmented reality, 3D scanners, modelling, drones, LiDAR, etc.) 
 Use non-invasive exploration techniques to study inaccessible or fragile areas 
 Develop representations of heritage by means of the new technologies 
(modelling, 3D printing) 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Archaeological research of an archaeological site using LiDAR (cf. Stonehenge, 
UK) 
www.wessexarch.co.uk/stonehenge/explore-stonehenge-landscape-lidar-survey  
Recommendation D9 
Use innovative techniques to present cultural heritage to the public,  
while preserving its integrity 
Innovative techniques and approaches must be used to the full in showcasing operations 
but must be used judiciously in order to meet the dual challenge of preserving the integrity 
of the cultural heritage and making it accessible to as wide a public as possible. 
 
 
35 
 
Relevant challeng-
D3 D4 D5     
es 
Interfaces        
Courses of action 
Define optimal access or visiting conditions and find solutions to achieve them 
Present a space or object that has disappeared, is inaccessible, vulnerable or disconnected from 
its context 
Reconstitute or create artefacts 
Organise a visitor tour in a sensitive area 
Involve local stakeholders and residents in the establishment of innovative facilities 
Target audience: local, regional 
Examples of action 
 Facsimile reconstitution of caves (Chauvet, Lascaux, Altamira) 
 Chauvet  
http://en.cavernedupontdarc.fr/  
 Lascaux  
www.lascaux.culture.fr/  
 Altamira  
http://en.museodealtamira.mcu.es/Prehistoria_y_Arte/la_cueva.html  
Recommendation D10 
Use the cultural heritage as a means of giving the region a distinctive 
character and making it more attractive and better known 
While cultural products recognised as heritage are influenced by the places and regions in 
which they are found, they are also a distinctive and often long-lasting feature of those 
places, thereby contributing to the character of a region. Heritage, both tangible and 
intangible, is thus an asset for a region’s social and economic appeal and reputation, the 
effects of which will be amplified when combined with other factors. 
 
 
36 
 
Relevant challeng-
D1 D2 D3 D4 D5 D6  
es 
Interfaces K2 K3 K6     
Courses of action 
 Identify a region’s assets, including heritage in all its diversity 
 Conduct a critical and future-oriented analysis incorporating the contribution 
and intellectual support of the heritage sector 
 Retain or relocate traditional economic activities 
 Showcase the lasting qualities of heritage (use of local resources, local supply 
and distribution systems, etc.) 
 Promote ethical branding (image management with due regard for heritage) 
 Draw up a territorial management charter which takes heritage into account 
Target audience: local, regional 
Examples of action 
 Leader projects (EU): Local action groups (GAL) 
www.europe-centre.eu/fr/42/Le_programme_LEADER.html  
 Council of Europe Local Development Pilot Projects (LDPP) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/default_en.asp  
Recommendation D11 
Develop new management models to ensure that heritage benefits  
from the economic spinoffs that it generates 
Heritage is a key component of the attractiveness of a region for its inhabitants, economic 
players and tourists. All too often, it is seen as a drain on public budgets without taking into 
account its indirect positive effects on real estate, and the economic and social 
development of the area. New management models must enable heritage to benefit, at 
least in part, from the added value it generates. This funding should, as a matter of priority, 
be used for conservation purposes. 
 
 
37 
 
Relevant challeng-
D1 D2 D3 D4 D6   
es 
Interfaces S6 S8 K7     
Courses of action 
 Raise awareness and instil a sense of responsibility among people involved in 
the local economy with regard to the impact of heritage on their activities 
 Promote the creation of heritage funds to which economic stakeholders and 
those who benefit from heritage assets can contribute 
 Develop new earmarked revenue as a “monument” 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Digitisation of repository institutions – HEREIN (Slovak Republic) 
www.slovakiana.sk  
www.opis.culture.gov.sk/uvod 
 
38 
 
 
 
39 
 
VI.III THE “KNOWLEDGE AND EDUCATION COMPO-
NENT” (K) 
The “knowledge and education” component focuses on the 
relationship between heritage and shared knowledge, 
covering awareness raising, training and research. 
 
Challenges 
K1.  Helping to foster a shared knowledge society 
K2.  Identifying, preserving, transmitting and sharing 
heritage knowledge and skills 
K3.  Raising awareness of the values conveyed by 
heritage 
K4.  Ensuring heritage stakeholders have access to 
lifelong training 
K5.  Guaranteeing a high technical level for all 
heritage trades and crafts 
K6.  Supporting, strengthening and promoting intergovernmental co-operation 
K7.  Encouraging heritage research 
K8.  Enlisting the commitment of young people to heritage 
Recommendations 
Recommendation K1 
Incorporate heritage education more effectively in school curricula 
 
It is essential to teach young people from a very early age about heritage, as part of the 
traditional artistic and cultural education syllabus. This must be based on a multidisciplinary 
and cross-sectoral approach to all the various aspects of heritage. It should seek to develop 
relevant skills (identifying, analysing, etc.) and provide young people with an introduction to 
art appreciation. It also fosters an understanding of professions and crafts, their practice 
and their history. In this way, heritage education helps us develop a better understanding of 
our living environment and, more broadly, the world around us. It leads to a better 
understanding of ourselves and others; it prompts mutual respect and respect for our living 
environment and helps nurture responsible citizens. It can be implemented as part of an 
official school curriculum or as an extracurricular activity. Not only pupils and teachers, but 
also parents, associations and the heritage sector itself can become involved in this 
education. 
 
40 
 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3     
es 
Interfaces S4       
Courses of action 
 Adapt school syllabuses 
 Train teachers, instructors, etc. 
 Establish a dialogue between the education sector and the departments 
responsible for heritage, museums, archives, libraries, etc. 
 Initiate cross-disciplinary educational projects which include heritage 
 Promote co-operation with associations, history societies, etc. 
 Develop outside activities: visits, trips, interviews, documentaries 
 Invite heritage specialists to schools 
 Make digital heritage-related information more open, more accessible and more 
user-friendly 
 Support programmes organised by museum professionals, taking place in 
museums 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Preparation of teaching material for teachers, in co-operation with the “Society of 
History and Social Studies Teachers” and the Ministry of Education (Estonia) 
Recommendation K2 
Implement measures to encourage young people to practise heritage 
 
In order to enlist greater commitment to heritage by young people, it is essential to reach 
out to them, analyse what motivates and demotivates them, and to bring various 
approaches into play: education, networks, involvement in activities, etc. Appropriate 
measures can, furthermore, encourage young people to begin or develop new practices 
which include heritage. 
 
 
41 
 
Relevant challeng-
K2 K3 K8     
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Introduce culture or heritage passes for specific age groups, and assess the 
success of the scheme 
 Encourage the organisation of targeted events for young people 
 Offer free or reduced-price entry 
 Develop incentives devised in consultation with young people 
 Promote and encourage the practices of young people (media, competitions) 
 Organise heritage-based “events with a twist” 
Target audience: local, regional, national, European 
Examples of action 
 Cultural heritage-makers’ competition for children and young people, part of Euro-
pean Heritage Days in Finland 
www.kulttuuriperintokasvatus.fi/wp-content/uploads/2015/04/Cultural-Heritage-
Makers2015_Instructions.pdf  
Recommendation K3 
Encourage creativity to capture the attention of the heritage audience 
 
The public’s expectations evolve in line with changes in society and technological progress. 
The challenge facing heritage is how to attract and capture the attention of a wide audience 
by showing creativity, offering them the means of understanding heritage and nurturing in 
them a desire to prolong and renew the experience. Achieving this demanding objective 
presupposes a dialogue between the heritage world, the guarantor of the respect it is due, 
and the world of contemporary creation (cinema, music, literature, new technologies, 
design, computer games, etc.). Moreover, heritage itself is a source of scientific and 
technical innovation to be highlighted among the general public. 
 
 
42 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4    
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Highlight the interrelations between heritage and state-of-the art technologies in 
the fields of archaeology, conservation and restoration 
 Showcase heritage at cultural or tourist events 
 Devise interactive tools to raise awareness or encourage knowledge 
 Encourage the creation of games focusing on heritage and its values 
 Organise multidisciplinary events (live entertainment, street art, visual arts, etc.) 
based on and expressing the heritage value of a site. 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 Anatomy of Islands, Vis (Croatia) 
www.anatomija-otoka.com/  
Recommendation K4 
Provide optimum training for non-professional players and for 
professionals  
from other sectors with a connection to heritage 
Many people, while not themselves fully-fledged heritage professionals, are involved, 
sometimes indirectly, in the cultural heritage sector: owners, seasonal workers, trainees, 
voluntary helpers and professionals from other sectors (accommodation, tourism, 
agritourism, communication, banking, insurance and other cultural fields, and also the 
emergency services when disasters strike, etc.). It is important to raise the heritage 
awareness of these people and teach them the fundamentals by putting things in context or 
providing coaching. Such work could be part of the role of the professionals. 
 
 
43 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4 K5   
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Organise training/initiation sessions – incentives for local guides, seasonal 
workers, trainees, service providers 
 Develop sessions introducing the basics of identifying and assessing local 
heritage 
 Introduce awareness-raising sessions for heritage owners 
 Get professionals involved in passing on knowledge and skills 
 Encourage heritage discovery with professionals 
 Support mentoring of non-professionals by professionals 
 Incorporate heritage and its specific features in emergency response plans 
Target audience: local, regional, national 
Example of action 
 The “Europe Tour” initiative on empowering rural areas to develop the potential of 
cultural tourism (which seeks to improve the professional qualification of stake-
holders in rural cultural tourism areas) 
www.europetour.tips  
Recommendation K5 
Diversify training systems for heritage professionals 
 
Trades and crafts evolve and professional pathways are less linear and more complex, 
requiring lifelong training, adaptation to new situations or retraining. The heritage sector, 
which is extremely diversified, needs generalists who have a sound basic training, an open 
mind and a capacity for change. There is also a need for specialists in cutting-edge fields in 
order to ensure excellence. In the field of heritage, as in other sectors, there is a clear trend 
towards dual training and recognition of the importance of updating knowledge and skills. 
This context calls for a diversification of training systems (training centres for professionals, 
specific apprenticeships for young people, sandwich training and mobility, schools and 
universities, in-house training, etc.) and networking. 
 
 
44 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4 K5   
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Provide information on existing systems and incentives, at national and 
European level 
 Evaluate: carry out an analysis and put forward proposed improvements to the 
training of professionals 
 Ensure the sustainability of appropriate measures 
 Support the widespread use of personal training accounts 
 Enhance co-operation between universities, schools and training centres 
 Ensure co-ordination between training systems and professional networks 
 Organise in-house training sessions with support from experts (thematic, 
technical and specific matters, current situation, interdisciplinary or intersectoral 
dialogue, etc.) 
 Introduce grants for professionals 
 Take advantage of the opportunities provided by the Erasmus + programme 
 Support exchanges of good practices and mobility, both national and 
international: apprentices, young professionals, lifelong training 
 Support mentoring in Europe 
Target audience: local, regional, national, European 
Examples of action 
 “Erasmus for apprentices”, trial carried out by 11 French and German companies, 
2016 
www.agence-erasmus.fr/projet/39/l-erasmus-des-apprentis-le-projet-
euroapprentissage  
 Academy of Heritage in Cracow 
http://mck.krakow.pl/a-post-graduate-studies  
Recommendation K6 
Develop knowledge banks on local and traditional materials, techniques  
and know-how 
The threat of disappearance hanging in particular over many heritage trades and practices 
means that there is an urgent need to create or further develop dedicated places for 
conservation and knowledge banks for materials, techniques and know-how, making sure 
that they do not become disconnected from the knowledge, models and processes of the 
work itself. Supplementing existing databases, their purpose would be to conserve samples 
 
45 
 
and store, update and widely disseminate data and information. As a means of stimulating 
ideas, this shared memory should be showcased and promoted as a source of inspiration. It 
is also intended to reinforce (good) professional practices. 
 
Relevant challeng-
K2 K3 K4     
es 
Interfaces S4 D2 D7     
Courses of action 
 Create dedicated places for the conservation of knowledge and know-how, both 
traditional and those generated by heritage management 
 Use new technologies in order to document and preserve know-how 
 Create a European centre of skills and know-how  
 Create and expand “materials libraries” 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Centre for the Intangible Cultural Heritage, Institute of Ethnology and Folklore Re-
search (Croatia) 
http://ief.academia.edu/Departments/Institute_of_Ethnology_and_Folklore_Resear
ch_Zagreb_Croatia  
Recommendation K7 
Ensure that the knowledge and skills involved in heritage trades are passed 
on 
 
The transmission of knowledge and skills involved in heritage trades is essential to ensure 
the preservation of the heritage, but it is fragile and can be lost in a generation, with 
retirements and company closures. In itself it is a source of wealth and a constituent legacy 
of European culture and could be attractive to young people or people changing careers. 
Ensuring and guaranteeing this transmission will also help secure sustainable jobs and 
activities which have a high heritage value and which often have the potential for renewal. 
 
 
46 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4 K8   
es 
Interfaces S4       
Courses of action 
 Support master craftworkers to ensure transmission of knowledge and skills 
 Adopt measures to facilitate workshops being taken over by younger people 
 Help firms to take on young people 
 Organise exhibitions and demonstrations 
 Promote incentives through competitions 
 Showcase manual crafts (in schools, the media, etc.) 
 Develop the teaching and practice of manual operations (sketches, 
measurements, etc.) along with computer-assisted design 
 Support the creation and expansion of training centres for heritage crafts 
 Support the European Foundation for Heritage Skills (FEMP) 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Fornverkaskólinn www.glaumbaer.is/fornverkaskolinn  
Recommendation K8 
Guarantee the competences of professionals working on the listed heritage 
 
The heritage, in particular listed assets, requires the intervention of qualified professionals. 
In view of the disappearance of many crafts and given the many company closures, urgent 
measures are required to define standards, guarantee a given level of competences for any 
intervention, and increase quality by devising qualifications and certifications. Today, it is 
essential for there to be co-ordination and harmonisation at European level. 
 
 
47 
 
Relevant challenges K1 K2 K3 K4 K5   
Interfaces        
Courses of action 
 Introduce arrangements to verify the competences of professionals working on 
listed assets 
 Encourage elected representatives and local authorities to become involved 
 Enlist the private sector and nurture a sense of responsibility among project 
originators and companies 
 Ensure consultation between the competent departments: employment, 
training, enterprise, culture 
 Adopt support measures (from local authorities) for high-quality companies 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 Construction crafts and small business federation, CAPEB (France) 
www.capeb.fr/  
Recommendation K9 
Develop study and research programmes that reflect the needs of the 
heritage sector and share the findings 
Heritage is constantly evolving. Its field of action and knowledge has grown considerably in 
recent decades. The plethora of knowledge produced relating to heritage is a result of 
several types of work: documentary, scientific, technical studies, etc., carried out by 
heritage professionals, university research in a variety of disciplines (natural and physical 
sciences, humanities, social sciences, etc.), applied to a particular field or part of a 
programme, and activities undertaken by non-professionals. The problems change 
depending on the heritage issues in question. For the common good, support should be 
given to work that reflects the realities and needs of the sector, while ensuring that the 
independence of academic research is preserved. Multidisciplinary research is needed at 
national and European level to satisfy the increasingly more complex demand for 
sustainable transmission to future generations. The results must be disseminated, shared 
and discussed and, as far as possible, be part of a process which will ensure sustainability. 
 
 
48 
 
Relevant challeng-
K2 K3 K4 K5    
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Identify relevant leads for these research studies and topics (top-down and 
bottom-up approaches) 
 Encourage an interdisciplinary and international approach to heritage 
 Study how heritage can help meet the needs of other sectors 
 Disseminate the results of studies and research to professionals, decision 
makers and users 
 Evaluate and ensure the sustainability of studies and research 
 Introduce thematic study programmes in several regions 
 Develop outreach programmes (lectures, courses, radio and television 
programmes, publications for specific readerships, etc.) 
 Open research centres to the public 
 Organise public meetings between professionals, researchers and users 
(heritage issues and debates) 
 Highlight topics linking the disciplines (sciences and heritage, innovation and 
heritage) 
 Support network-based European and international research co-operation 
Target audience: local, regional, national, European 
Examples of action 
 “Herito” research and publishing activities (ICC, Krakow, Poland) 
http://mck.krakow.pl/en  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of St Nicholas’ Church, Tallin – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 European project “Climate for Culture” to assess the impact of climate change on 
cultural heritage 
www.climateforculture.eu  
 
49 
 
Recommendation K10 
Encourage and support the development of networks 
 
Several hundred networks are active in the heritage sector, at regional, national, European 
and international level. Of various types, they bring together stakeholders from their 
respective sectors, trades and crafts, with shared concerns or working on specific projects 
or topics. Networks are primarily a means of operating where the members all interact in an 
often informal, but always constructive way. Most frequently, they provide their members 
with a platform for information and discussion on all questions of common interest. Some 
have formed a federation, some are part of international think tanks, but the main networks 
must be acknowledged as partners and ensure that the voice of the heritage sector is 
heard. Networking is dynamic in itself: networks disappear; others are created or need to be 
created. 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4 K5   
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Provide assistance for the setting-up of networks 
 Recognise existing networks and facilitate their development 
 Establish relations with existing networks in other sectors which have common 
interests 
 Establish dialogue between networks and give consideration to concerted 
common courses of action 
Target audience: local, regional, national, European 
Example of action 
 The Association of Cultural Encounter Centres (ACCR) 
www.accr-europe.org/?lang=en  
Recommendation K11 
Explore heritage as a source of knowledge, inspiration and creativity 
 
Today, heritage is no longer merely a means of creating or keeping alive a nostalgic feeling. 
This heritage is an infinite source of knowledge, know-how, attitudes and achievements 
which express the power of human creative ingenuity in all its diversity. As such, it is both 
the fruit of innovation throughout the ages and a source of knowledge and inspiration. 
 
50 
 
 
Relevant challeng-
K1 K2 K3 K4 K5   
es 
Interfaces        
Courses of action 
 Use heritage sites as artist residencies to explain what these sites mean 
 Juxtapose heritage and contemporary objects 
 Introduce heritage discovery workshops dedicated to craftworkers and creators 
Target audience: local, regional 
Example of action 
 New uses of traditional materials (insulation using cork and hemp) 
www.culturecommunication.gouv.fr/content/download/85188/640921/version/4/file
/Fiche+conseil+-+Restaurer+un+batiment+traditionnel.pdf  
 
  
 
51 
 
  
Appen-
dices 
 
52 
 
APPENDIX A 
Evaluation procedure and use of indicators for an integrated approach to heritage 
Bojan Radej, Slovenian Evaluation Society, Ljubljana 
Jelka Pirkovič, Ljubljana
 
The strategy addresses the concept of heritage management in accordance with three 
components: the “social” component (S), the “territorial and economic development” 
component (D) and the “knowledge and education” component (K), comprising a tailored 
evaluation system. Although this subdivision may be slightly arbitrary, these three 
components can be seen as three key and independent aspects of heritage management 
as they cover three very distinctive aspects of heritage. They are driven by a unique 
underlying rationale and accordingly pursue largely independent, fundamental objectives. 
They also operate with autonomous intervention logics (how to achieve goals), and thus 
with independent approaches to heritage management. 
The “social” component relates to the alignment of heritage activities with the European 
values relating to the recognition of multiple identities and cultural diversity. The social 
priority of heritage is made operational by promoting diversity, empowering heritage 
communities and fostering participatory governance.  
The “territorial and economic development” component is concerned with enhancing 
heritage-led sustainable territorial and economic development. The main drivers in this 
regard are the local economies based on endogenous potential, tourism and employment in 
which heritage concerns are incorporated. 
The “knowledge and education” component covers concerns relating to education, research 
and lifelong training for and with heritage. Creating heritage centres of knowledge and 
devising new education and research programmes are among the main drivers of this third 
component of heritage management. 
If heritage is managed separately (or vertically) under these three components without any 
overlap, the results will also be separate and non-integrated. While vertical concerns in 
heritage management are justifiable and reasonable, they fail to offer any understanding of 
the important horizontal aspects of heritage development. For example, education has a 
strong impact on the potential for development and societal trends, and vice versa. 
Consequently, the three components of heritage management must be conceptualised in 
such a way as to take account of their areas of convergence. This is a prerequisite if we are 
to achieve consistent, sustainable and territorially and socially cohesive results. 
Accordingly, the components set out in this way together with their interfaces underline the 
needs and effects of intersectoral heritage management. 
There are four main interfaces to be considered in conceptualising heritage management: 
between S and D, between D and K, between K and S and between S, D and K. 
The horizontal interface between S and D covers the new approaches to the governance of 
heritage concerns at the intersection between ensuring greater democracy, participation, 
empowerment of the approach to heritage, and enhancement of economic heritage-related 
opportunities. These two components overlap in sustainable territorial development and in 
 
53 
 
innovative economic and financial models which are appropriate for heritage and which 
must be based on activation of the local potential for promoting local needs. 
The horizontal interface between D and K takes into consideration the maintenance and 
transmission of heritage knowledge, methods and skills in order to further develop these 
topics. The bridges between the two are the new information technology tools that connect 
users to heritage, new skills and new heritage products and services. 
The horizontal interface between K and S relates to the sharing of promotion and 
awareness-raising practices, along with the regulatory considerations pertaining to heritage 
management. This interface is driven by education and awareness raising regarding 
heritage rights and responsibilities for stakeholders and heritage values for the young 
generations. 
Lastly, the horizontal interface between K, D and S has the potential to fully implement 
cross-sectoral and multifunctional concepts of heritage and to contribute to efforts to 
strengthen European values and identity. 
When heritage management achieves excellent results for the three components, 
separately assessed sectoral measures are very effective. Where heritage management is 
very effective in one or two components, but not in all three, the sectoral (vertical) 
achievements are poorly balanced. The integration objective requires sound evaluation of 
this sectoral or primary balancing aspect between the three components. 
When heritage management obtains excellent results from the different interfaces of the 
three components, it can be considered to be very cohesive. This means that the 
secondary effects of sectoral policies are very positive in their interrelationship. If two 
components overlap asymmetrically, the effect of one component on the other is very 
positive, whereas the effects of the other component are very negative. This is the case of 
the interface between certain economic projects and cultural heritage, where the interface 
can be relatively large but not on an equal footing for both sides. Consequently, benefits are 
not reciprocal. They do not empower both sides, so they cannot produce trust and induce 
shared efforts, despite their narrowly observed effectiveness. 
Where the interfaces are cohesive in a mutually satisfying way, heritage management can 
produce synergies. Where heritage policy achieves a true balance and high levels of 
synergy, we can talk about integrated heritage management. 
This interface approach implies three directions for integrated programming and an 
evaluation of cohesion in heritage management. 
1. What does the heritage policy directly pursue? This is its vertical direction: it relates to a 
conventional, linear intervention logic (as represented in a chain: definition of the problem – 
strategy – goal – action – impact) and results-based evaluation (efficiency, effectiveness, 
relevance). 
2. The horizontal direction comprises two aspects: 
a. how each heritage sector impacts the others; 
 
b. how non-heritage sectors (industry, agriculture, tourism, education policy, etc.) 
impact the heritage sector and its objectives. 
 
 
54 
 
3. This approach may be called an overlapping concept of heritage management. This new 
concept has been adopted in drafting the strategy and can be used at national, local and 
project level, as well. In the implementation phase, it also gives sound support in evaluating 
the impact of heritage management in terms of both the vertical and horizontal policy 
interventions. 
 
The integrated approach to heritage strategy serves two basic purposes: programming and 
evaluation. 
It has an innovative and connective intervention logic that helps in designing heritage 
policies with more synergetic results (programming) and the draft strategy follows this 
intervention logic. 
It is an evaluation tool with efficient synthesis of assessment results which ensures that 
evaluation becomes relevant for medium and strategic levels of decision making. For the 
time being, the draft strategy does not fully integrate this synthetic concept of evaluation. 
The synergetic intervention logic is useful at the strategic level, but is generally relevant as 
it can be applied at other levels as well. The proposed tool is relevant for managing public 
affairs where challenges arise predominantly horizontally and solutions depend on 
synergies with measures in a number of other sectors, and not exclusively on sectoral 
policies. When synergy is achieved, even less prominent sectors with weak starting 
capacities can produce significant results in the medium and long term. 
The new approach7 goes beyond standard results-based logic in policy impact evaluation. A 
standard approach is valuable, but much more can be obtained from the same set of 
information by synthesising result data more judiciously. By doing so, a strategic overview 
of a complex situation can be gained. 
The strategy starts with conceptual and strategic issues and then proceeds systematically 
to more operational questions, leaving a lot of freedom for specific needs and context that 
have to be taken into consideration at national and sub-national levels. 
In principle, the strategy needs to be complemented with a system of indicators to monitor 
the implementation of heritage policy in different areas. General guidelines for evaluation of 
the impact of heritage policy will most probably follow standard rules for carrying out 
heritage policy impact evaluations. Specific evaluation (and policy) design for national and 
regional/local heritage agendas can be prepared separately. 
In the implementation phase, the integrated approach is relevant even in the absence of a 
fully functional monitoring and information system, since it can be performed qualitatively, 
with experts’ qualitative assessment (positive/negative/neutral/not applicable) of individual 
actions stemming from specific recommendations in addressing each challenge defined by 
the strategy. 
The new evaluation approach can be first tested by evaluating some best practice cases 
collected to illustrate the spirit of the strategy. Positive experiences can then be 
                                            
7 See more in Radej B. (2014), “Social complexity: operational definition”, Ljubljana, Slovenian Evaluation Society: 
Working papers, 7/2; or Radej B., Jazbinšek K. Ž., Dolinšek M. (2015), “Measuring Smartness of Innovation Policy”, 
Asia-Pacific Tech Monitor, June-September 2015. 
 
55 
 
mainstreamed. Some sort of training would be advisable; however, the methodology is 
simple, transparently presented and can be used freely under the Creative Commons 2.5 
license for non-profit use even without specific training. 
The horizontal interfaces between three strategy components and its recommendations and 
challenges are illustrated by the conventional Leopold matrix which presents the estimated 
impacts of heritage policy measures at the European level. 
Table 1:  European Cultural Heritage Strategy for the 21st century – Leopold matrix of 
interfaces (links) (Recommendations x Challenges) pertaining to the three strategy 
components 
Challenges** 
 Social Development Knowledge 
 
 
Recom-
men­dations* S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 
S1    X   X   X   X X   X           X   X           
S2  X X     X   X   X   X           X   X           
S3  X X X X X X X X X               X   X     X     
S4  X X X X X X X X                 X X X           
S5  X   X   X X X X  X           X   X           X   
S6  X X   X X X X   X           X   X         X     
S7    X   X X X X X     X           X X X           
S8    X X X X X   X X     X         X X X         X 
S9  X   X X  X X   X X   X             X   X         
S10  X X   X X X X X X       X   X                   
D1    X               X X X X X X                   
D2                X X X X   X   X     X     X       
D3        X         X   X   X       X X   X X     X 
D4                    X X X X X             X       
D5                X X X X X X X X       X           
D6              X   X X X X X X X         X   X     
D7        X   X   X X X X X X X         X       X X 
D8                    X   X   X   X         X X X   
D9                      X X X                       
D10                  X X X X X X       X X     X     
D11            X   X X X X X   X                 X   
K1        X                         X X X         X 
K2                                    X X           
K3                                  X X X X         
K4                                  X X X X X       
K5                                  X X X X X       
K6        X           X         X     X X X         
K7        X                         X X X X       X 
K8                                  X X X X X       
 
Knowledge Development Social 
56 
 
K9                                    X X X X       
K10                                  X X X X X       
K11                                  X X X X X       
 
Source of data: European Cultural Heritage Strategy for the 21st century 
Legend to Table 1 
* Recommendations ** Challenges 
S1 Encourage the involvement of citizens and local authorities in capi- S1 Living in peace 
talising on their everyday heritage S2 Improving quality of life 
S2 Make heritage more accessible S3 Contributing to people’s well-being 
S3 Use heritage to assert and transmit the fundamental values of Eu- and good health 
rope and European society S4 Preserving the collective memory 
S4 Promote heritage as a meeting place and vehicle for intercultural S5 Establishing good governance 
dialogue, peace and tolerance S6 Promoting participatory management 
S5 Assess citizens’ participation practices and procedures S7 Optimising implementation of the 
S6 Create a suitable framework to enable local authorities and commu- conventions 
nities to take action to promote and manage their heritage S8 Promoting an inclusive approach to 
S7 Develop and promote participatory heritage identification pro- heritage 
grammes  
S8 Encourage heritage rehabilitation initiatives by local communities 
and authorities 
S9 Support intergenerational and intercultural projects to promote herit-
age 
S10 Facilitate and encourage (public and private) partnerships in cultural 
heritage promotion and conservation projects 
D1 Promote cultural heritage as a resource and facilitate financial in- D1 Building a more inclusive and cohe-
vestment sive society 
D2 Support and promote the heritage sector as a means of creating D2 Developing Europe’s prosperity by 
jobs and business opportunities drawing on its heritage resources 
D3 Promote heritage skills and professionals D3 Ensuring that Europeans enjoy a high 
D4 Produce heritage impact studies for rehabilitation, construction, de- quality of life, in harmony with their 
velopment and infrastructure projects cultural and natural environment 
D5 Encourage the reuse of heritage and the use of traditional D4 Implementing the principle of inte-
knowledge and practice grated conservation 
D6 Ensure that heritage is taken into account in development, spatial D5 Ensuring that heritage is taken into 
planning, environmental and energy policies account in sustainable spatial devel-
D7 Give consideration to heritage in sustainable tourism development opment strategies and programmes 
policies D6 Developing the ability of public ser-
D8 Protect, restore and enhance heritage, making greater use of new vices to address sustainable spatial 
technologies development issues by means of bet-
D9 Use innovative techniques to present cultural heritage to the public, ter use of heritage 
while preserving its integrity D7 Preserving and developing the ability 
D10 Use cultural heritage as a means of giving the region a distinctive of public services to address heritage 
character and making it more attractive and better known issues 
D11 Develop new management models to ensure that heritage benefits D8 Increasing the use and reuse of herit-
from the economic spinoffs that it generates age 
 
K1   Incorporate heritage education more effectively in school curricula K1 Helping to foster a shared knowledge 
K2 Implement measures to encourage young people to practise herit- society 
age K2 Identifying, preserving, transmitting 
K3 Encourage creativity to capture the attention of the heritage audi- and sharing heritage knowledge and 
ence skills 
K4 Provide optimum training for non-professional players and for pro- K3 Raising awareness of the values con-
fessionals from other sectors with a connection to heritage veyed by heritage 
K5 Diversify training systems for heritage professionals K4 Ensuring heritage stakeholders have 
K6 Develop knowledge banks on local and traditional materials, tech- access to lifelong training 
niques and know-how K5 Guaranteeing a high technical level 
K7 Ensure that the knowledge and skills involved in heritage trades are for all heritage trades and crafts 
 
57 
 
* Recommendations ** Challenges 
passed on K6 Supporting, strengthening and pro-
K8 Guarantee the competences of professionals working on listed her- moting intergovernmental co-
itage operation 
K9 Develop study and research programmes that reflect the needs of K7 Encouraging heritage research 
the heritage sector and share the findings K8 Enlisting the commitment of young 
K10 Encourage and support the development of networks people to heritage 
K11 Explore heritage as a source of knowledge, inspiration and creativity 
 
Table 1 identifies the connections between all strategy recommendations and all strategy 
challenges.8 It gives a detailed insight into how the implementation of individual 
recommendations can impact challenges arising from the strategy. The strategy is not 
prepared as a set of fragmented links between recommendations and challenges, but as a 
full-fledged structure with three autonomous yet interdependent components. So it is 
sensible to identify these structural links between components to see how they affect each 
other indirectly, which is a precondition for synergy between heritage components. 
The estimated impacts of the strategy in Table 1 can be aggregated by source and area of 
sectoral impact (K by K or K∩K, K∩S, K∩D, etc.) to obtain an input-output square matrix 
showing what synergies between strategy components can be produced when 
recommended activities are implemented. 
Table 2: Input-output matrix of impact between components 
Challenges 1 Challenges 2 Challenges 3 
Input-output matrix 
(component S) (component D) (component K) 
Recommendations 1 (component S) S1-10 S1-3, S5-10 S1-9 
Recommendations 2 (component D) D1-3, D5-7, D11 D1-D11 D2-8, D10-11 
Recommendations 3 (component K) K1, K6-7 K6 K1-11 
Source of data: Table 1 Leopold matrix (Recommendations x Challenges) 
Legend to Table 2: How to use the Input-output matrix 
How to obtain 
summary results 
Challenges in S Challenges in D Challenges in K 
from the  
input-output matrix 
SS: Effectiveness of S- SD: Effectiveness of SK: Effectiveness of S-
Recommendations to related actions in S-related actions in related actions in 
S resolving S-related resolving D-related resolving K-related 
challenges challenges challenges 
DS: Effectiveness of D- DD: Effectiveness of DK: Effectiveness of D-
Recommendations to related actions in D-related actions in related actions in 
D resolving S-related resolving D-related resolving K-related 
challenges challenges challenges 
                                            
8 The main focus in the strategy lies in linking recommendations and challenges of the same heritage component (S, 
D or K), since the majority of identified impacts are located on the diagonal of the matrix (from upper-left to lower-
right corner). 
 
 
58 
 
KS: Effectiveness of K- KD: Effectiveness of KK: Effectiveness of K-
Recommendations to related actions in K-related actions in related actions in 
K resolving S-related resolving D-related resolving K-related 
challenges challenges challenges 
NB: 
 Effectiveness is assessed in a standard way by monitoring impact indicators (how recommen-
dations in S impact on challenges in S, S∩S, etc. 
 Synergy between S (in recommendations) and D (in challenges) is achieved as average of as-
sessed impacts: (DS + SD)/2. 
 Synergy between K and D is achieved as average of assessed impacts: (K∩D + D∩K)/2. 
 Synergy between S and K is achieved as average of assessed impacts: (S∩K + K∩S)/2. 
Table 2 identifies connectedness between recommendations and challenges for each 
strategy component. On the diagonal, it presents the conventional indicator of policy 
effectiveness. It shows how successful each strategy component is in carrying out its own 
primary important recommendations. 
Indirect or cross-sectoral impacts are located in the non-diagonal fields of the matrix in 
Table 2. By connecting the cross-sectional impact that is located diagonally below with the 
symmetrically located cross-sectional impact diagonally above (such as D∩S and S∩D), 
one can assess the synergy between two strategy components and how two components 
support or constrain each other by the means of implementing their recommendations. 
The Venn diagram below illustrates how three components of heritage policy are integrated 
by the means of direct (diagonal, non-overlapping) and indirect (non-diagonal, overlapping) 
links between strategy recommendations and challenges. 
Figure 1: Venn diagram of European Cultural Heritage Strategy for the 21st century 
 
59 
 
 
Source: Table 2. 
Heritage policy (or heritage-related measures or even projects) will increase in coherence 
when the inner area of intersection increases by implementing its recommendations. A 
specific heritage policy, measure or project proves to be more integrated when coherence 
between interfaces increases in parallel with improved effectiveness in all three 
components. 
 
60 
 
APPENDIX B 
LIST OF EXAMPLES BY RECOMMENDATION 
1. THE “SOCIAL COMPONENT” 
The “social component” (S) focuses on the relationship between 
heritage, on the one hand, and societies, citizenship, the 
transmission and sharing of democratic values by methods of 
participatory and good governance through participatory 
management, on the other. 
Challenges 
S1. Living in peace 
S2.  Improving quality of life 
S3.  Contributing to people’s well-being and good 
health 
S4.  Preserving the collective memory 
S5.  Establishing good governance 
S6.  Promoting participatory management 
S7.  Optimising implementation of the conventions 
S8.  Promoting an inclusive approach to heritage 
Recommendations 
Recommendation S1 
Encourage the involvement of citizens and local authorities in capitalising 
on their everyday heritage 
Examples of action 
 Heritage as a means of emancipation for people with mental or multiple disabilities 
– HEREIN (Netherlands) 
www.ipsedebruggen.nl/news/article/58/opening-de-haven-nigrum-pullum-
zwammerdam  
www.romeinselimes.nl/nl/op-pad/fort-nigrum-pullum-zwammerdam  
https://erfgoedstem.nl/opening-bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum/  
www.monumentaal.com/bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum-open  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1  
 
61 
 
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 Protection of local heritage by municipalities – HEREIN (Slovak Republic) 
 Participatory approaches developed with schools and municipalities by the not-for-
profit organisation Qualité-Village-Wallonie (Belgium, Wallonia) 
www.qvw.be/  
 “SOS Patrimoine”: thematic factsheets produced by the Walloon Rural Founda-
tion, useful for all citizens involved in the preservation of a heritage item (Belgium, 
Wallonia) 
www.frw.be  
 Grant for the restoration of “small-scale heritage” – HEREIN (Belgium, Brussels 
Capital Region) 
http://patrimoine.brussels/liens/campagnes-programmes/petit-patrimoine-
brochure-2015  
 Local development pilot project for the wine villages of Limassol (Cyprus) 
www.agrotourism.com.cy/discover-wine-route-4-wine-villages-limassol,60,en  
 Saarländischer Verein für Denkmalschutz e.V. (Association for the Preservation of 
Historical Monuments of the state Saarland) (Germany)  
www.denkmalschutz-saarland.de  
Recommendation S2 
Make heritage more accessible 
 
Examples of action 
 Activities carried out during European Heritage Days 
http://pjp-eu.coe.int/en/web/ehd-jep/home  
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1  
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Heritage as a means of emancipation for people with mental or multiple disabilities 
– HEREIN (Netherlands) 
www.ipsedebruggen.nl/news/article/58/opening-de-haven-nigrum-pullum-
 
62 
 
zwammerdam  
www.romeinselimes.nl/nl/op-pad/fort-nigrum-pullum-zwammerdam 
https://erfgoedstem.nl/opening-bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum/  
www.monumentaal.com/bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum-open  
 Deutsches Nationalkomitee für Denkmalschutz (German National Committee for 
Monument Preservation) (Germany)  
http://www.dnk.de/  
Recommendation S3 
Use heritage to assert and transmit the fundamental values of Europe and 
European society 
Examples of action 
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 The Liszt Academy, winner of the Europa Nostra Prize and of the European Herit-
age Label (2016) for its contribution to European culture and heritage (Hungary) 
 Heritage as a means of emancipation for people with mental or multiple disabilities 
– HEREIN (Netherlands) 
www.ipsedebruggen.nl/news/article/58/opening-de-haven-nigrum-pullum-
zwammerdam  
www.romeinselimes.nl/nl/op-pad/fort-nigrum-pullum-zwammerdam  
https://erfgoedstem.nl/opening-bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum/  
www.monumentaal.com/bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum-open  
 Verein Kulturraum Großregion (Association for cross-border cultural region in Bel-
gium, France, Germany and Luxembourg) (Germany)  
http://www.kulturraumgr.eu/de  
Recommendation S4 
Promote heritage as a meeting place and vehicle for intercultural dialogue, 
peace and tolerance 
Examples of action 
 Report on the role of public arts and cultural institutions in the promotion of cultur-
al diversity and intercultural dialogue 
http://ec.europa.eu/culture/library/reports/201405-omc-diversity-dialogue_en.pdf  
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1  
 
63 
 
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Brera: un’altra storia. Percorsi interculturali nel museo (Brera: another story. Inter-
cultural trails in the museum) (Italy) 
http://valorizzazione.beniculturali.it/it/notizie/259-brera-unaltra-storia-percorsi-
interculturali-nel-museo.html  
 Heritage as a means of emancipation for people with mental or multiple disabilities 
– HEREIN (Netherlands) 
www.ipsedebruggen.nl/news/article/58/opening-de-haven-nigrum-pullum-
zwammerdam  
www.romeinselimes.nl/nl/op-pad/fort-nigrum-pullum-zwammerdam  
https://erfgoedstem.nl/opening-bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum/  
www.monumentaal.com/bezoekerscentrum-haven-nigrum-pullum-open)  
 Nicosia Master Plan (Cyprus) 
www.moi.gov.cy/moi/urbanguard/urbanguard.nsf/dmltph_en/dmltph_en?OpenDoc
ument  
 Open Monument Day (Germany) 
http://www.tag-des-offenen-denkmals.de/  
Recommendation S5 
Assess citizen participation practices and procedures 
 
Examples of action 
 Society of Friends of Dubrovnik Antiquities (Croatia) 
http://citywallsdubrovnik.hr/drustvo/?lang=en  
 Association “4 grada Dragodid”: the scope of the association’s work is focused on 
vernacular architecture, specifically dry stone techniques and other building types 
and materials in the Croatian rural karst (Croatia) 
www.dragodid.org/category/eng/  
 Motel Trogir: association for the protection of post-war architecture (Croatia) 
http://moteltrogir.tumblr.com  
 Adopt a monument, an initiative to promote the caretaking of shared heritage, ap-
plied in several European countries, a creative way of getting local inhabitants ac-
tively involved in looking after and preserving their local cultural heritage (Pir-
kanmaa provincial museum) (Finland) 
http://adoptoimonumentti.fi/europa-nostra-award-2016/?lang=en  
https://issuu.com/vapriikki/docs/am_esite_en_n_0815  
https://issuu.com/vapriikki/docs/adopt-a-monument  
 “Living Heritage Wiki”, a web-based platform along the lines of the open and col-
 
64 
 
laborative Wiki formula, enabling anyone to suggest and describe entries in a na-
tional catalogue of intangible cultural heritage, in connection with the implementa-
tion of the UNESCO Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural 
Heritage (Finland) 
www.aineetonkulttuuriperinto.fi/en/implementation  
https://wiki.aineetonkulttuuriperinto.fi/  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1  
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Urban and regional/spatial planning consultation commission – HEREIN (Belgium, 
Brussels Capital Region)  
https://urbanisme.irisnet.be/les-commissions-de-concertation  
Recommendation S6 
Create a suitable framework to enable local authorities and communities to 
take action to promote and manage their heritage 
Examples of action 
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1 
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 Walloon Rural Foundation: a participatory rural development process incorporat-
ing heritage protection in a citizen-based approach (Belgium) (www.frw.be) 
 “InterKultur. Migration als Einflussfaktor auf Kunst und Kultur” (Intercultural ba-
rometer: migration as a factor influencing art and culture) (Germany) 
http://www.mwk.niedersachsen.de/themen/kultur/kulturentwicklungskonzept_nied
ersachsen_kek/kekprozess/der-kek-prozess-bezieht-die-akteure-aktiv-ein-
118561.html  
 Voluntary „persons of trust“ for memorials/heritage sites, Schleswig-Holstein (Eh-
renamtliche Vertrauensleute für Kulturdenkmale, § 6 DSchG) (Germany) 
https://www.schleswig-
hol-
stein.de/DE/Fachinhalte/D/denkmalschutz/downloads/Denkmalschutzgesetz.pdf?
__blob=publicationFile&v=5  
 
65 
 
Recommendation S7 
Develop and promote participatory heritage identification programmes 
 
Examples of action 
 Action carried out under the Interreg Europe (EU) projects adopting this heritage 
approach, e.g. “Trans-Formation du patrimoine” (Interreg IV): 
http://muap.be/projets/le-projet-trans-formation-du-patrimoine-interreg-iv  
 Initiative of the Community of Split for the protection of the Split 3 residential area 
(Croatia) 
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia) 
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1 
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Protection of the local heritage by municipalities – HEREIN (Slovak Republic) 
Recommendation S8 
Encourage heritage rehabilitation initiatives by local communities and 
authorities 
 
Examples of action 
 Accessibility as a means for the inhabitants of Nantes to retake ownership of the 
chateau-museum, Nantes (France) 
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749-1  
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Participation of local residents in the restoration of small-scale heritage items at 
the initiative of Qualité-Village-Wallonie (Belgium) 
www.qvw.be/  
 “Petites cités de caractère de France” Association 
www.petitescitesdecaractere.com/fr/lassociation-petites-cites-de-caractere-de-
france  
 
66 
 
Recommendation S9 
Support intergenerational and intercultural projects to promote heritage 
 
Examples of action 
 Local development programme of Cres Island – HEREIN (Croatia)  
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/cooperation/SEE/LDPP/Croatia_en.asp  
 “Hands-on” workshops which help children develop through practical experience 
of different skills and intergenerational exchange (France) 
www.loutilenmain.fr/  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary) 
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749-1  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Training programmes for children and adults at the heritage crafts training centre 
in the former Abbey of la Paix-Dieu (Belgium, Wallonia) 
www.institutdupatrimoine.be/index.php/missions/metiers-du-patrimoine  
 Music programme “Wir machen die Musik” (We make music), Lower Saxony 
(Germany) 
http://www.wirmachendiemusik.de/  
Recommendation S10 
Facilitate and encourage (public and private) partnerships in cultural 
heritage promotion and conservation projects 
Examples of action 
 Fondation du patrimoine (Heritage Foundation) (France) 
www.fondation-patrimoine.org  
 Fondation “Total” (France) 
www.fondation.total.com/missions/faire-rayonner-les-cultures-et-le-patrimoine  
 Indicators of the economic and social impact of cultural heritage – HEREIN (Hun-
gary)  
www.forsterkozpont.hu/nemzetkozi-feladatok/nemzetkozi-projektjeink/749#1  
http://balatoncsicso.reblog.hu/  
www.facebook.com/csicsoiplebania  
 Palazzo Madama: purchase in partnership with the city of Turin (Italy) 
www.palazzomadamatorino.it/it/blog/ottobre-2013/crowdfunding-and-more-
summary  
 Lottery Fund (UK) 
www.biglotteryfund.org.uk/  
 Fondation Roi Baudouin (King Baudouin Foundation) (Belgium) 
www.kbs-frb.be/  
 Culture Funding Point (Germany) 
 
67 
 
http://www.kulturfoerderpunkt-berlin.de/start/  
 
68 
 
2. THE “TERRITORIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT” COMPONENT 
The “territorial and economic development” (D) component focus-
es on the relationship cultural heritage maintains with spatial de-
velopment, the economy and local and regional governance, with 
due regard for the principles of sustainable development. 
Challenges 
D1.  Building a more inclusive and cohesive society 
D2.  Developing Europe’s prosperity by drawing on its 
heritage resources 
D3.  Ensuring that Europeans enjoy a high quality of life, 
in harmony with their cultural and natural environment 
D4.  Implementing the principle of integrated conservation 
D5.  Ensuring that heritage is taken into account in sustainable spatial 
development strategies and programmes 
D6.  Developing the ability of public services to address sustainable spatial 
development issues by means of better use of heritage 
D7.  Preserving and developing the ability of public services to address heritage 
issues 
D8.  Increasing the use and reuse of heritage 
Recommendations 
Recommendation D1 
Promote cultural heritage as a resource and facilitate financial investment 
 
Examples of action 
 “Cultural Heritage counts for Europe”, 2015 report 
www.theheritagealliance.org.uk/cultural-heritage-counts-for-europe/  
 Public Cultural Co-operation Establishment (EPCC), Pont du Gard, UNESCO site 
(France) 
www.pontdugard.fr/fr/la-gestion-du-site-confiee-un-epcc  
 Art Bonus: tax scheme favourable to those who support culture through donations 
(Italy) 
http://artbonus.gov.it/  
 National Restoration Fund, Netherlands 
www.restauratiefonds.nl  
 Financial incentive mechanism of the buildings included in the inventory of histori-
cal monuments (Cyprus) 
 
69 
 
http://moi.gov.cy/tph  
Recommendation D2 
Support and promote the heritage sector as a means of creating jobs  
and business opportunities 
Example of action 
 Alliance Patrimoine-Emploi (Heritage-employment alliance), Walloon Government 
(Belgium, Wallonia) 
Recommendation D3 
Promote heritage skills and professionals 
 
Examples of action 
 European Artistic Craft Days 
www.journeesdesmetiersdart.fr/en-europe  
 Restoration site visit: Notre-Dame la Grande de Poitiers, Versailles, Tournai Ca-
thedral, etc. 
 The Denkmal trade fair in Leipzig (Germany) 
 Moj kazun – La mia casa, heritage activities in Vodnjan, focusing on the preserva-
tion of small dry stone field shelters typical of the Istrian peninsula (Croatia) 
www.istria-culture.com/en/the-kazun-park-i174  
 The International Heritage Show (SIPC), at the Louvre, Paris (France) 
www.patrimoineculturel.com/  
 “Youth and heritage” week, an extension of European Heritage Days attended by 
craftworkers; Building Heroes, educational activities in la Paix-Dieu, workshops 
with craftworkers (Belgium,Wallonia) 
 The Denkmal trade fair in Leipzig (Germany)  
http://www.denkmal-leipzig.de/  
 Cultural heritage award, Free Hanseatic City of Bremen (Germany) 
http://www.denkmalpflege.bremen.de/sixcms/detail.php?gsid=bremen160.c.2415.
de  
Recommendation D4 
Produce heritage impact studies for rehabilitation, construction, 
development and infrastructure projects 
Example of action 
 The UNESCO Operational Guidelines for the implementation of the World Herit-
age Convention, with regard to effective management systems (II.F) States that 
 
70 
 
impact assessments for proposed interventions are essential for all World Herit-
age properties and could be adapted in order to be extended to other categories 
of heritage 
Recommendation D5 
Encourage the reuse of heritage and the use of traditional knowledge  
and practice 
Examples of action 
 Fraunhofer Centre for energy efficiency in historic buildings (Alte Schäfflerei at 
Kloster Benediktbeuern) (Germany) 
www.denkmalpflege.fraunhofer.de/  
 Renovation of the cultural heritage with the help of the unemployed – HEREIN 
(Slovak Republic) 
www.academia.edu/21653581/Strategic_Heritage_Conservation_Practices_Inclus
ion_of_the_Unemployed_in_Saving_Cultural_Heritage_in_Slovakia  
Recommendation D6 
Ensure that heritage is taken into account in development, spatial planning, 
environmental and energy policies 
Examples of action 
 Grant for the restoration of “small-scale heritage” – HEREIN (Belgium, Brussels 
Capital Region) 
http://patrimoine.brussels/liens/campagnes-programmes/petit-patrimoine-
brochure-2015)  
 Walloon Spatial Planning and Heritage Code (Article 209/1 du CWATUP) (Bel-
gium, Wallonia) 
 Third Creative Industry Report, Berlin (Germany) 
http://www.berlin.de/sen/kultur/en/cultural-policy/creative-economy/  
Recommendation D7 
Give consideration to heritage in sustainable tourism development policies 
 
Examples of action 
 Council of Europe cultural routes 
www.culture-routes.net/  
 A sustainable tourism strategy for Suomenlinna, World Heritage Site (Finland) 
http://frantic.s3.amazonaws.com/suomenlinna/2015/06/Sustainable_Tourism_Stra
 
71 
 
tegy_062015_final_0.pdf  
 Paradores in Spain (Spain) 
www.parador.es/en  
 La Voie verte (The Green Way) in south Ardèche: a sustainable means of heritage 
discovery (France) 
www.cc-gorgesardeche.fr/spip.php?rubrique33  
 The “Grands sites de France” network (France) 
www.grandsitedefrance.com/  
 Grant for the restoration of “small-scale heritage” – HEREIN (Belgium,Brussels 
Capital Region) 
http://patrimoine.brussels/liens/campagnes-programmes/petit-patrimoine-
brochure-2015  
 Agtotourism Grant Scheme (Cyprus) 
www.rural-tourism.tph.moi.gov.cy  
 Association “Petites cités de caractère de France” 
www.petitescitesdecaractere.com/fr/lassociation-petites-cites-de-caractere-de-
france  
 Cultural tourism manual, Brandenburg (Germany) 
http://www.mwfk.brandenburg.de/media_fast/4055/Leitfaden_Kulturtourismus.159
95197.pdf  
Recommendation D8 
Protect, restore and enhance heritage, making greater use of new 
technologies 
 
Examples of action 
 Use of GIS (geographical information system) to map immovable cultural assets 
(Cultural heritage inventory in Switzerland, Cultural heritage inventory in Wallonia) 
 3D modelling to assist in historic monument pre-restoration studies and master 
plans; e.g. Restoration of the Santa María Vitória-Gasteiz Cathedral (Spain) 
www.catedralvitoria.eus/ingles/restauracion_introduccion.php  
 3D modelling and printing 
http://ofti.org/la-modelisation-3d-en-archeologie-et-patrimoin/  
 Augmented reality visit of the Jumièges Abbey (France) 
www.abbayedejumieges.fr/remontez-le-temps.html  
 Digitisation of repository institutions – HEREIN (Slovak Republic) 
www.slovakiana.sk  
 
72 
 
www.opis.culture.gov.sk/uvod  
 Archaeological research on asite using the LiDAR process (e.g. Stonehenge) (UK) 
www.wessexarch.co.uk/stonehenge/explore-stonehenge-landscape-lidar-survey  
Recommendation D9 
Use innovative techniques to present cultural heritage to the public,  
while preserving its integrity 
Examples of action 
 Facsimile reconstitution of caves (Chauvet, Lascaux, Altamira) (France) 
 Chauvet: http://en.cavernedupontdarc.fr/  
 Lascaux: www.lascaux.culture.fr/  
 Altamira: http://en.museodealtamira.mcu.es/Prehistoria_y_Arte/la_cueva.html  
 “Heritage on roller skates”, visit “with a twist” (Belgium, Brussels Capital Region) 
www.reseau-idee.be/adresses-utiles/fiche.php?org_id=1233  
 Bavarikon: Bavarian portal for art, culture and regional studies, as well as digitali-
sation concepts for the transmission of analogue cultural assets to other German 
Länder (Germany) 
www.bavarikon.de/  
 Database of (historic) monuments of the office for the Preservation of Monuments 
of the Free Hanseatic City of Bremen (Datenbank des Bremer Landesamtes für 
Denkmalpflege zu Baudenkmälern) (Germany) 
http://www.denkmalpflege.bremen.de/sixcms/detail.php?gsid=bremen160.c.4297.
de  
Recommendation D10 
Use the cultural heritage as a means of giving the region a distinctive 
character and making it more attractive and better known 
Examples of action 
 Leader projects: Local action groups (GAL) (Europe) 
http://ec.europa.eu/agriculture/rur/leaderplus/index_fr.htm  
 Heritage Business Centre focusing on ceramic and related arts, Limoges (France) 
www.museebal.fr/fr/restructuration-musee  
 Towns and Lands of Art and History (France) 
www.vpah.culture.fr/  
 Regional nature reserves (France) 
www.parcs-naturels-regionaux.fr/  
 
73 
 
 Cultural concept of the Thuringia state government (Germany)   
http://thueringen.de/imperia/md/content/tmbwk/kulturportal/kulturkonzept-
thueringen.pdf  
Recommendation D11 
Develop new management models to ensure that heritage benefits  
from the economic spinoffs that it generates 
Example of action 
 Digitisation of repository institutions – HEREIN (Slovak Republic) 
www.slovakiana.sk  
www.opis.culture.gov.sk/uvod  
 
74 
 
3. THE “KNOWLEDGE AND EDUCATION COMPONENT” 
The “knowledge and education” (K) component focuses on the 
relationship between heritage and shared knowledge, covering 
awareness raising, training and research. 
Challenges 
K1. Helping to foster a shared knowledge society 
K2. Identifying, preserving, transmitting and sharing 
heritage knowledge and skills 
K3. Raising awareness of the values conveyed by heritage 
K4. Ensuring heritage stakeholders have access to lifelong training 
K5. Guaranteeing a high technical level for all heritage trades and crafts 
K6. Supporting, strengthening and promoting intergovernmental co-operation 
K7. Encouraging heritage research 
K8. Enlisting the commitment of young people to heritage 
Recommendations 
Recommendation K1 
Incorporate heritage education more effectively in school curricula 
 
Examples of action 
 Adopt a monument (Europe) 
www.heritagecouncil.ie/archaeology/our-initiatives/adopt-a-monument-ireland/  
 Europa Nostra Prize, Education, training and awareness raising category  
www.europanostrabelgium.be/fr/  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 “Schools in the manor” – HEREIN (Estonia) 
http://koolielu.ee/waramu/view/1-7da1a016-1e4e-4ea9-921a-705ce97f40c4  
 Local cultural heritage educational material for teachers – HEREIN (Estonia)  
www.eays.edu.ee/aja/index.php/ajalooopetus/ajalugu/126-eesti-kulturiloo-
oppematejal-eaus-2013  
 
75 
 
 Access archives, libraries and museums with a single search (Finland) 
www.finna.fi/?lng=en-gb  
 Heritage education packs and classes at the Wallonia Rural Foundation (Belgium) 
www.frw.be  
 Educational activities of the Urban Development Centres in Wallonia (Belgium) 
www.murla.be  
 School Programm „denkmal aktiv – Kulturerbe macht Schule“ of the Deutsche 
Stiftung Denkmalschutz (German Foundation for the Preservation of Monuments) 
 Deutschen Stiftung Denkmalschutz „denkmal aktiv – Kulturerbe macht Schule“ 
(Germany) 
http://denkmal-aktiv.de/  
Recommendation K2 
Implement measures to encourage young people to practise heritage 
 
Examples of action 
 EPIM photo competition 
www.nike-kultur.ch/fr/concours-photographique-pour-les-jeunes/  
 Monument/museum nights 
www.monument-tracker.com/nuit-europeenne-musees/  
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 “Schools in the manor” – HEREIN (Estonia) 
http://koolielu.ee/waramu/view/1-7da1a016-1e4e-4ea9-921a-705ce97f40c4  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 Cultural heritage-makers competition for children and young people, part of Euro-
pean Heritage Days (Finland) 
www.kulttuuriperintokasvatus.fi/wp-content/uploads/2015/04/Cultural-Heritage-
Makers2015_Instructions.pdf  
http://europeanheritagedays.com/Event/a3a5d/Cultural-Heritagemakers-
LANevent-for-the-Finnish-Youth.html  
 “Pass Culture Sport” for 15-30 year-olds: booklet valid for 9 entries to sites in the 
Pays de la Loire Region (France) 
www.pack15-30.fr/?id=18  
 Culture cheques – HEREIN (Slovak Republic) 
 
76 
 
www.kulturnepoukazy.sk/kp16/  
 Television programme Het Klokhuis on UNESCO World Heritage (Netherlands) 
www.hetklokhuis.nl/  
Recommendation K3 
Encourage creativity to capture the attention of the heritage audience 
 
Examples of action 
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 “Schools in the manor” – HEREIN (Estonia) 
http://koolielu.ee/waramu/view/1-7da1a016-1e4e-4ea9-921a-705ce97f40c4  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 “La nuit des pêcheries”, by the “Territoires imaginaires” association on the Atlantic 
Coast (France)  
http://territoires-imaginaires.fr/  
 Anatomy of Islands, Island of Vis (Croatia) 
www.anatomija-otoka.com/  
 Xarkis festival (Cyprus) 
www.xarkis.org  
 Adopt a monument (Europe) several sites, for example: 
www.archaeologyscotland.org.uk/our-projects/adopt-monument  
Recommendation K4 
Provide optimum training for non-professional players and for 
professionals  
from other sectors with a connection to heritage 
Examples of action 
 Training for guides organised by the European Charter of Cistercian Abbeys and 
Sites network (Europe), www.cister.net/?lang=en  
 The “Europe Tour” initiative on empowering rural areas to harvest the potential of 
cultural tourism which seeks to improve the professional qualifications of stake-
holders in the cultural aspects of rural tourism (Europe) 
www.europetour.tips/  
 Theme day, analysis of a village, e.g. the activities of the Architecture, Urban 
 
77 
 
Planning and Environment Councils (CAUE) (France) 
www.fncaue.com/  
 Training module on agritourism and the role of heritage in rural visitor accommo-
dation 
www.forum-synergies.eu/bdf_motcle-dossier-14_fr.html  
 Restoration Training for craftsmen (Ausbildung von Handwerkern zu „Restaura-
toren im Handwerk“) (Germany) 
www.restaurator-im-Handwerk.de  
Recommendation K5 
Diversify training systems for heritage professionals 
 
Examples of action 
 “Erasmus for apprentices”, trial carried out by 11 French and German companies, 
2016 
www.agence-erasmus.fr/projet/39/l-erasmus-des-apprentis-le-projet-
euroapprentissage  
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 Information and training day on the digitisation plan of the Ministry of Culture 
(France) 
www.culturecommunication.gouv.fr/Politiques-ministerielles/Patrimoine-
ethnologique/Soutiens-a-la-recherche/Plan-de-numerisation  
 “Europe Tour in 22 Days”, mobility scheme for apprentices aged 18-25, Poitou-
Charentes Region (France) 
www.alternance-en-region.com/articles/tour-deurope-des-apprentis-en-22-jours-
520.html  
 Academy of Heritage postgraduate studies, established in 2001 by the Interna-
tional Cultural Centre and University of Economics in Krakow (Poland) 
http://mck.krakow.pl/a-post-graduate-studies  
 Training institution, Propstei Johannisberg Fulda (Germany) 
www.propstei-Johannesburg.de  
 Academy of the German Foundation for Monument Protection (Deutsche Stiftung 
Denkmalschutz) (Germany) 
www.denkmalakademie.de  
 
78 
 
Recommendation K6 
Develop knowledge banks on local and traditional materials, techniques  
and know-how 
Examples of action 
 Lime-rendering training for masons (Maisons paysannes de France association); 
Heritage crafts training centre in the former Abbey of la Paix-Dieu, Amay) 
www.institutdupatrimoine.be/index.php/missions/metiers-du-patrimoine  
 Institute of Arts and Crafts (France) 
www.institut-metiersdart.org/  
 National Arts and Crafts Conservatory (CNAM), Paris (France) 
http://the.cnam.eu/  
 Dynamic Conservatory of Technical Skills: database, audiovisual and educational 
tools, Ventoux adult education centre, Provence-Alpes-Côte d’Azur Region 
(France) 
www.upventoux.org/conservatoire-dynamique-gestes-techniques/  
 Materials library of the Paris National School of Architecture, Val-de-Seine 
(France) 
www.paris-belleville.archi.fr/materiautheque_180  
 Discovery kit: Materials and buildings in Seine-Saint-Denis (France) 
www.seine-saint-denis.fr/Dispositifs-educatifs-patrimoniaux.html  
 Electronic encyclopaedia of traditional popular culture – HEREIN (Slovak Repub-
lic)  
www.ludovakultura.sk/index.php?id=11)  
 Materials library of the Heritage crafts training centre in the former Abbey of la 
Paix-Dieu, Amay (Belgium, Wallonia) 
www.institutdupatrimoine.be/index.php/missions/metiers-du-patrimoine  
Recommendation K7 
Ensure that the knowledge and skills involved in heritage trades are passed 
on 
 
Examples of action 
 Pottery competitions, exhibitions, acquisition of winning works by the museum of 
Raeren (German-speaking Belgium), http://toepfereimuseum.org/en_EN/museum   
 Traditional Craft Centre in Lika-Senj County (Croatia) 
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 
79 
 
 Lace school, Puy-en Velay (France), www.ladentelledupuy.com/  
 Training for people reintegrating the employment market: copying old bronze arte-
facts and creating objects in the Saint-Denis Museum (France) 
www.musee-saint-denis.fr  
 Pro Monumenta: prevention through maintenance – HEREIN (Slovak Republic) 
www.promonumenta.sk/  
www.pamiatky.sk/sk/page/pro-monumenta  
 Craft school: Centre for Folk Art Production – HEREIN (Slovak Republic) 
www.uluv.sk/sk; craft@uluv.sk)  
 Heritage crafts training centres (Council of Europe network): 
 Zentrum fur Restaurierung und Denkmalpflege, Herrstein (Germany) 
http://hwk-koblenz.de/index.php?id=75  
 Heritage crafts training centre in the former Abbey of la Paix-Dieu, Amay (Bel-
gium,Wallonia) 
www.institutdupatrimoine.be/index.php/missions/metiers-du-patrimoine  
 Centro Albayzin, Escuela Andaluza de Restauración (Spain) 
www.crnartesania.com/index.php/relaciones-institucionales/132-convenios/193-
asociacion-granadina-de-artesanos  
 Avignon School (France) 
www.ecole-avignon.com/  
 REMPART (France) 
www.rempart.com/  
 International Built Heritage Conservation Training Centre (Romania) 
www.heritagetraining-banffycastle.org/index.php/en/  
 National Heritage Training group and the Conservation, Regeneration and Com-
munity Development projects across the North East, Cumbria and North Yorkshire 
(United Kingdom) 
www.the-nhtg.org.uk/  
 Centre for Restoration and Monument Preservation, Herrstein (Germany) 
(Zentrum für Restaurierung und Denkmalpflege) 
http://hwk-koblenz.de/index.php?id=372  
Recommendation K8 
Guarantee the competences of professionals working on the listed heritage 
 
Example of action 
 Fondazione Villa Fabris, Centro Europeo per i Mestieri del Patrimonio (Italy) 
 
80 
 
www.villafabris.it/it/villa-fabris/  
 Research Alliance Cultural Heritage (Germany) 
www.forschungsallianz-kulturerbe.de  
Recommendation K9 
Develop study and research programmes that reflect the needs of the 
heritage sector and share the findings 
Examples of action 
 European Project “Climate for Culture” to assess the impact of climate change on 
cultural heritage 
www.climateforculture.eu  
 JPI Cultural Heritage and Global Change 
www.jpi-culturalheritage.eu/  
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 Encatc (France – Europe) 
www.encatc.org/  
 “Culture et Recherche” (Culture and Research) periodical of the Ministry of Cul-
ture (France) 
www.culturecommunication.gouv.fr/Politiques-ministerielles/Recherche-
Enseignement-superieur-Technologie/La-recherche/La-revue-Culture-et-
Recherche  
 “Herito” research and publishing activities, ICC, Krakow (Poland) 
www.herito.pl/en/icc-online-bookshop-regulations  
 European Cultural Heritage Studies University Frankfurt/Oder Viadrina (Germany) 
www.denkmalpflege-viadrina.de  
Recommendation K10 
Encourage and support the development of networks 
 
Examples of action 
 Alliance 3.3 
http://europeanheritagealliance.eu/about/  
 Europa Nostra 
 
81 
 
www.europanostra.org/  
 The Cultural Encounter Centres 
www.accr-europe.org/?lang=en  
 The HEREIN network, a platform for dialogue and exchange, which facilitates, for 
example  
co-operation between the ministries and institutions responsible for managing Eu-
ropean heritage  
www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/Herein/Default_en.asp  
 FEMP: European Foundation for Heritage Skills 
www.ecole-avignon.com/fr_FR/Ecole-Avignon/Actualites/Presse/Federation-
europeenne-pour-les-Metiers-du-Patrimoine-bati  
 “Cultural Heritage Counts for Europe” European research project carried out by a 
consortium of partners (ENCATC, RLICC, ICC and co-ordinated by Europa Nos-
tra)  
http://ec.europa.eu/culture/news/2015/0612-cultural-heritage-counts_en.htm  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Talinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 European Route of Industrial Heritage (ERIH) (Germany) 
http://www.erih.net/  
Recommendation K11 
Explore heritage as a source of knowledge, inspiration and creativity 
 
Examples of action 
 Ode to verticality: a juggler at the abbey, Mont-Saint-Michel (France) 
www.mouvement.net/critiques/critiques/spiritualite-du-corps  
 Agost, a small village near Alicante: traditional and contemporary ceramics in a 
sustainable development approach as part of scientific research, in conjunction 
with a monographic museum and national and international workshops (Spain) 
www.museoagost.com/cms/  
 National Year of Cultural Heritage 2013 – HEREIN (Estonia) 
www.parandiaasta.ee/en  
 “Schools in the manor” – HEREIN (Estonia) 
http://koolielu.ee/waramu/view/1-7da1a016-1e4e-4ea9-921a-705ce97f40c4  
 An interactive research and conservation project of the Retable of the High Altar 
of the St Nicholas Church, Tallinn – HEREIN (Estonia) 
http://nigulistemuuseum.ekm.ee/en/on-view/on-view/rode-altarpiece-in-close-up/  
 
82 
 
 Rijksmuseum Amsterdam – Rijks Studio: create your own work of art using Muse-
um images (Netherlands) 
www.rijksmuseum.nl/nl/rijksstudio?gclid=CLnQsLD87c0CFQaNGwodrl0FTQ 
 
83 
 
Intentionally blank page - inside back cover
 
 
  
 
Florence Municipality UNESCO Office started a process of Heritage Impact
Assessment for certain projects and their development on the World Heritage site.
D.CHIESI
Such analysis will ensure, in line with the
method presented in the ICOMOS
Guidance on Heritage Impact Assessments
for Cultural World Heritage Properties
(2011), measurement of the negative and/or
positive impact of one or more projects on the
Outstanding Universal Value of the property
and the identification of measures required
to mitigate any potentially negative impact.
D.CHIESI
HECO (HEritage COlors) 
UNESCO Office of the Municipality of Florence and DIDA - Heritage CityLab
(Department of Architecture of the University of Florence)
General objectives: 
a) to coordinate the operations of maintenance of the monumental complexes 
b) to raise awareness and knowledge of the cultural and historic value of Florence as 
a World Heritage site 
It develop guidelines and applications for use in urban prevention and maintenance operations.
The project ought to be useful for a large fields of application.
- In the sphere of programmed maintenance and prevention, the monitoring of operations carried
out on the architectural heritage makes it possible to plan future controls and operations, setting
alerts when the maximum time between one monitoring and the following one has expired.
- In the framework of management of the art city it is possible to know the economic requirements
for the actions of maintenance and renovation of the facades of the buildings.
- In the area of planning, it is possible to know and visualize the priorities of action for a
conscientious programming of the maintenance actions.
- In the sphere of urban decor, the survey of the colors of the grounds, the cornices and the
basements enables the definition of appropriate methods for the conservation and
enhancement of the building facades, with identification of chromatic matrices, color palettes and
material prototypes.
The analysis is adopted on a
representative urban area especially
for typological buildings and materials
relevant to the Historic Centre of
Florence.
Collection of sample buildings:
- Catalogued: 951 buildings
- Analysed: 319 units of façades
(22% total)


International standards:
- Normal 1/80
- Normal 1/88
- UNI 11182/2006
- ICOMOS-ISCS 2008

1. Type and character of surfaces
2. Chromatism
3. Architectural language
MATRICI CROMATICHE:
Wall colors
MATRICI MINERALI: 
Base and cornice


The project achievements are:
- To monitor the state of conservation of buildings and historic
gardens.
- To indicate the priorities, the criticalities and the methods for a
programmed management.
Estimation of impact
on built heritage of
the historic centre.
Different levels of
priority derived from
surfaces conservation.
Estimation of the impact
on intangible cultural
heritage (colour,
aesthetic-perceptive
valences).
Different levels of visual
alteration derived from
surfaces colour analysis.
Feasibility degree of
conservation intervention in
relation to surfaces
deterioration patterns.
High recoverability means a
smaller amount of resources
for the restoration.
For every level of impact
there are different
typologies of
intervention.
Indices of priority,
recoverability and visual
alteration determine
costs to mq/façade.


TITOLO
Comune di Firenze
Il Monitoraggio del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze è stato approvato dalla Giunta Comunale il 12 luglio 2018, 
con delibera n. 2018/G/00321. 
Direttore Area di Coordinamento amministrativa
Lucia Bartoli 
Alta Professionalità Ufficio UNESCO Comune di Firenze e Site Manager Centro Storico di Firenze, sito Patrimonio Mondiale
Carlo Francini
Heritage_CITYlab, Laboratorio Congiunto, 
Comune di Firenze – Dipartimento di Architettura di Firenze 
Direttore del Dipartimento di Architettura (DIDA) dell’Università degli Studi di Firenze
Saverio Mecca 
Site Manager Centro Storico di Firenze, sito Patrimonio Mondiale
Carlo Francini
Coordinamento del Monitoraggio del Piano di Gestione e curatela generale a cura di 
Carlo Francini
Ricerca sul Monitoraggio del Piano di Gestione e redazione del documento a cura di 
Chiara Bocchio, Borsista di ricerca del Laboratorio Congiunto Heritage_CITYlab
Nella compilazione del monitoraggio, si sono utilizzati dati ed informazioni forniti direttamente dai responsabili dei progetti. 
Hanno collaborato
Paola Biagioni, Borsista di ricerca DISEI
Daniela Chiesi, Borsista di ricerca Heritage_CITYlab
Valentina Ippolito, Associazione Mus.E
Marco Ricciarini, Assegnista di ricerca Heritage_CITYlab 
Ringraziamenti
Si ringraziano tutti gli stakeholders che hanno partecipato ai vari incontri per il monitoraggio, messo a disposizione i propri dati 
e contribuito alla compilazione delle schede progetto. 
In particolare, si ringraziano
Ministero dei Beni e delle Attività Culturali e del Turismo: Ufficio UNESCO MiBACT; Soprintendenza Archeologia Belle Arti 
e Paesaggio per la città metropolitana di Firenze e per le province di Pistoia e Prato; Segretariato regionale del Ministero 
dei Beni e delle Attività Culturali e del Turismo per la Toscana
Regione Toscana, Direzione Cultura e Ricerca
Città Metropolitana di Firenze
Comune di Firenze: Assessorato Turismo; Assessorato Sviluppo Economico; Assessorato all’Ambiente; Area di Coordinamento 
Amministrativa; Direzione Generale; Direzione Ambiente; Direzione Attività economiche e Turismo; Direzione Cultura e Sport; 
Direzione Sistemi Informativi; Direzione Servizi Tecnici; Direzione Urbanistica; Direzione Nuove Infrastrutture e Mobilità; 
Direzione Patrimonio Immobiliare; Protezione Civile
Università degli Studi di Firenze: Dipartimento di Architettura (DIDA); Dipartimento di Scienze per l’Economia e l’Impresa 
(DISEI); CIRT Centro Interuniversitario di ricerche sul turismo (Università degli Studi di Firenze, Pisa, Siena)
Associazione Mus.E
Linea Comune S.p.A
Centro Studi Turistici di Firenze
Autorità di Bacino Distrettuale dell’Appennino Settentrionale 
Opera di Santa Croce
Gallerie degli Uffizi
Fondazione Angeli del Bello
Fondazione Parchi Monumentali Bardini e Peyron
Fondazione CR Firenze
Firenze Convention & Visitors Bureau 
Monitoraggio del Piano di Gestione B
Premessa
Firenze è testimonianza della cultura e dell’arte italiana nel mondo 
e nel 1982 il suo Centro Storico è stato dichiarato sito Patrimonio 
Mondiale dall’UNESCO. Del resto, Firenze è stata sempre ritenuta 
un patrimonio dell’umanità, proprio per il ruolo che ha rivestito 
nella storia della civiltà, in quanto patria dell’Umanesimo Moderno, 
tema ripreso infatti all’interno dei criteri che hanno determinato la 
sua inclusione nella Lista del Patrimonio Mondiale. Tale patrimonio 
non consiste solo di monumenti in pietra e in marmo che milioni di 
visitatori vengono ad ammirare da ogni parte del globo, ma anche di 
opere culturali e letterarie che grandi artisti, poeti e scrittori hanno 
lasciato in eredità all’umanità intera e che hanno reso celebre Firenze 
nel mondo. All’Eccezionale Valore Universale di Firenze concorre anche 
il patrimonio immateriale rappresentato dall’artigianato fiorentino, 
concreta testimonianza e continuità con il passato locale, capace di 
perpetuare l’immagine storica e creativa della città. La nostra città è, 
quindi, un luogo vivo...un luogo dello sviluppo e della trasmissione di 
una cultura fatta di idee, processi e abitudini. Firenze è un ambiente 
eterogeneo e denso, fatto di interazioni e networks, capace di 
generare percorsi creativi per lo sviluppo di nuovi stili di vita. 
Dopo il primo Piano di Gestione del 2006, Firenze ha approvato il 
secondo Piano di Gestione nel 2016, quale strumento per conservare 
e valorizzare il sito Patrimonio Mondiale. A due anni di distanza, 
presentiamo quest’anno il Monitoraggio del Piano di Gestione 
2016. Questo è un passo molto importante per la gestione del sito 
Patrimonio Mondiale e per l’applicazione di quanto UNESCO chiede ai 
siti iscritti nella World Heritage List. 
Negli ultimi anni la città di Firenze è orgogliosa di aver stretto un 
legame sempre più forte con UNESCO. Ricordo con grande fierezza 
il Terzo Forum Internazionale UNESCO sulla Cultura e le Industrie 
Culturali, la 18° Assemblea Generale ICOMOS, il Forum Unity in 
Diversity che ha riunito moltissimi Sindaci da diversi Paesi del mondo, 
il G7 della Cultura, la Missione Consultiva UNESCO/ICOMOS durante 
la quale diversi progetti della città sono stati esaminati e valutati 
positivamente dagli esperti internazionali. 
Gli importanti momenti internazionali tenutisi a Firenze, oltre ad 
essere un monito al dovere di tutela e di valorizzazione che abbiamo 
nei confronti del nostro patrimonio, sono testimonianza del ruolo 
strategico delle comunità locali, non solo per la crescita sociale, 
economica e culturale, ma anche per il rafforzamento della pace, della 
tolleranza e dello spirito di accoglienza che ha sempre contraddistinto 
Firenze.
Dario Nardella, 
Sindaco di Firenze
2 Monitoraggio del Piano di Gestione
Il Piano di Gestione: uno 
strumento per la GOVERNANCE 
del Centro Storico di Firenze
Il Centro Storico di Firenze è iscritto nella Lista del Patrimonio 
Mondiale fin dal 1982. Al fine di renderne più incisiva la tutela, 
consentendo altresì di rendere conoscibile il patrimonio, di difenderlo 
e di monitorarlo, l’UNESCO, a partire dal 2004, ha raccomandato 
l’adozione di un Piano di Gestione da parte di tutti i siti inclusi nella 
Lista.
Il Piano di Gestione rappresenta così un importante strumento di 
conservazione e valorizzazione del Patrimonio, ma allo stesso tempo 
costituisce anche fonte di indirizzo per le scelte che l’Amministrazione 
è chiamata ad adottare con riferimento all’uso della città e dei suoi 
spazi. Il Piano di Gestione si caratterizza, infatti, per un approccio 
integrato attraverso il quale la tutela e la conservazione del patrimonio 
culturale sono coniugate con le esigenze di sviluppo socio-economico 
del territorio nell’ottica di garantire la sostenibilità delle scelte 
intraprese.
Per rispondere alle necessità connesse alla redazione del Piano 
di Gestione, alla sua attuazione e al suo monitoraggio, nel 2005 è 
stato costituito all’interno dell’articolazione organizzativa comunale 
l’Ufficio UNESCO. A partire dal 2018, nell’ambito di una complessiva 
riorganizzazione della struttura amministrativa comunale, l’Ufficio 
UNESCO è stato collocato all’interno dell’Area di Coordinamento 
Amministrativa. Attraverso tale collocazione, l’Amministrazione ha 
superato un approccio più tradizionale valorizzando la dimensione 
trasversale dell’appartenenza del Centro Storico della Città al 
Patrimoni0 Mondiale UNESCO.
In accordo alla vision individuata nel Piano di Gestione 2016, secondo 
la quale “solo uno sviluppo sostenibile centrato sull’uomo, sul 
rispetto reciproco ed il dialogo interculturale” può essere la base 
su cui “costruire una nuova e più coerente visione per una città 
vivace, prospera e accogliente”, e al fine di conseguire la mission 
di “preservare nel tempo l’Integrità e l’Autenticità dell’Eccezionale 
Valore Universale” del Patrimonio del Centro Storico, l’organizzazione 
amministrativa adottata riflette le potenzialità dello stesso Piano 
nell’ottica di combinare le variegate realtà del Centro Storico, “un 
ambiente vivo, che si modifica e cambia nel tempo”. In questo modo, è 
possibile garantire un’efficace interlocuzione tra i soggetti competenti 
e gli stakeholders, pubblici e privati, che operano in tale realtà, la 
quale non può prescindere dalla cooperazione tra le varie istituzioni 
coinvolte a livello locale, nazionale e internazionale.
La nuova definizione dell’assetto organizzativo conferma la rilevanza 
del Piano di Gestione quale strumento di elezione per attuare 
una complessiva politica di sviluppo sostenibile che, secondo un 
approccio olistico e multidimensionale, incida in modo efficace sulla 
programmazione e sugli indirizzi strategici dell’Amministrazione. In 
tal modo, si intende assicurare la convergenza delle scelte legate 
all’uso della città nell’ambito non solo della tutela del patrimonio 
culturale, ma anche del turismo, del commercio, della creatività, 
della mobilità e dello sviluppo urbanistico attraverso la promozione 
di processi partecipativi che coinvolgano tutti gli stakeholders, così 
da raggiungere un equilibrio e una sinergia tra le necessità di tutela, 
accessibilità e sviluppo della comunità locale.
Lucia Bartoli, 
Direttore Area di Coordinamento amministrativa
Monitoraggio del Piano di Gestione 3
La sfida della gestione 
di un sito Patrimonio Mondiale 
tra memoria e futuro
“Le Nazioni Unite non sono state create per portare l’umanità in 
paradiso, ma per salvarla dall’inferno.”
Dag Hammarskjöld, Segretario Generale delle Nazioni Unite, 1954 
Sono passati 13 anni da quando l’amministrazione comunale decise di 
dotarsi di una struttura che seguisse le vicende legate alla gestione del 
Centro Storico di Firenze come Patrimonio Mondiale dell’UNESCO.
Fin dall’inizio abbiamo avuto l’opportunità di seguire e coordinare 
questa volontà che è perdurata nel tempo.
Nel 2004 il Ministero per i beni e le attività culturali decise di investire 
risorse finanziarie e umane per accelerare la definizione dei Piani di 
Gestione per i siti italiani inseriti nella Lista del Patrimonio Mondiale. 
L’Italia era già tra i paesi con il maggior numero di siti nella Lista, ma 
non primeggiava certo per la presenza di Piani di Gestione.
Questa spinta permise a molti siti di prendere coscienza del valore 
legato all’appartenenza della Lista del Patrimonio Mondiale grazie ad 
una riflessione approfondita sul concetto chiave di Eccezionale Valore 
Universale, elemento imprescindibile per definire o meno la possibilità 
di poter essere inserito nel novero della Lista. 
Quando rammentiamo i primi passi incerti di questa sfida, come ad 
esempio la totale mancanza di documentazione della candidatura di 
Firenze nel 1982, non solo negli archivi della città, ma dello stesso 
Ministero e la difficoltà di entrare in un linguaggio tecnico specifico 
legato al mondo dell’UNESCO, possiamo sostenere che sono stati fatti 
molti passi in avanti.
Da una retorica legata alla definizione di Firenze come città che 
appartiene all’Umanità si è costruito un percorso, certamente ancora 
complesso e sempre in divenire, definito attraverso le convenzioni 
internazionali e in particolare la Convenzione del Patrimonio Mondiale 
Culturale e Naturale del 1972.
Un tracciato senza possibilità di tornare indietro o meglio un 
percorso “obbligato” che vede da parte della Stato e dei soggetti 
responsabili l’assunzione di responsabilità della conservazione del 
sito e dell’accrescimento di consapevolezza legata all’appartenenza al 
Patrimonio Mondiale.
Per il Centro Storico di Firenze il soggetto responsabile è 
l’amministrazione comunale, ed è per questo che le risorse umane e 
economiche per le attività legate alla gestione del sito provengono 
in gran parte dal Comune di Firenze con il sostegno finanziario di 
alcuni progetti da parte dello Stato (attraverso la Legge 77/2006) o di 
fondazioni o enti.
Nel tempo si sono consolidati rapporti diretti con le altre istituzioni, 
come ad esempio la Regione Toscana o le amministrazioni periferiche 
dello Stato, e in particolare con l’Università di Firenze arrivando a 
creare un laboratorio congiunto con il Dipartimento di Architettura 
che è stato e sarà protagonista di molte delle ricerche applicate nel 
Piano di Gestione.
All’interno delle varie amministrazioni e della stessa amministrazione 
comunale la consapevolezza legata al valore del sito Patrimonio 
Mondiale ha raggiunto in tempi recenti vertici inaspettati.
Nei vari regolamenti comunali, da quello urbanistico a quelli legati al 
commercio, viene sempre ribadita l’appartenenza del Centro Storico 
alla Lista del Patrimonio Mondiale come concetto ispiratore di quanto 
si andrà a fare o autorizzare nel contesto di riferimento.
Strumento principe di tutto questo è il Piano di Gestione.
Siamo passati da un primo Piano di Gestione licenziato nel 2006, 
legato, giustamente, al modello che si veniva consolidando in quegli 
anni a livello nazionale (siamo stati tra i primi siti “vecchi” ad avere un 
4 Monitoraggio del Piano di Gestione
Piano di Gestione) a un secondo Piano nel 2016 volutamente indirizzato 
nei confronti delle minacce potenziali o effettive che potevano colpire 
il sito Patrimonio Mondiale.
L’esperienza della Retrospettiva dell’Eccezionale Valore Universale 
per Firenze del 2014 e, soprattutto, l’esercizio del Rapporto Periodico 
del 2013 non poteva che farci prendere la strada di uno strumento 
utile e diretto verso l’evidenziazione di criticità e dell’individuazione di 
possibili risposte.
Nel Piano di Gestione si è voluto chiarire in maniera esemplare qual è 
la visione e la missione di Firenze come città Patrimonio Mondiale.
La visione: Siamo convinti che solo uno sviluppo sostenibile centrato 
sull’uomo, sul rispetto reciproco ed il dialogo interculturale possa 
essere la base su cui costruire una nuova e più coerente visione per 
una città vivace, prospera e accogliente.
La missione: Preservare nel tempo l’Integrità e l’Autenticità 
dell’Eccezionale Valore Universale, che hanno consentito il 
riconoscimento del sito come Patrimonio Mondiale UNESCO.
Se prendiamo come principio ispiratore il sesto criterio di iscrizione 
nella Lista del Patrimonio Mondiale - forse il più affascinante che 
lega insieme patrimonio materiale e immateriale) - che per Firenze 
prende la seguente declinazione “Firenze è associata ad eventi di 
portata universale. È durante il periodo dell’Accademia Neoplatonica 
che è stato forgiato il concetto di Rinascimento. Firenze è la patria 
dell’Umanesimo moderno ispirato da Landino, Marsilio Ficino, Pico 
della Mirandola, ecc.” - la visione per la città che abbiamo definito nel 
processo del Piano di Gestione non poteva essere diversa.
Così come non può essere diversa la missione che ci lega al Patrimonio 
Mondiale: preservare nel tempo l’Integrità e l’Autenticità del sito 
che non significa ingessare e reprimere i naturali cambiamenti di un 
organismo vivo come una città.
Vuole essere un incoraggiamento a saper gestire il cambiamento 
senza però dimenticare le proprie radici e i modelli di riferimento che 
si legano alla storia e allo sviluppo di un territorio di una città come 
Firenze. Nessuna omologazione, ma anche nessun tentativo di rivedere 
i bei tempi antichi. 
Nessuna parola d’ordine, certo non rinnegare il valore di una grande 
tradizione, ma anche la necessità di sviluppare strategie di resilienza e 
di adattamento per uno sviluppo sostenibile della nostra città.
Da questo punto di vista troviamo un formidabile alleato nella Agenda 
2030 delle Nazioni Unite e nei suoi Obiettivi di Sviluppo Sostenibile, 
come ad esempio il numero 11: Rendere le città e gli insediamenti 
umani inclusivi, sicuri, duraturi e sostenibili, ed è per questo abbiamo 
inserito gli Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile dell’Agenda 2030 tra gli 
indicatori di Monitoraggio per il nostro Piano di Azione.
Un anno fa, nel maggio del 2017, una Missione Consultiva UNESCO/
ICOMOS ha dato un esito positivo per la valutazione di molti progetti 
che interessano la nostra città e in particolare ha avuto parole di 
apprezzamento per il nostro Piano di Gestione definendolo: lodevole, 
strategico e leggibile. 
Ci auspichiamo che anche il Monitoraggio del Piano di Gestione, frutto 
del lavoro continuo e perseverante di molte persone, possa avere una 
valutazione positiva da parte di coloro che lo vorranno leggere.
Carlo Francini, 
Site Manager Centro Storico di Firenze, sito Patrimonio Mondiale
Monitoraggio del Piano di Gestione 5
6 Monitoraggio del Piano di Gestione
INDICE
Premessa
Il Piano di Gestione: uno strumento per la governance del Centro Storico di Firenze
La sfida della gestione di un sito Patrimonio Mondiale tra memoria e futuro    
Come leggere il Piano di Gestione
1. Introduzione al Piano di Gestione  9
1.1. Il Piano di Gestione per i siti Patrimonio Mondiale 20
1.2. Il Piano di Gestione 2016 del Centro Storico di Firenze 22
1.3. Il Piano di Azione del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 24
2. Il monitoraggio del Piano di Gestione  27
2.1. Il Monitoraggio nei Piani di Gestione dei siti Patrimonio Mondiale 28
2.2. Il Monitoraggio del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 29
2.3. Il processo del Monitoraggio del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 31
2.4. I progetti monitorati 37
2.5. Le schede di monitoraggio 39
2.6. Nuove sfide per la gestione del Centro Storico di Firenze 123
3. Fonti 127
Monitoraggio del Piano di Gestione 7
COME LEGGERE 
IL MONITORAGGIO DEL PIANO 
DI GESTIONE
Cosa è la Convenzione sulla Protezione del Patrimonio Mondiale Culturale 
e Naturale? Vai a pag. 20
Cosa sono le Linee Guida Operative per l’attuazione della Convenzione 
del Patrimonio Mondiale? Vai a pag.21
Cosa vuol dire OUV? Vai a pag. 21 
Cosa è e a cosa serve il Piano di Gestione? Vai a pag. 20 
Che cosa è il Piano di Azione? Vai a pag. 24 
Qual’è la Vision e la Mission di Firenze Patrimonio Mondiale? Vai a pag. 22 
Vuoi sapere quali sono le Criticità del Centro Storico di Firenze? Vai a pag. 22 
Cosa significano Dichiarazione e Retrospettiva di Eccezionale Valore Universale? 
Vai a pag. 23 
Cosa sono le 5C? Vai a pag. 24 
Come monitorare le azioni/progetti per il Centro Storico di Firenze? Vai a pag. 29 
Che ruolo hanno gli Obiettivi Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile dell’Agenda 
2030 nel Monitoraggio del Piano di Gestione di Firenze? Vai a pag. 34 
Quali sono le buone pratiche ed i progetti utili al mantenimento dell’OUV di 
Firenze? Vai a pag. 124 
8 Monitoraggio del Piano di Gestione
1. Introduzione al 
Piano di Gestione
CENTRO STORICO 
DI FIRENZE
V I A  X X V I I  A P R I L E NUMERO DI 
ISCRIZIONE 174
DATA DI 
ISCRIZIONE 1982
V I A  CRITERI
D
E I,II,III,IV,VI
L L A  S C
A V
L I
A A  V
D I
E A
G  D
L I E
 L
A L A LATITUDINE
L F  
A C O N43 46 23.016
N I L O N N A
B V I A  C E R R E T A N I
O LONGITUDINE
R G E11 15 21.996
O
 O V I A  D E I  P E C O R I
G
N V
I I A
S  D E L
S L ’ O
A R I
N U O L
T O
I CORE ZONE 505 ha
V I A  D E L  C O R S O B O R G O  A L B I Z I
L U N G A R N V
O I A  
 D
S E
L L
O . L ’
D N A G
E O N
R  C O L O BUFFER ZONE
I N O
I RSI 10,480 HA
NI
L .NO B
 D O V
R I A  
E G
G O G
L  D H
E I B
I I  G E
 L
A L
C R E
C C I I N A
IAIU 4 MUNICIPALITÀ
OLI
Bagno a Ripoli
Fiesole 
L U N G A R L U N G Firenze 
N O A R N O
  D E
T L L E  G
O R A Z I E
R R I G I A Sesto Fiorentino 
N I
L U N G A R N O  C E L L I N
N A I
A
R O M
A  
V I
E R E
B E L V E D
V I A  
V I A L E  M I C H E L Centro Storico di Firenze
A N G I O L O inscritto nella Lista del Patrimonio Mondiale nel 1982
V I A  D E I  S E R R A G L I
V I A  T O R N A B U O N I
V I A  V E C C H I E T T I V I A  N
V A
IA Z
 P I
O O
R N
SA A
N LTA E
 MARIA V I A  R O M A
V I A  C A L Z A I U O L I V I A  M A R T E L L I
V I A  C A V O U R
V I A  D E I  S E R V I
V I A  V E R D I
B O R G O  P I N T
 I
 V I A L E  G A L I L E O
V I A L E  D E L L A  G I O V I N E  I T A L I A
V I A L E  A M E N D O L A
O
T I N
O S
G
T ’ A
 S A N
A
V I
CENTRO STORICO 
DI FIRENZE
V I A  X X V I I  A P R I L E NUMERO DI 
ISCRIZIONE 174
DATA DI 
ISCRIZIONE 1982
V I A  CRITERI
D
E I,II,III,IV,VI
L L A  S C
A V
L I
A A  V
D I
E A
G  D
L I E
 L
A L A LATITUDINE
L F  
A C O N43 46 23.016
N I L O N N A
B V I A  C E R R E T A N I
O LONGITUDINE
R G E11 15 21.996
O
 O V I A  D E I  P E C O R I
G
N V
I I A
S  D E L
S L ’ O
A R I
N U O L
T O
I CORE ZONE 505 ha
V I A  D E L  C O R S O B O R G O  A L B I Z I
L U N G A R N V
O I A  
 D
S E
L L
O . L ’
D N A G
E O N
R  C O L O BUFFER ZONE
I N O
I RSI 10,480 HA
NI
L .NO B
 D O V
R I A  
E G
G O G
L  D H
E I B
I I  G E
 L
A L
C R E
C C I I N A
IAIU 4 MUNICIPALITÀ
OLI
Bagno a Ripoli
Fiesole 
L U N G A R L U N G Firenze 
N O A R N O
  D E
T L L E  G
O R A Z I E
R R I G I A Sesto Fiorentino 
N I
L U N G A R N O  C E L L I N
N A I
A
R O M
A  
V I
E R E
B E L V E D
V I A  
V I A L E  M I C H E L Centro Storico di Firenze
A N G I O L O inscritto nella Lista del Patrimonio Mondiale nel 1982
V I A  D E I  S E R R A G L I
V I A  T O R N A B U O N I
V I A  V E C C H I E T T I V I A  N
V A
IA Z
 P I
O O
R N
SA A
N LTA E
 MARIA V I A  R O M A
V I A  C A L Z A I U O L I V I A  M A R T E L L I
V I A  C A V O U R
V I A  D E I  S E R V I
V I A  V E R D I
B O R G O  P I N T
 I
 V I A L E  G A L I L E O
V I A L E  D E L L A  G I O V I N E  I T A L I A
V I A L E  A M E N D O L A
O
T I N
O S
G
T ’ A
 S A N
A
V I
BUFFER ZONE
CORE ZON
CENTRO STORICO 
DI FIRENZE
BUFFER ZONE - CORE ZONE
ONE
Linea del tempo del sito Patrimonio 
Mondiale, Centro Storico di Firenze
Iscrizione di Firenze Report sullo Stato Report sullo Stato Costituzione Ufficio 
nella Lista del di Conservazione di Conservazione UNESCO del Comune 2006 2010 2016
Patrimonio Mondiale (problematica: terrori- (problematica: impatto di Firenze e nomina 
smo) linee elettriche ad alta del Site Manager Florence Heritage Urban Critical Survey, Studio della Capacità 
tensione) progetto: portale su nuovi le piazze Fase 2 del Centro Storico 
itinerari in città progetto: spazio pubblico di Firenze 
progetto: turismo e 
Firenze Medioevale sostenibilità
Approvazione primo Rapporto Periodico Monitoraggio e Aggiornamento progetto: paesaggio 
Piano di Gestione Primo Ciclo Aggiornamento Piano Piano di Gestione 2007 urbano medievale Seminario 
(analisi: monitoraggio di Gestione 2006 2006 Internacional de 
dello Stato di Conserva- Belvedere Firenze
zione del sito) progetto: punti panoramici Ciudades Patrimonio 
dai versanti collinari 2011 Mundial de la 
Humanidad
Florence on Earth Asse Ovest – Est progetto europeo: a Léon, 
progetto: Gis per i beni Nicaragua, tema gestione 
Primo Tavolo Tecnico Incontro UNESCO sul Rapporto Periodico Tavolo delle Idee archeologici progetto: rilievo critico 
delle città Patrimonio 
con gli stakeholders Rapporto Periodico Secondo Ciclo (incontro con la per la riqualificazione del 
(focus group: incontri di nell’Area Europa (analisi: monitoraggio cittadinanza) paesaggio urbano Mondiale
coinvolgimento al Piano Mediterraneo dello Stato di Conserva- Hidden Conservation 
di Gestione) zione del sito) 2008 Revealed 
2013 progetto: video sul tema 
Buffer Zone restauro
Adozione Secondo Tavolo Terzo Forum Mondiale Commemorazione progetto: individuazione HECO - Heritage & 
Retrospettiva Tecnico con gli UNESCO sulla della Prima Guerra della zona di rispetto del COlours 
dell’Eccezionale stakeholders Cultura e sulle Mondiale sito Patrimonio Mondiale progetto: open data delle 
Valore Universale (focus group: incontri di Industrie Culturali (incontro: a Edimburgo) 2017
Urban Codec architetture
coinvolgimento al Piano (forum internazionale: a 
di Gestione) progetto: decodifica dello 
Firenze) Gemellaggio 
spazio urbano Azerbaijan-Italia 
2014 progetto twinning: 
Approvazione da Incontri B2B Maratona dell’Ascolto Florence for trasferimento di buone 
parte del Comitato con i principali (incontro: coinvolgimento #Unite4Heritage 2009 Archeomedsites pratiche in Azerbaijan
del Patrimonio stakeholders della cittadinanza e (conferenza e mostra: progetto europeo: 
Mondiale della Buffer stakeholders al Piano di distruzione del UrbanCritical Survey, trasferimento in Libano e Valutazione d’Impatto 
Zone Gestione) patrimonio)
piazze Fase 1 Tunisia di buone pratiche Patrimoniale per il sito 
progetto: spazio pubblico sui siti Patrimonio Centro Storico di 
Mondiale Firenze
Visitor management progetto: Heritage Impact 
Restituzione risultati Approvazione del 7° Conferenza International Gemellaggio 
progetto: turismo Assessment
Maratona dell’Ascolto secondo Piano di Nazionale dei Siti Academy on Sustai- Giordania-Italia
Gestione Patrimonio Mondiale nable Development Firenze perbene progetto twinning: 
in Italia (seminario: a Torino, tema progetto: cura e decoro trasferimento di buone 
sostenibilità e gestione di della città pratiche in Giordania 2018
siti di territori con una 
designazione UNESCO) Visions of Florence ATLASWH  - Heritage 
progetto: video di in the Atlantic Area: 
CPAVO Walled Cities, open Incontro Il recupero dell’arte. presentazione del sito 2015
(conferenza: archeologia Societies: Managing Associazione Patrimonio Mondiale Sustainability of the 
Proteggere la cultura 
e distruzione del Historic Walls Spagnola Ciudades (conferenza: durante il G7 Inaugurazione Urban World Heritage 
patrimonio in Vicino in urban World Patrimonio de la cultura, conferenza sulla Piazzetta Tre Re Sites
Oriente) Heritage properties Humanidad distruzione del progetto: riqualificazione progetto europeo: 
(conferenza: Siena, primo patrimonio) di spazi urbani sostenibilità nei siti 
incontro UNESCO sul Patrimonio Mondiale di 
tema città murate) Porto, Bordeaux, 
UNESCO/ICOMOS Primo Incontro del 1st Historical Cities Edimburgo, Firenze e 
Advisory Mission progetto Firenze e 3.0 Biennial Santiago de Compostela
l’Eredità Culturale del International 
Patrimonio Religioso Conference 
(conferenza: a Cracovia, 
tema turismo)
Incontro Royal Monitoraggio 
Scottish Academy Piano di Gestione 2016
(incontro: a Edimburgo, 
tema artisti scozzesi a 
Firenze)
14 Monitoraggio del Piano di Gestione
Progetti che hanno coinvolto l’Ufficio 
UNESCO del Comune di Firenze
Iscrizione di Firenze Report sullo Stato Report sullo Stato Costituzione Ufficio 
nella Lista del di Conservazione di Conservazione UNESCO del Comune 2006 2010 2016
Patrimonio Mondiale (problematica: terrori- (problematica: impatto di Firenze e nomina 
smo) linee elettriche ad alta del Site Manager Florence Heritage Urban Critical Survey, Studio della Capacità 
tensione) progetto: portale su nuovi le piazze Fase 2 del Centro Storico 
itinerari in città progetto: spazio pubblico di Firenze 
progetto: turismo e 
Firenze Medioevale sostenibilità
Approvazione primo Rapporto Periodico Monitoraggio e Aggiornamento 2007 progetto: paesaggio 
Piano di Gestione Primo Ciclo Aggiornamento Piano Piano di Gestione urbano medievale Seminario 
(analisi: monitoraggio di Gestione 2006 2006 Internacional de 
dello Stato di Conserva- Belvedere Firenze
progetto: punti panoramici Ciudades Patrimonio 
zione del sito)
dai versanti collinari 2011 Mundial de la 
Humanidad
Florence on Earth Asse Ovest – Est progetto europeo: a Léon, 
progetto: Gis per i beni Nicaragua, tema gestione 
Primo Tavolo Tecnico Incontro UNESCO sul Rapporto Periodico Tavolo delle Idee archeologici progetto: rilievo critico 
delle città Patrimonio 
con gli stakeholders Rapporto Periodico Secondo Ciclo (incontro con la per la riqualificazione del 
(focus group: incontri di nell’Area Europa (analisi: monitoraggio cittadinanza) paesaggio urbano Mondiale
coinvolgimento al Piano Mediterraneo dello Stato di Conserva- Hidden Conservation 
di Gestione) zione del sito) 2008 Revealed 
2013 progetto: video sul tema 
Buffer Zone restauro
Adozione Secondo Tavolo Terzo Forum Mondiale Commemorazione progetto: individuazione HECO - Heritage & 
Retrospettiva Tecnico con gli UNESCO sulla della Prima Guerra della zona di rispetto del COlours 
dell’Eccezionale stakeholders Cultura e sulle Mondiale sito Patrimonio Mondiale progetto: open data delle 
Valore Universale (focus group: incontri di Industrie Culturali (incontro: a Edimburgo) architetture 2017
Urban Codec
coinvolgimento al Piano (forum internazionale: a 
di Gestione) progetto: decodifica dello 
Firenze) Gemellaggio 
spazio urbano Azerbaijan-Italia 
2014 progetto twinning: 
Approvazione da Incontri B2B Maratona dell’Ascolto Florence for trasferimento di buone 
parte del Comitato con i principali (incontro: coinvolgimento #Unite4Heritage 2009 Archeomedsites pratiche in Azerbaijan
del Patrimonio stakeholders della cittadinanza e (conferenza e mostra: progetto europeo: 
Mondiale della Buffer stakeholders al Piano di distruzione del UrbanCritical Survey, trasferimento in Libano e Valutazione d’Impatto 
Zone Gestione) patrimonio)
piazze Fase 1 Tunisia di buone pratiche Patrimoniale per il sito 
progetto: spazio pubblico sui siti Patrimonio Centro Storico di 
Mondiale Firenze
Visitor management progetto: Heritage Impact 
Restituzione risultati Approvazione del 7° Conferenza International Gemellaggio 
progetto: turismo Assessment
Maratona dell’Ascolto secondo Piano di Nazionale dei Siti Academy on Sustai- Giordania-Italia
Gestione Patrimonio Mondiale nable Development Firenze perbene progetto twinning: 
in Italia (seminario: a Torino, tema progetto: cura e decoro trasferimento di buone 
sostenibilità e gestione di della città pratiche in Giordania 2018
siti di territori con una 
designazione UNESCO) Visions of Florence ATLASWH  - Heritage 
progetto: video di in the Atlantic Area: 
CPAVO Walled Cities, open Incontro Il recupero dell’arte. presentazione del sito 2015
(conferenza: archeologia Societies: Managing Associazione Sustainability of the 
Proteggere la cultura Patrimonio Mondiale
e distruzione del Historic Walls Spagnola Ciudades (conferenza: durante il G7 Inaugurazione Urban World Heritage 
patrimonio in Vicino in urban World Patrimonio de la cultura, conferenza sulla Piazzetta Tre Re Sites
Oriente) Heritage properties Humanidad distruzione del progetto: riqualificazione progetto europeo: 
(conferenza: Siena, primo patrimonio) di spazi urbani sostenibilità nei siti 
incontro UNESCO sul Patrimonio Mondiale di 
tema città murate) Porto, Bordeaux, 
UNESCO/ICOMOS Primo Incontro del 1st Historical Cities Edimburgo, Firenze e 
Advisory Mission progetto Firenze e 3.0 Biennial Santiago de Compostela
l’Eredità Culturale del International 
Patrimonio Religioso Conference 
(conferenza: a Cracovia, 
tema turismo)
Incontro Royal Monitoraggio 
Scottish Academy Piano di Gestione 2016
(incontro: a Edimburgo, 
tema artisti scozzesi a 
Firenze)
Monitoraggio del Piano di Gestione 15
16 Monitoraggio del Piano di Gestione
Il monitoraggio in numeri
Dati Monitoraggio del Piano di Gestione 2016 
Centro Storico di Firenze, sito Patrimonio Mondiale 
N° progetti monitorati
N° nuovi progetti
N° soggetti coinvolti
N° indicatori
I tre pilastri del monitoraggio
1 2 3
5 Criticità individuate Obiettivi Strategici 17 Obiettivi dello 
dal Rapporto del Patrimonio Sviluppo Sostenibile 
Periodico Mondiale Le 5C dell’Agenda 2030 
(SdGs)
Quanti progetti rispondono a:
CRITICITÀ  17 SdGs
Turismo di Massa 21 Sconfiggere la povertà
Mobilità Urbana e Inquinamento  9 Sconfiggere la fame 
Esondazioni Fiume Arno 7 Salute e benessere
Riduzione Residenti 9 Istruzione di qualità
Conservazione Monumenti 17 Parità di genere
Acqua pulita e Servizi igienico-sanitari 4
5C Energia pulita e accessibile 4
Credibilità 21 Buona occupazione e crescita economica 18
Conservazione 22 Innovazione e infrastrutture 11
Capacity Building 27 Ridurre le disuguaglianze 3
Comunicazione 27 Città e comunità sostenibili 33
Comunità 27 Consumo e produzione responsabili 18
Lotta contro il cambiamento climatico 6
Flora e fauna acquatica
Flora e fauna terrestre 
Pace, giustizia e istituzioni solide 10
Partnership per gli obiettivi 17
Monitoraggio del Piano di Gestione 17
PERCHé PATRIMONIO MONDIALE?
Sintesi della Dichiarazione di Eccezionale Valore Universale 
del Centro Storico di Firenze
1. CRITERI CULTURALI
2.1 INTEGRITÀ
Condizione che indica quanto il patrimonio 
è completo e intatto
Firenze include tutti gli elementi 
fondamentali: mura arnolfiane della 
fine del XIV secolo, “quadrilatero 
romano”, le strette vie della città 
medievale, gli splendori della città 
rinascimentale, l’intatto contesto 
urbano, così come le colline 
circostanti che costituiscono una 
perfetta quinta scenica.
18 Monitoraggio del Piano di Gestione
2.2 AUTENTICITÀ
Condizione che indica se il patrimonio è 
veramente ciò che afferma di essere
Il contesto in cui si colloca Firenze è rimasto immutato 
nel corso dei secoli: 
tecniche costruttive originali che prevedono l’uso di materiali da 
costruzione tradizionali come la “pietra forte”, la “pietra serena”, 
intonaci e affreschi;
caratteristiche volumetriche che decorative;
impianto medievale, con le sue strette vie;
identità rinascimentale;
unicità dell’artigianato fiorentino;
negozi tradizionali.
3. SISTEMA DI PROTEZIONE 
E GESTIONE 
Nazionale:
Codice dei Beni Culturali e del Paesaggio 
(D.lgs 42/2004).  
Locale:
Ufficio UNESCO del Comune di Firenze 
(dal 2005);
Piano di Gestione per il sito Patrimonio 
Mondiale (dal 2006);
Piano Regolatore Generale;
Piano Strutturale.
Monitoraggio del Piano di Gestione 19
1.1. Il Piano di Gestione 
per i siti Patrimonio Mondiale
Per applicare efficacemente la Convenzione sulla Protezione del 
Patrimonio Mondiale Culturale e Naturale (1*), nel 2002 il Centro 
del Patrimonio Mondiale ha stabilito che l'inclusione di nuovi siti 
nella World Heritage List (Lista del Patrimonio Mondiale) debba 
necessariamente essere subordinata alla preparazione di un Piano di 
Gestione.
Pertanto, nel 2004, il Centro ha esteso tale obbligo anche ai siti 
già inclusi nella Lista, fornendo in questo modo ai governi e agli 
amministratori locali un valido strumento per tutelare, valorizzare, 
monitorare il patrimonio e sensibilizzare l'opinione pubblica.
L'articolo 108 delle Linee Guida Operative per l’attuazione della 
Convenzione del Patrimonio Mondiale (2*) afferma che ogni sito 
candidato deve avere un adeguato Piano di Gestione o altro sistema di 
gestione in grado di specificare le modalità con le quali l’Eccezionale 
Valore Universale (3*) viene preservato e gli strumenti atti a favorire 
la partecipazione della comunità locale e degli stakeholders del sito di 
riferimento. 
Che cosa è un Piano di Gestione?
È uno strumento che:
opera per la conservazione e valorizzazione, ovvero per la gestione, 
di un sito iscritto nella Lista del Patrimonio Mondiale, al fine di 
trasmettere tale patrimonio alle presenti e future generazioni;
analizza, attraverso il coinvolgimento di diversi attori e parti 
interessate, le forze di cambiamento e i cambiamenti che si verificano 
dal punto di vista culturale, ambientale e socio-economico;
promuove progetti di tutela e valorizzazione, coordinati e condivisi dai 
diversi attori che operano sul territorio.
1* Convenzione sulla Protezione del Patrimonio Mondiale Culturale e Naturale
La Convenzione sulla Protezione del Patrimonio Mondiale Culturale e Naturale nasce nel 
1972, durante la 17° sessione della Conferenza Generale dell’UNESCO. La Convenzione è un 
accordo internazionale per l’identificazione, la protezione e la conservazione del Patrimonio 
Mondiale culturale e naturale che prevede l’adozione di una Lista che include i beni di interesse 
eccezionale e di valore universale per l’intera umanità. La comunità internazionale, nazionale 
e le comunità locali sono quindi chiamate a difendere l’Eccezionale Valore Universale dei beni 
Patrimonio Mondiale – che sono sempre più minacciati di distruzione, non solo per cause 
tradizionali di degrado, ma anche per gli effetti legati all’evoluzione della vita sociale ed 
economica - nella consapevolezza che il loro danneggiamento o scomparsa rappresenti una 
perdita gravissima per l'intera umanità. 
Sito web: <https://whc.unesco.org/en/conventiontext/>
20 Monitoraggio del Piano di Gestione
1.  INTRODUZIONE AL PIANO DI GESTIONE
1.1. Il Piano di Gestione per i siti Patrimonio Mondiale 
Attraverso lo sviluppo di un accurato 
e integrato Piano di Gestione, è possibile:
fornire strumenti di gestione atti a coordinare i diversi interessi dei 
vari soggetti coinvolti, sia pubblici che privati;
identificare i punti di forza e di debolezza, le opportunità e le possibili 
minacce;
individuare obiettivi a breve, medio e lungo termine, concernenti la 
conservazione e lo sviluppo, nonché le strategie e azioni innovative per 
raggiungerli.
Per un efficace sistema di gestione sono necessari:
una comprensione condivisa del sito da parte di tutti i soggetti 
interessati (stakeholders) e il loro coinvolgimento e coordinamento;
un ciclo di pianificazione, attuazione, monitoraggio, valutazione e 
feedback;
la valutazione delle vulnerabilità del bene e il monitoraggio dell’impatto 
di interventi proposti;
l’assegnazione delle risorse necessarie;
il rafforzamento delle competenze (capacity-building);
una descrizione responsabile e trasparente del sistema di gestione.
2* Linee Guida Operative per l’attuazione della Convenzione del Patrimonio 
Mondiale
Costituiscono uno strumento utile per l’attuazione della Convenzione del Patrimonio 
Mondiale. Esse contengono, infatti, i criteri precisi per l’inserimento di un bene nella Lista del 
Patrimonio Mondiale, così come quelli per la richiesta di assistenza internazionale nell’ambito 
del World Heritage Fund. Le Linee Guida Operative, redatte per la prima volta nel 1977, vengono 
periodicamente aggiornate per riflettere nuovi concetti, conoscenze o esperienze. Il testo 
attualmente in vigore è del 2017. 
Sito web: <https://whc.unesco.org/en/guidelines/>
3* Eccezionale Valore Universale (OUV)
L’Eccezionale Valore Universale è quel significato culturale e/o naturale così eccezionale da 
trascendere i confini nazionali e da essere di importanza comune per le generazioni presenti e 
future di tutta l’umanità.  L’ OUV rappresenta la motivazione per la quale ogni bene/sito è stato 
iscritto nella Lista del Patrimonio Mondiale. 
Affinché un bene sia considerato di Eccezionale Valore Universale, esso deve:
- soddisfare uno o più Criteri di Selezione;
- soddisfare le condizioni di Integrità ed Autenticità;
- avere un adeguato Sistema di Protezione e di Gestione per garantire la sua salvaguardia.
Per maggiori informazioni consultare le Linee Guida Operative: <https://whc.unesco.org/en/guidelines/>
Monitoraggio del Piano di Gestione 21
1.2. Il Piano di Gestione 2016 
del Centro Storico di Firenze
Il secondo Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze è stato 
approvato dalla Giunta Comunale il 19 gennaio 2016 ed è l’esito di un 
processo articolato, declinato in più fasi: 
1 La prima fase è rivolta all'analisi dei valori che hanno motivato 
l'inserimento del bene nella Lista del Patrimonio Mondiale, delle risorse 
locali, delle connotazioni culturali e socio-economiche, dei progetti di 
valorizzazione del sito in itinere e dall'analisi del quadro normativo e di 
pianificazione. Di conseguenza è stata delineata l'Analisi SWOT del sito 
e definite la Vision (4*) e la Mission (5*) da perseguire.
2 La seconda fase è stata caratterizza da importanti momenti di 
condivisione e di partecipazione. A luglio 2013 e 2014 sono stati 
organizzati tre incontri, i cosiddetti Tavoli Tecnici o Focus Group, 
che hanno visto la partecipazione delle principali istituzioni e degli 
stakeholders coinvolti nella conservazione e valorizzazione del 
patrimonio fiorentino. Il processo di partecipazione della comunità 
locale, invece, è avvenuto a novembre 2015, attraverso l'organizzazione 
di una Maratona dell'Ascolto incentrata sul Piano di Gestione del 
Centro Storico di Firenze.
4* Vision
La Vision è lo scenario che rappresenta l’immagine desiderata del sito Patrimonio Mondiale. 
La Vision mostra l’aspirazione del Piano di Gestione, la direzione ideale verso la quale il sito 
Patrimonio Mondiale intende andare. Come fosse una macchina da presa, la Vision fotografa 
e riprende i cambiamenti dello stratificato tessuto urbano, ribadendo l’importanza della vita 
quotidiana di un Centro Storico che vuole mantenersi vivace, fiorente ed accogliente. 
Vision del Centro Storico di Firenze
Siamo convinti che solo uno sviluppo sostenibile centrato sull’uomo, sul rispetto reciproco ed 
il dialogo interculturale possa essere la base su cui costruire una nuova e più coerente visione 
per una città vivace, prospera e accogliente 
Per maggiori informazioni consultare il Piano di Gestione 2016:  
<http://www.firenzepatrimoniomondiale.it/wp-content/uploads/2015/12/Piano-gestione-ita-web1.pdf>
5* Mission
La Mission è il modo con cui si vuole operare per realizzare la Vision. Si configura quindi come 
una guida operativa che va a specificare come si intendono raggiungere gli obiettivi e quindi le 
risorse che devono essere utilizzate per raggiungere la Vision. 
Mission del Centro Storico di Firenze
Preservare nel tempo l’Integrità e l’Autenticità dell’Eccezionale Valore Universale, che hanno 
consentito il riconoscimento del sito come Patrimonio Mondiale UNESCO 
 La Mission, ossia il mantenimento dell’OUV del Centro Storico di Firenze, è incentrata su tre 
concetti cardine: 
Conoscere il sito UNESCO Patrimonio Mondiale; Vivere in maniera sostenibile il sito UNESCO 
Patrimonio Mondiale; Salvaguardare l’Eccezionale Valore Universale del sito UNESCO 
Patrimonio Mondiale. 
Per maggiori informazioni consultare il Piano di Gestione 2016:  
<http://www.firenzepatrimoniomondiale.it/wp-content/uploads/2015/12/Piano-gestione-ita-web1.pdf>
6* Criticità del Centro Storico di Firenze individuate nel Rapporto Periodico e 
nella Retrospettiva dell’OUV
- Conservazione del patrimonio monumentale ed artistico 
- Diminuzione del numero dei residenti 
- Esondazione del fiume Arno 
- Mobilità urbana e Inquinamento atmosferico
- Impatto del turismo di massa a lungo termine
22 Monitoraggio del Piano di Gestione
1. INTRODUZIONE AL PIANO DI GESTIONE
1.2. Il Piano di Gestione 2016 del Centro Storico di Firenze
3 Alla luce del lungo lavoro di analisi, reperimento dati, condivisione e 
partecipazione, nella terza fase di elaborazione del Piano di Gestione 
si sono identificate le proposte di intervento e le azioni progettuali di 
lungo, medio e breve periodo, ritenute necessarie per il mantenimento 
del sito. Così facendo, sono state messe in luce le modalità necessarie 
per far fronte alle Criticità (6*) evidenziate nel Rapporto Periodico 
(7*), compilato a febbraio 2014 ed elaborato in accordo con l'articolo 
29 della Convenzione del Patrimonio Mondiale, e nella Retrospettiva 
di Eccezionale Valore Universale (8*) del 2014 (revisione della 
Dichiarazione di Eccezionale Valore Universale (9*)). 
7* Rapporto Periodico
Ogni sei anni, gli Stati Parte sono invitati ad inviare al Comitato del Patrimonio Mondiale una 
relazione periodica sull'applicazione della Convenzione del Patrimonio Mondiale, compreso lo 
Stato di Conservazione delle proprietà Patrimonio Mondiale situate nei loro territori. Questa 
relazione si chiama Rapporto Periodico e si presenta sotto forma di questionario online, 
all’interno del quale viene indicata l’implementazione della Convenzione del Patrimonio Mondiale 
a livello nazionale (Sezione I) e lo Stato di Conservazione e di gestione di ogni sito (Sezione II). 
Lo scopo principale del Rapporto Periodico è quello di: fornire una valutazione sull’applicazione 
della Convenzione; verificare se il valore (OUV) per il quale un sito è stato inserito nella Lista 
del Patrimonio Mondiale si è mantenuto nel tempo; fornire informazioni aggiornate sui siti 
Patrimonio Mondiale in merito al loro Stato di Conservazione ed eventuali cambiamenti; fornire 
uno strumento per la cooperazione e lo scambio di informazioni ed esperienze tra gli Stati Parte 
riguardo l’attuazione della Convenzione del Patrimonio Mondiale.
Per facilitare il procedimento, il Centro del Patrimonio Mondiale ha organizzato la compilazione 
del Rapporto Periodico per aree geografiche. Per l’Europa il primo ciclo del Rapporto Periodico 
è stato stabilito dall’anno 2001 al 2006, il secondo ciclo è iniziato nel 2012 e si è concluso nel 
2014, mentre il terzo avverrà nel 2022-2024. 
Sito web: <https://whc.unesco.org/en/periodicreporting/>
8* Retrospettiva di Eccezionale Valore Universale 
La Retrospettiva dell’OUV è la Dichiarazione redatta per i beni che sono stati iscritti nella Lista 
del Patrimonio Mondiale prima del 2007, ovvero l'anno in cui il requisito della redazione della 
Dichiarazione di Eccezionale Valore Universale, introdotta dalle Linee Guida Operative nel 2005, 
è diventato operativo. 
Per maggiori informazioni consultare la seguente presentazione: <https://whc.unesco.org/document/120011>
9* Dichiarazione di Eccezionale Valore Universale 
Lo Statement of Outstanding Universal Value rappresenta la motivazione per la quale ogni bene/
sito è stato iscritto nella Lista del Patrimonio Mondiale. Si tratta di un documento composto 
da una Breve Descrizione del sito; i Criteri di Selezione; le condizioni di Integrità e Autenticità, il 
Sistema di Protezione e di Gestione del patrimonio. 
Per maggiori informazioni consultare le Linee Guida Operative: <https://whc.unesco.org/en/guidelines/>
Monitoraggio del Piano di Gestione 23
1.3. Il Piano di Azione del Piano di Gestione 
del Centro Storico di Firenze
La terza fase del Piano di Gestione consiste nell'elaborazione del Piano 
di Azione (10*). Il Piano di Azione identifica una serie di progetti e 
attività da realizzare per raggiungere gli obiettivi del Piano di Gestione, 
definendo, quindi, i risultati delle azioni in termini di obiettivi, soggetti 
responsabili e tempi necessari per l'attuazione del progetto. In altre 
parole, il Piano di Azione costituisce l'opportunità principale per 
stabilire le azioni prioritarie per il sito e le modalità di utilizzo delle 
risorse disponibili, configurandosi come uno strumento utile per porre 
le basi per la gestione del sito e il monitoraggio negli anni successivi.
Il Piano di Azione e quindi le azioni e attività che esso contiene sono 
basate sui risultati dell’analisi qualitativa e quantitativa del contesto 
del sito, sul coinvolgimento degli stakeholders e sui processi di 
partecipazione della comunità locale.
Infatti, tramite la concertazione ed il dialogo con i portatori di 
interesse del sito ed il coinvolgimento della comunità, diverse azioni 
e progetti strategici per la gestione del sito Centro Storico di Firenze 
sono stati selezionati e successivamente inseriti nel Piano di Azione del 
Management Plan.
I criteri di selezione di tali azioni e progetti sono stati due: 
gli Obiettivi Strategici della Convenzione 
del Patrimonio Mondiale, le “5 C” (11*); 
le Criticità del Centro Storico di Firenze (12*) 
alle quali il progetto cerca di rispondere
In primo luogo, i progetti sono scelti secondo la linea tracciata dagli 
Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, ovvero 
le “5 C”, in linea con la Dichiarazione di Budapest sul Patrimonio 
Mondiale (13*) del 2002. 
10* Piano di Azione 
Il Piano di Azione è parte integrante del Piano di Gestione e ha il compito di stabilire obiettivi, 
azioni strategiche e indicatori rispetto ai quali misurare il successo o il fallimento delle attività 
individuate per la conservazione e la valorizzazione del sito Patrimonio Mondiale. 
11* Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, le “5 C”
- rafforzare la credibilità della Lista del Patrimonio Mondiale (Credibility); 
- assicurare la tutela efficace dei siti (Conservation); 
- facilitare e promuovere la formazione sul Patrimonio Mondiale (Capacity building); 
- aumentare la consapevolezza nell'opinione pubblica attraverso la comunicazione 
(Communication);
- coinvolgere la popolazione residente al momento di applicare la Convenzione, rafforzando 
quindi il ruolo della comunità (Communities).
Sito web: <https://whc.unesco.org/en/partnerships/>
12* Criticità del Centro Storico di Firenze 
- la congestione del Centro Storico dovuta al turismo di massa; 
- le difficoltà relative alla conservazione di un così  diffuso patrimonio monumentale; 
- le problematiche riguardanti il sistema della mobilità urbana e il tema dell’inquinamento 
atmosferico; 
- il pericolo di esondazione del fiume Arno e i rischi connessi al cambiamento climatico; 
- la diminuzione del numero dei residenti nel Centro Storico. 
Per maggiori informazioni consultare il Piano di Gestione 2016:  
<http://www.firenzepatrimoniomondiale.it/wp-content/uploads/2015/12/Piano-gestione-ita-web1.pdf>
24 Monitoraggio del Piano di Gestione
1.  INTRODUZIONE AL PIANO DI GESTIONE
1.3. Il Piano di Azione del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 
Gli Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, le 
“5C”, rendono chiaro come il patrimonio culturale che la Convenzione 
del 1972 intende tutelare non sia semplicemente un prodotto del 
passato, bensì  un processo da costruire attivamente, mantenere nel 
presente e proiettare verso un futuro sostenibile.
In secondo luogo, i progetti e attività individuate durante il processo 
di partecipazione diventano azioni concrete e reali atte a contenere le 
criticità che gravano sul sito. 
Tali minacce sono state individuate durante l’attività di redazione 
della Retrospettiva dell’Eccezionale Valore Universale del sito e 
durante l’esercizio di compilazione del Rapporto Periodico Secondo 
Ciclo, momento importante per una verifica generale dello Stato di 
Conservazione del sito e per l’individuazione di Macro Aree (14*) 
di intervento.
In sintesi, il Piano di Azione del Management Plan del Centro Storico di 
Firenze si basa su due assi portanti: 
- da una parte si interseca con i cinque Obiettivi Strategici della 
Convenzione del Patrimonio Mondiale “Credibilità, Conservazione, 
Capacity Building, Comunicazione, Comunità”; 
- dall'altra è teso a mitigare le cinque Criticità che potrebbero 
interferire con il mantenimento dell'Eccezionale Valore Universale e 
dunque con l'Integrità e l'Autenticità del sito.
I progetti selezionati costituiscono le azioni strategiche del Piano di 
Azione, che si presenta sotto forma di tabella. Come già spiegato in 
precedenza, i progetti sono stati individuati in riferimento ai cinque 
Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, le “5 
C”, alle cinque Minacce del sito, e suddivisi in base a cinque Macro Aree 
tematiche sopracitate. 
13* Dichiarazione di Budapest sul Patrimonio Mondiale
Nel 2002, a distanza di 30 anni dalla Convenzione del Patrimonio Mondiale, il World Heritage 
Committee (Comitato del Patrimonio Mondiale) ha adottato la Dichiarazione di Budapest, 
nata per riflettere sui successi e sui limiti della Convenzione, per stabilire e comunicare 
nuovi obiettivi strategici (le “5C”) e per incentivare nuove partnership al fine di favorire 
la conservazione del Patrimonio Mondiale. Tale Dichiarazione dovrebbe quindi servire ad 
aumentare la consapevolezza e supportare il Patrimonio Mondiale e la promozione di nuovi 
partenariati. 
Sito web: <https://whc.unesco.org/archive/2002/whc-02-conf202-5e.pdf>
14* Macro Aree del Piano di Azione
Le Macro Aree, in base alle quali si suddivide il Piano di Azione e vengono organizzate le varie 
iniziative progettuali, sono: 
1) Gestione del sistema turistico; 
2) Conservazione e conoscenza del patrimonio monumentale; 
3) Sistema della mobilità; 
4) Il fiume Arno ed i cambiamenti climatici; 
5) Vivibilità, commercio e residenza nel Centro Storico.
Per maggiori informazioni consultare il Piano di Gestione 2016: 
<http://www.firenzepatrimoniomondiale.it/wp-content/uploads/2015/12/Piano-gestione-ita-web1.pdf>
Monitoraggio del Piano di Gestione 25
1. INTRODUZIONE AL PIANO DI GESTIONE
1.3. Il Piano di Azione del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 
Per ogni progetto sono indicati i seguenti elementi: 
Titolo del progetto; 
Soggetti responsabili; 
Elemento della Mission al quale il progetto risponde (CONOSCERE, 
VIVERE, SALVAGUARDARE); 
Durata (breve 0-1 anno, medio 1-3 anni e lungo periodo 3-6 anni); 
Indicatori di monitoraggio (per verificare lo stato di avanzamento delle 
attività);
“5 C” (Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale); 
Criticità che gravano sul sito e alle quali il progetto cerca di far fronte. 
La scelta delle iniziative progettuali da inserire nel Piano di Azione, 
in fase di elaborazione o già in corso, è stata determinata dalla 
loro concretezza nel sostenere e mantenere l’Eccezionale Valore 
Universale del sito, dalla loro attinenza ai cinque Obiettivi Strategici 
della Convenzione del Patrimonio Mondiale e dalla loro reale capacità 
di risposta alle emergenze potenziali che possono intaccare il Centro 
Storico di Firenze.
26 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. Il Monitoraggio 
del Piano di Gestione
2.1. Il Monitoraggio nei Piani 
di Gestione dei siti 
Patrimonio Mondiale
L'elaborazione del Piano di Gestione si inserisce in un processo 
circolare che, partendo dall'analisi del territorio e dalla definizione 
degli obiettivi, include la fase partecipativa, di pianificazione e 
redazione (Piano di Azione), di implementazione e di monitoraggio, per 
tornare nuovamente ad una successiva revisione del Piano di Gestione. 
Tale procedimento riprende i requisiti tracciati dall’articolo 111 delle 
Linee Guida Operative del 2017. Il Piano di Azione, come sottolineato 
nel capitolo precedente, identifica le azioni e progetti strategici volti a 
conservare e valorizzare il sito Patrimonio Mondiale. 
Per garantire l'implementazione efficace del Piano di Azione e 
quindi del Piano di Gestione è fondamentale stabilire un sistema di 
monitoraggio. Il monitoraggio è una parte essenziale e continua del 
processo di gestione e viene utilizzato per misurare e pianificare il 
cambiamento, in quanto fornisce le informazioni necessarie per la 
revisione, l'adeguamento e l'aggiornamento del Piano di Gestione. 
Il monitoraggio misura quindi i progressi e i risultati del Piano di 
Gestione al fine di fornire informazioni su ciò che sta accadendo 
nel sito Patrimonio Mondiale e su quanto del programma pianificato 
è stato raggiunto. In altre parole, il monitoraggio è il vero test 
dell'efficacia della gestione di un sito Patrimonio Mondiale, poiché 
misura l'attuazione del Piano di Gestione in termini sia quantitativi che 
qualitativi, e quindi se e in che misura l’Eccezionale Valore Universale 
del sito viene preservato. 
Pertanto, l'elaborazione del Piano di Gestione è condizione necessaria 
per l’attuazione del sistema di protezione e valorizzazione di un sito, ma 
non sufficiente; occorre ci siano strumenti di monitoraggio adeguati 
ed efficaci. Il fattore principale del successo di un Piano di Gestione 
risiede, infatti, nella capacità di identificare i bisogni primari e le azioni/
progetti che siano in grado di mantenere e valorizzare l’Eccezionale 
Valore Universale del sito.
Il monitoraggio si configura, quindi, come lo strumento più idoneo 
a contenere il rischio di indebolimento dell’Eccezionale Valore 
Universale. Di conseguenza, occorre definire degli indicatori rispetto 
ai quali misurare i cambiamenti e in grado di monitorare ogni singolo 
progetto del Piano di Azione. Su tali indicatori si dovrà strutturare 
il sistema di raccolta dati e reportistica, in modo tale da consentire 
l’attuazione di un sistema di revisione e aggiornamento del Piano di 
Gestione. Monitorare i progetti e valutare l’efficacia degli interventi 
inseriti nel Piano di Azione consiste sostanzialmente nel controllo delle 
macro-emergenze e nella supervisione del processo di gestione del 
sito stesso. 
28 Monitoraggio del Piano di Gestione
2.2. Il Monitoraggio del Piano 
di Gestione del Centro Storico 
di Firenze
Nel contesto del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze, il 
processo di monitoraggio del Piano di Azione si delinea in due fasi: 
1 la prima fase si concentra sulla verifica di coerenza del progetto, sia 
rispetto alla Mission del sito sia rispetto al mantenimento del suo OUV 
(verifica avvenuta nella fase di selezione dei progetti strategici); 
2 la seconda fase verifica lo stato di avanzamento dei progetti, 
individuando gli indicatori di monitoraggio e riscontrando il 
perseguimento o meno degli obiettivi di progetto nei tempi previsti.
In sintesi: 
1 la prima fase consiste nella valutazione del progetto e nel rilevare e 
analizzare le criticità/minacce del sito. Tale fase vuole rispondere alla 
domanda: il progetto mira a sostenere l'Eccezionale Valore Universale 
del sito? 
2 la seconda fase, invece, è caratterizzata dal monitoraggio in itinere, 
dall’individuazione degli indicatori di monitoraggio e dal reperimento 
dei dati per l’analisi dell'efficacia del progetto. Tale fase vuole 
rispondere alle domande: il progetto analizzato è realmente valido ed 
efficace per il conseguimento dell'obiettivo inizialmente individuato? 
L'azione progettuale attenua il fattore di rischio? 
Alla luce di quanto sottolineato, è opportuno che il Piano di Azione sia 
regolarmente monitorato articolando l'attività su due differenti livelli: 
verifica del progresso dei progetti attraverso incontri periodici con i  
responsabili e attori rilevanti per il progetto;
individuazione di indicatori di performance sempre più adeguati e 
funzionali al monitoraggio.
Il Piano di Gestione deve essere aggiornato e adeguato ai processi di 
cambiamento del contesto e alle specifiche esigenze che emergono 
nel tempo. Oltre all'effettiva misurabilità degli indicatori, occorre 
sottolineare l’importanza della procedura di monitoraggio che avviene 
attraverso ricorrenti incontri e momenti di ascolto con tutti i portatori 
d’interesse. Tali incontri sono particolarmente utili per costruire e 
mantenere la fiducia tra le parti e la credibilità nel tempo in merito a 
quanto condiviso nei processi partecipativi. In definitiva, si tratta di 
realizzare un modello di Monitoring Evaluation del Piano di Gestione 
nel complesso e del Piano di Azione nello specifico. Tale struttura 
si basa sui concetti di misurabilità, attendibilità, responsabilità, 
trasparenza, condivisione con gli stakeholders. 
Monitoraggio del Piano di Gestione 29
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.2. Il Monitoraggio del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze 
Per il Piano di Azione questo monitoraggio costante si traduce in: 
raccolta dati e continuo scambio di informazioni (fattibilità e 
misurabilità dei progetti); 
processo di partecipazione e valutazione concertata e condivisa 
(incontri con gli stakeholders e con il Comitato di Pilotaggio). 
Per questo è fondamentale stabilire le modalità operative da 
seguire, affinché il referente del sito (Site Manager) acquisisca la 
documentazione necessaria per monitorare l’andamento delle azioni 
e visionare nuove proposte di progetto. 
30 Monitoraggio del Piano di Gestione
2.3. Il processo del Monitoraggio 
del Piano di Gestione del Centro 
Storico di Firenze
A seguito del processo di compilazione del Secondo Ciclo del Rapporto 
Periodico - Regione Europa svolto nel 2013, è stata riscontrata la 
mancanza di un effettivo meccanismo di monitoraggio dei siti europei. 
Solo la metà delle proprietà Patrimonio Mondiale nella Regione Europa 
ha programmi esaurienti di monitoraggio con indicatori rilevanti per 
la gestione dei bisogni della proprietà. Infatti, l’implementazione del 
monitoraggio e la definizione di indicatori è una comune difficoltà 
per i siti Patrimonio Mondiale, particolarmente per quelle proprietà di 
grandi dimensioni come ad esempio i centri storici.
In questo contesto, si è deciso di strutturare il monitoraggio del 
Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze prendendo spunto dal 
Policy Document for the Integration of a Sustainable Development 
Perspective into the Processes of the World Heritage Convention (15*) 
e  dall’Helsinki Action Plan for Europe (16*), identificando alcune delle 
azioni come principi di orientamento generale e strumenti utili per 
l’implementazione e per la futura revisione del Piano di Gestione del 
Centro Storico di Firenze. 
Con questa scelta, è nostra intenzione contribuire a dare concretezza 
alle azioni e obiettivi proposti dai due documenti, in particolar modo 
alle seguenti: 
Policy Document for the Integration of a Sustainable Development 
Perspective into the Processes of the World Heritage Convention:
1 Sostenibilità Ambientale: Protezione della diversità biologica e 
culturale e dei servizi e benefici dell'ecosistema; Rafforzare la 
resilienza ai rischi naturali e ai cambiamenti climatici
2 Sviluppo Sociale inclusivo: Contribuire all'inclusione e all'equità; 
Migliorare la qualità della vita e il benessere; Rispettare, proteggere 
e promuovere i diritti umani; Rispettare, consultare e coinvolgere le 
15* Policy Document for the Integration of a Sustainable Development 
Perspective into the Processes of the World Heritage Convention
Il 19 novembre 2015, la ventesima Assemblea Generale degli Stati Parte della Convenzione 
sul Patrimonio Mondiale ha adottato una politica sull'integrazione dello Sviluppo Sostenibile 
nei processi della Convenzione del Patrimonio Mondiale. L'obiettivo generale di tale politica è 
aiutare gli Stati Parte, i professionisti, le istituzioni, le comunità e le reti a sfruttare il potenziale 
dei siti  Patrimonio Mondiale per contribuire allo Sviluppo Sostenibile. A tal fine, gli Stati Parte 
nell’applicare la Convenzione del Patrimonio Mondiale si assumono l’impegno di considerare le  
dimensioni dello Sviluppo Sostenibile: 1. Sostenibilità Ambientale; 2. Sviluppo Sociale inclusivo; 
3. Sviluppo Economico inclusivo; 4. Promuovere la pace e la sicurezza.
Questi obiettivi riflettono la preoccupazione per il "pianeta, le persone, la prosperità e la pace", 
identificate come aree di importanza fondamentale nell'Agenda 2030 delle Nazioni Unite per lo 
Sviluppo Sostenibile. Per maggiori informazioni consultare il link: 
https://whc.unesco.org/document/139747 
16* Helskinki Action Plan for Europe
Al fine di rispondere ai bisogni prioritari espressi nel Secondo Ciclo del Rapporto Periodico, 
un Piano d'Azione per l'Europa, noto come Piano d'Azione di Helsinki, è stato sviluppato dai 
Focal Point della Regione Europa e messo a punto dal Centro del Patrimonio Mondiale con il 
contributo di esperti e degli Organi Consultivi. Destinato ad essere attuato entro la fine del 
Terzo Ciclo del Rapporto Periodico, il Piano d'Azione di Helsinki è un quadro per gli Stati Parte 
da poter utilizzare e adeguare alle proprie priorità e necessità. I singoli Stati Parte sono invitati 
a utilizzare questo Piano d'Azione a tutti i livelli per migliorare l'attuazione della Convenzione 
del 1972 e garantire una migliore protezione, gestione e promozione del Patrimonio Mondiale in 
Europa. Una versione Excel del Piano d'Azione di Helsinki è disponibile online al seguente link: 
http://whc.unesco.org/en/eur-na/
Monitoraggio del Piano di Gestione 31
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.3. Il processo del Monitoraggio del Piano di Gestione 
del Centro Storico di Firenze 
popolazioni indigene e le comunità locali; Raggiungere l'uguaglianza di 
genere
3 Sviluppo Economico inclusivo: Garantire crescita, occupazione, 
reddito e mezzi di sussistenza; Promuovere investimenti economici e 
turismo di qualità; Rafforzare lo sviluppo delle capacità, l'innovazione e 
l'imprenditorialità locale
4 Promuovere la pace e la sicurezza: Garantire la prevenzione dei 
conflitti; Proteggere il patrimonio durante il conflitto; Promuovere la 
risoluzione dei conflitti; Contribuire al recupero post-conflitto.
Helsinki Action Plan for Europe: 
Azione 9: Identificare chiaramente gli attributi dell’OUV e includerli 
come componenti chiave del sistema di gestione;
Azione 13: Chiarire e concordare i ruoli e le responsabilità riguardanti 
la protezione e la conservazione delle proprietà a livello nazionale, 
regionale e locale, coinvolgendo la comunità;
Azione 15: Identificare degli indicatori di monitoraggio e stabilire 
un monitoraggio regolare (in particolare utilizzando i risultati del 
Rapporto Periodico, i database sullo Stato di Conservazione, gli 
strumenti esistenti sulla Gestione del Rischio e sul Turismo Sostenibile, 
e i manuali del Centro del Patrimonio Mondiale sulle proprietà culturali 
e naturali);
Azione 16: Presentare e interpretare i risultati del Rapporto Periodico 
e attuare delle azioni appropriate a livello nazionale e locale;
Azione 17: Adeguare i bisogni nazionali e/o locali ai documenti e 
manuali guida del Centro del Patrimonio Mondiale riguardanti il 
patrimonio culturale e naturale;
Azione 18: Prima del Terzo Ciclo del Rapporto Periodico, revisionare e 
aggiornare o preparare, in caso non siano esistenti, i Piani di Gestione 
al fine di integrare i meccanismi relativi al Patrimonio Mondiale;
Azione 19: Formare i Site Managers sulle Valutazioni di Impatto sul 
Patrimonio (HIA) e/o sulle Valutazioni di Impatto Ambientale (VIA); 
Azione 20: Promuovere l’integrazione dell’HIA nella VIA attraverso 
istituzioni Europee (es. attraverso la produzione di manuali con il 
supporto tecnico del Centro del Patrimonio Mondiale e degli Organi 
Consultivi); 
Azione 21: Stabilire dei sistemi di formazione per i Site Managers; 
Azione 22: Rinforzare e/o creare dei network per i Site Managers 
(nazionali o tematici);
Azione 23: Gemellaggi/tutoraggi a livello sub-regionale, regionale e/o 
interregionale;
Azione 24: Scambi di ricerche e conoscenze a livello sub-regionale e/o 
regionale sulle comuni minacce all’OUV dei beni (es. per tipologia di 
bene);
32 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.3. Il processo del Monitoraggio del Piano di Gestione 
del Centro Storico di Firenze
Azione 25: Revisione e aggiornamento dei ruoli e responsabilità dei 
Site Managers (mandato/descrizione delle mansioni) sulla base di linee 
guida proposte dal Centro del Patrimonio Mondiale e dagli Organi Consultivi;
Azione 26: Supporto da parte degli esperti in patrimonio e da parte 
delle comunità per aumentare la comprensione nei decision makers 
nazionali e regionali in merito ai concetti e processi chiave della 
Convenzione del Patrimonio Mondiale;
Azione 27: Far sì che i professionisti in Patrimonio Mondiale 
identifichino, coinvolgano ed emancipino le comunità (mappa di 
identità) attraverso la formalizzazione di continui processi partecipativi 
all’interno dei sistemi di gestione; 
Azione 28: Disseminare informazioni rilevanti e credibili in merito al 
Patrimonio Mondiale;
Azione 29: Preparare e distribuire degli opuscoli concisi e 
comprensibili sui Piani e sistemi di Gestione; 
Azione 30: Educare e informare le giovani generazioni sul patrimonio, 
in particolare: utilizzando il kit World Heritage in Young Hands; 
incoraggiando l’organizzazione di World Heritage Youth Forum; 
valorizzando il ruolo del patrimonio nei programmi educativi nazionali; 
organizzando progetti scolastici e giornate dedicate al Patrimonio 
Mondiale;
Azione 34: Contribuire al sito web del Centro del Patrimonio Mondiale 
attraverso contenuti (es. esempi di buone pratiche, materiale 
illustrativo, aggiornare i link web sui beni, report sullo Stato di 
Conservazione, Piani di Gestione ecc.). 
Tale elenco di azioni costituisce una sorta di segnavia in grado di 
orientare e armonizzare le linee guida e gli indirizzi strategici per il 
Centro Storico di Firenze con gli altri siti Patrimonio Mondiale europei.
Una delle azioni dell’Helskinki Action Plan for Europe consiste nel 
definire un efficace e regolare sistema di monitoraggio nelle proprietà 
Patrimonio Mondiale attraverso l’identificazione di indicatori e 
utilizzando i risultati del Rapporto Periodico (Azione 15). I risultati del 
Rapporto Periodico e della revisione dell’Eccezionale Valore Universale 
(Retrospettiva dell’OUV) del Centro Storico di Firenze hanno permesso 
l’identificazione di cinque Criticità per il sito Patrimonio Mondiale. 
Tali criticità sono state utilizzate come criterio per la selezione e 
l’inserimento dei progetti strategici del sito nel Piano di Azione e 
conseguentemente per il loro monitoraggio. 
Ogni scheda, riferita ai progetti del Piano di Azione che sono 
monitorati, contiene al suo interno:
1 Minacce individuate dal Rapporto Periodico e dalla Retrospettiva 
dell’OUV alle quali il progetto risponde (già presente nella scheda 
progetto del Piano di Azione);
2 Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, le “5C” 
che il progetto soddisfa (già presente nella scheda progetto del Piano 
di Azione);
Monitoraggio del Piano di Gestione 33
OBIETTIVI DELLO SVILUPPO 
SOSTENIBILE (SUSTAINABLE 
DEVELOPMENT GOALS – SDGS) 
Goal 1: Porre fine ad ogni forma di povertà nel Goal 10: Ridurre le disuguaglianze all'interno e fra 
mondo le Nazioni
Goal 2: Porre fine alla fame, raggiungere la Goal 11: Rendere le città e gli insediamenti umani 
sicurezza alimentare, migliorare la nutrizione e inclusivi, sicuri, duraturi e sostenibili
promuovere un’agricoltura sostenibile
Goal 12: Garantire modelli sostenibili di produzione 
Goal 3: Assicurare la salute e il benessere per tutti e di consumo
e per tutte le età
Goal 13: Adottare misure urgenti per combattere i 
Goal 4: Fornire un’educazione di qualità, equa ed cambiamenti climatici e le sue conseguenze
inclusiva, e opportunità di apprendimento per tutti
Goal 14: Conservare e utilizzare in modo durevole 
Goal 5: Raggiungere l’uguaglianza di genere, per gli oceani, i mari e le risorse marine per uno sviluppo 
l'empowerment di tutte le donne e le ragazze sostenibile
Goal 6: Garantire a tutti la disponibilità e la Goal 15: Proteggere, ripristinare e favorire 
gestione sostenibile dell’acqua e delle strutture un uso sostenibile dell’ecosistema terrestre, 
igienico sanitarie gestire sostenibilmente le foreste, contrastare 
la desertificazione, arrestare e far retrocedere il 
Goal 7: Assicurare a tutti l’accesso a sistemi di degrado del terreno, e fermare la perdita di diversità 
energia economici, affidabili, sostenibili e moderni biologica
Goal 8: Incentivare una crescita economica, Goal 16: Promuovere società pacifiche e più 
duratura, inclusiva e sostenibile, un’occupazione inclusive per uno sviluppo sostenibile; offrire 
piena e produttiva ed un lavoro dignitoso per tutti l'accesso alla giustizia per tutti e creare organismi 
efficaci, responsabili e inclusivi a tutti i livelli
Goal 9: Costruire un'infrastruttura resiliente, 
promuovere l’innovazione ed una industrializzazione Goal 17: Rafforzare i mezzi di attuazione e rinnovare 
equa, responsabile e sostenibile il partenariato mondiale per lo sviluppo sostenibile
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.3. Il processo del Monitoraggio del Piano di Gestione 
del Centro Storico di Firenze
3 Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile dell’Agenda 2030 (17*) che il 
progetto cerca di raggiungere (nuovo criterio inserito nelle schede dei 
progetti monitorati e non presente nel Piano di Gestione 2016).
Al fine di monitorare i progressi raggiunti nell’implementazione del 
Piano di Azione si è valutato di compiere un monitoraggio biennale, 
sotto forma di incontri con gli attori (sia pubblici che privati) dei 
progetti selezionati all’interno del Piano di Gestione. 
La motivazione che ha spinto a stabilire un monitoraggio di tipo 
biennale si lega alla complessità nell’organizzare un’efficace raccolta 
dati senza gravare in maniera eccessiva sul lavoro di tutte le istituzioni 
e portatori di interesse coinvolti.   
Gli incontri, tenutisi da settembre a novembre 2017, hanno visto la 
partecipazione, oltre che degli enti promotori, di numerosi altri attori 
aventi ruoli centrali nella realizzazione dei progetti e quindi nelle 
attività strategiche del Piano di Azione. 
Durante gli incontri, per ciascuna azione, i responsabili dei progetti 
strategici sono stati in grado di indicare se il progetto sia tutt’ora 
in essere o meno e se vi sia l’intenzione e la volontà di mantenere il 
progetto attivo. In tal caso, sono state poste delle domande semplici, 
specifiche e quantificabili al fine di seguire i progressi del progetto e 
quindi l'attuazione del Piano d'Azione nel tempo. 
Durante gli incontri con i vari stakeholders sono state poste le 
seguenti domande:
Gli obiettivi e gli indicatori del progetto sono in linea con quanto 
previsto e inserito nel Piano di Gestione? 
Sono state o saranno aggiunte nuove declinazioni al progetto, nuovi 
obiettivi e ulteriori indicatori di efficacia?
Vi sono altri progetti da segnalare che siano in linea con gli obiettivi 
generali della Macro Area di riferimento?
Questo processo consente di:
1 capire lo stato di avanzamento dell'attuazione del Piano di Azione; 
2 comprendere se i progetti selezionati durante la redazione del Piano 
17*. Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile dell’Agenda 2030
Il 25 settembre 2015, le Nazioni Unite hanno approvato l’Agenda Globale e i relativi 17 Obiettivi 
di Sviluppo Sostenibile (Sustainable Development Goals – SDGs nell’acronimo inglese), articolati 
in 169 Target da raggiungere entro il 2030. Gli Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile danno 
seguito ai risultati degli Obiettivi di Sviluppo del Millennio (Millennium Development Goals) 
che li hanno preceduti, e rappresentano obiettivi comuni su un insieme di questioni importanti 
per lo sviluppo: la lotta alla povertà e l’ineguaglianza, l’eliminazione della fame e il contrasto 
al cambiamento climatico, lo sviluppo sociale ed economico. Tali obiettivi riguardano tutti i 
Paesi e tutti gli individui. L’attuazione dell’Agenda richiede l’impegno di ogni Paese, ma anche 
un forte coinvolgimento di tutte le componenti della società, dalle imprese al settore pubblico, 
dalla società civile alle istituzioni filantropiche, dalle università e centri di ricerca agli operatori 
dell’informazione e della cultura. 
Per maggiori informazioni: 
<http://asvis.it/goal-e-target-obiettivi-e-traguardi-per-il-2030/>
<http://unescoblob.blob.core.windows.net/pdf/UploadCKEditor/MANUALE_ITA1.pdf>
Monitoraggio del Piano di Gestione 35
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.3. Il processo del Monitoraggio del Piano di Gestione 
del Centro Storico di Firenze 
di Gestione possono essere considerati a distanza di due anni ancora 
strategici per la conservazione e valorizzazione dell’Eccezionale Valore 
Universale del sito Patrimonio Mondiale; 
3 stabilire una raccolta dati utile per la compilazione del prossimo 
Rapporto Periodico - Terzo Ciclo (2022) e identificare nuovi progetti 
strategici per il sito Patrimonio Mondiale da inserire nella futura 
revisione del Piano di Gestione.
Con i referenti e i partner dei progetti strategici è stata condivisa una 
tabella contenente per ogni progetto: 
Titolo del Progetto
Obiettivo (Descrizione del progetto) 
Mission (elemento della Mission al quale il progetto risponde: 
CONOSCERE, VIVERE, SALVAGUARDARE)
Obiettivi dello Sviluppo Sostenibile 
Obiettivi Strategici della Convenzione del Patrimonio Mondiale, le “5C” 
Criticità alle quali il progetto risponde
Responsabilità
Risultati Attesi
Attività
Indicatori di Efficacia
Tempistica
Budget (€) 
Stato di Implementazione 
Tale struttura è stata elaborata al fine di seguire i progressi dei vari 
attori e dei relativi progetti e quindi l'attuazione del Piano d'Azione 
nel tempo. Dopo un’attenta analisi delle esperienze nazionali e 
internazionali, si è preso come modello di riferimento per lo sviluppo 
della tabella di monitoraggio del Piano di Gestione il documento Status 
of implementation of the Action Plan 2012 – 2017 for the Africa Region 
– updated 26 May 2016 
(accessibile al sito: http://whc.unesco.org/document/133102). QR
Il documento è inerente allo stato di applicazione del Piano di Azione 
per l’area Africa e, per quanto esso faccia riferimento ad un’area 
differente da quella di appartenenza, ovvero quella Europea, esso è 
l’unico esempio disponibile online e fornito dal Centro del Patrimonio 
Mondiale di implementazione di Piani di Azione sul tema Patrimonio 
Mondiale. Lo schema risulta chiaro ed efficace, pertanto è stato 
adottato come esempio da seguire per la strutturazione delle schede 
di monitoraggio delle azioni/progetti. 
La compilazione della scheda di monitoraggio è avvenuta in modo 
congiunto e coinvolgendo direttamente i vari attori e referenti del 
progetto. Essi sono stati chiamati a compilare la scheda e a far 
pervenire specifiche informazioni in merito all’andamento del progetto 
e ai risultati che questo ha raggiunto. 
Gli incontri con gli stakeholders sono stati utili, oltre al monitoraggio, 
a mantenere le sinergie sviluppate durante la redazione del Piano 
di Gestione, configurandosi come buone occasioni per scambiarsi 
esperienze ed attività e riflettere sui progressi nell'attuazione delle 
priorità del Piano di Gestione.
36 Monitoraggio del Piano di Gestione
2.4. I PROGETTI MONITORATI
A seguire la lista dei 33 progetti monitorati, divisi per le cinque 
Macro Aree, comprensivi di nove nuovi progetti, individuati e aggiunti 
durante la fase di monitoraggio.  
GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
1 OSSERVATORIO TURISTICO DI DESTINAZIONE (OTD)
2 FIRENZE GREENWAY
3 STUDIO SULLA CAPACITÀ DI CARICO DEL CENTRO STORICO
4 PERCORSO DEL PRINCIPE 
5 FIRENZE CARD e FIRENZE CARD PLUS 
Nuovi Progetti individuati e aggiunti durante la fase di monitoraggio: 
6 DESTINATION FLORENCE  
7 MOBILE ANALYTICS 
CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE 
8 HECO (HEritage Colors)
9 APPLICAZIONE BUFFER ZONE
10 NUOVI UFFIZI - LAVORI DI RESTAURO ARCHITETTONICO E 
STRUTTURALE, ADEGUAMENTO FUNZIONALE CON REALIZZAZIONE 
DI IMPIANTI MECCANICI, ELETTRICI E SPECIALI
11 GRAPHITI KOMMANDO
12 FIRENZE PERBENE
13 FLORENCE I CARE
14 FLORENCE HERITAGE
Nuovi Progetti individuati e aggiunti durante la fase di monitoraggio: 
15 HERITAGE IMPACT ASSESSMENT (HIA) 
16 REGOLAMENTO URBANISTICO
17 FIRENZE E L’EREDITÀ CULTURALE DEL PATRIMONIO RELIGIOSO
18 FLORENCE HERITAGE DATA 
SISTEMA DELLA MOBILITÀ 
19 BIKE SHARING 2.0
20 Ele.C.Tra. (modificato in: E-MOBILITY)
21 LINEE 2 e 3 DELLA NUOVA TRAMVIA
IL FIUME ARNO ED I CAMBIAMENTI CLIMATICI 
22 PIANO DI GESTIONE RISCHIO ALLUVIONI (PGRA)
23 GUARDA IN FACCIA L’ALLUVIONE!
24 ARNO, UN FIUME PER AMICO
25 PIANO STRALCIO PER IL RISCHIO IDRAULICO (PSRI)
26 LA PROTEZIONE DEI MUSEI COMUNALI IN EMERGENZA DI 
PROTEZIONE CIVILE
VIVIBILITÀ, COMMERCIO E RESIDENZA NEL CENTRO STORICO 
27 FIRENZE VIVIBILE - Nuove misure per la tutela delle Attività 
Economiche del Centro Storico Patrimonio Mondiale (modificato in: 
REGOLAMENTO ESERCIZI STORICI E TRADIZIONALI) 
28 FIRENZE VIVIBILE - Regolamento per il Decoro del Patrimonio 
Culturale del Centro Storico (modificato in: MISURE PER LA TUTELA 
E IL DECORO DEL PATRIMONIO CULTURALE DEL CENTRO STORICO 
“REGOLAMENTO UNESCO”)
Monitoraggio del Piano di Gestione 37
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.4. I PROGETTI MONITORATI 
29 COMPLETAMENTO SOCIAL HOUSING NEL COMPLESSO 
DELLE EX MURATE
30 PROGETTO OLTRARNO 
Nuovi Progetti individuati e aggiunti durante la fase di monitoraggio: 
31 SEGNALETICA URBANA 
32 URBAN WASTE – Urban Strategies for Waste Management in Tourist 
Cities
33 ATLASWH - Heritage in the Atlantic Area: Sustainability of the Urban 
World Heritage Sites
38 Monitoraggio del Piano di Gestione
2.5. Le schede 
di monitoraggio
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA 
DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
2.5.3 SISTEMA DELLA MOBILITÀ
2.5.4 IL FIUME ARNO ED I CAMBIAMENTI 
CLIMATICI
2.5.5 VIVIBILITÀ, COMMERCIO 
E RESIDENZA NEL CENTRO STORICO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
1. PROGETTO OSSERVATORIO RESPONSABILITà Comune di Firenze - Direzione Attività 
MONITORATO TURISTICO economiche e Turismo
DI DESTINAZIONE Centro Studi Turistici di Firenze
Università degli Studi di Firenze
MISSION CONOSCERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVO Il progetto vuole dare incisività alle reti locali di protagonisti del turismo secondo il modello proposto da 
NECSTouR, la rete delle Regioni Europee per un Turismo Sostenibile e Competitivo, promuovendo attivamente 
adeguati strumenti di concertazione per garantire processi partecipativi riferiti alle problematiche del turismo 
sostenibile. Il progetto vuole analizzare, monitorare e favorire il dialogo sociale fra amministrazione ed 
operatori del settore per attivare politiche finalizzate ad un corretto sviluppo turistico della destinazione. Le 
dieci tematiche affrontate nel progetto sono: 1 impatto dei trasporti; 2 qualità della vita di residenti e di turisti; 3 
qualità del lavoro; 4 allargamento del rapporto domanda/offerta rispetto alla destagionalizzazione; 5 tutela del 
patrimonio culturale; 6 tutela del patrimonio ambientale; 7 tutela dell’identità delle destinazioni; 8 diminuzione 
delle risorse naturali, 9 diminuzione dei consumi di energia; 10 diminuzione e gestione dei rifiuti.
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
credibilità Turismo di massa 
OBIETTIVI CRITICITà
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
PATRIMONIO 
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
RISULTATI ATTESI 1) Elaborare un modello sperimentale di monitoraggio del turismo sostenibile toscano che contribuisca alla 
costruzione di una piattaforma informativa coordinata tra le regioni europee che hanno aderito nel 2007 
all’Agenda “for a Sustainable and Competitive European Tourism” confluita nelle rete NECSTouR, volta a 
migliorare lo scambio di esperienze di collaborazione tra il turismo ed altri settori connessi
2) Realizzare un sistema di indicatori di sostenibilità turistica
3) Costituire un vero e proprio Osservatorio permanente, come strumento operativo al servizio 
dell’Amministrazione e degli operatori privati, capace di valutare ed orientare il sistema di accoglienza 
territoriale, i suoi elementi di sostenibilità e la sua capacità di competere sul mercato turistico
4) Strutturare un modello organizzativo che sappia rimodulare tempestivamente procedure e metodologie in 
basa ai cambiamenti del mercato, al palesarsi di nuovi fenomeni, alla necessità di individuare nuove fonti di 
informazioni che possano sopperire all’assenza di dati
Monitoraggio periodico e stima Creazione piano di 
ATTIVITà INDICATORI 
dei flussi turistici mensili della DI EFFICACIA gestione degli indicatori 
città di Firenze legati alle tematiche di 
riferimento 1/1 
Monitoraggio dei trend attesi 
del mercato turistico 
Aggiornamento 
Osservatorio permanente periodico (mensile) della 
su studi e notizie in merito piattaforma Florence 
all’immagine turistica della città Dashboard
di Firenze
Aggiornamento periodico e 
costante della piattaforma N° amministrazioni 
Florence Dashboard coinvolte
40 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.45 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.54.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
 
TIMELINE Il progetto ha preso avvio nell’anno 2012, anno in cui è stato formalizzato l’inizio delle attività tra 
OSSERVATORIO il Comune di Firenze e la Regione Toscana.
TURISTICO 
DI DESTINAZIONE
Sottoscrizione del Protocollo d’Intesa tra il Comune e l’ente di ricerca (Incontro con il Sindaco, l’Assessore al 
2012 turismo, il personale amministrativo del Comune per la definizione dei contenuti della ricerca e per l’accordo 
finanziario)
Protocollo d’Intesa tra il Comune di Firenze e gli stakeholders, formalizzato mediante delibera del dirigente 
del settore
Predisposizione dei documenti a supporto della identificazione dei componenti il panel di indirizzo e linee 
guida per la loro identificazione
Stesura del regolvratività dell’Osservatorio Turistico di Destinazione 
Modello indicatori inerenti al profilo della destinazione
Modello indicatori di sostenibilità
Modello indicatori specifici sul tema dei parchi urbani
Modello di fruizione delle nuove fonti dati, open data e linked data
Predisposizione del Protocollo d’Intesa fra il Comune di Firenze e gli stakeholders/partenariato aderenti 
2013 all’Osservatorio Turistico di Destinazione
Predisposizione del modello di autocandidatura per la nomina dei componenti il panel di indirizzo
Linee guida generali per formare i componenti il panel di indirizzo con la distinzione tra i componenti il panel 
generalista e i componenti il panel dedicato al tema parchi
Stesura del Regolamento di operatività dell’OTD e del modello organizzativo di riferimento
Riunioni con il panel di indirizzo delle tre destinazioni Firenze, Scandicci e Campi Bisenzio (riunione nel mese 
di settembre 2013 con tutti gli attori locali per la presentazione dei risultati raggiunti con il progetto OTD e 
per la presentazione delle attività da prevedere nella fase OTD 2)
Raccolta del materiale e informazioni necessarie a studiare il profilo turistico del Parco delle Cascine
Raccolta dei dati quantitativi sui flussi turistici e sulla consistenza ricettiva di Firenze dal 2000 al 2012 e primi 
tre mesi del 2013 e relativa analisi
Elaborazione di un questionario somministrato via mail agli stakeholders che gravitano intorno al Parco delle 
Cascine per cogliere la loro opinione sui punti di forza e di debolezza del Parco e per individuare eventuali 
azioni e politiche a favore del suo sviluppo turistico. Successiva analisi e rappresentazione dei risultati in un 
report di sintesi
Elaborazione della SWOT Analysis per il Parco delle Cascine e piano strategico di sviluppo
Nello specifico, le attività in ambito di dialogo sociale svolte in ciascun comune 
(Firenze, Campi Bisenzio, Scandicci) sono: 
Raccolta del materiale e informazioni necessarie a studiare il profilo turistico delle destinazioni: informazioni 
qualitative e quantitative sui flussi turistici e consistenza ricettiva nel periodo 2000 – 2012 (+ primi sei mesi 
2013)
Elaborazione di un questionario e somministrazione agli stakeholders locali per cogliere la loro opinione sui 
punti di forza e di debolezza e individuare eventuali azioni e politiche a favore del suo sviluppo turistico. 
Successiva analisi e rappresentazione dei risultati in un report di sintesi
Analisi dei dati, elaborazione della SWOT Analysis e proposta di un piano strategico di sviluppo a livello di 
destinazione
Supporto nella identificazione del responsabile comunale per la operatività dell’OTD
Supporto nella scelta dei componenti da inserire nel panel tecnico permanente
Predisposizione di una presentazione finale relativamente ai risultati del progetto e relativa presentazione agli 
stakeholders locali
Attività specifiche per il Comune di Firenze:
Studio del Parco delle Cascine: raccolta del materiale e informazioni a supporto dello studio sul profilo 
turistico del Parco delle Cascine; Interviste condotte agli attori del parco; report sul profilo del Parco delle 
Cascine
Riunioni con gli stakeholders e con l’amministrazione locale
Monitoraggio del Piano di Gestione 41
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Predisposizione di un sistema informativo
2014
Individuazione degli indicatori della destinazione
Misurazione delle performance del territorio
Gli indicatori individuati sono stati suddivisi in 10 grandi categorie: 1 trasporti 2 qualità della vita dei 
residenti 3 qualità del lavoro 4 allargamento del rapporto domanda/offerta rispetto all’obiettivo della 
destagionalizzazione 5 tutela attiva del Patrimonio Culturale 6 tutela attiva del Patrimonio Ambientale 
7 tutela attiva delle Identità delle Destinazioni 8 diminuzione e ottimizzazione utilizzo delle risorse naturali 
con particolare riferimento all'Acqua 9 diminuzione e ottimizzazione consumi di Energia 10 diminuzione e 
gestione dei Rifiuti 
Supporto all’aggiornamento ed all’ampliamento dei dati
2015
Supporto all’aggiornamento della Autovalutazione della destinazione
Supporto all’aggiornamento dei documenti: Documento di Programmazione degli Interventi per lo Sviluppo 
Sostenibile (DPSS), Documento di Raccolta e Analisi delle Conoscenze (DRAC), Documento di Misurazione 
degli Indicatori di gestione (DMIG)
Supporto all’animazione del Comitato di Indirizzo
Supporto al Dialogo sociale con stakeholders e operatori locali
Definizione di un modello di ricerca, con sistematizzazione dati sulla Dashboard organizzata in collaborazione 
2016 con Connectis, finalizzato alla misurazione del reale fenomeno turistico presente sul Comune di Firenze
Stime su base campionaria dei flussi turistici mensili ufficiali (da gennaio ad agosto 2017)
2017
Stime su base campionaria dei flussi turistici inerenti le festività pasquali e il trimestre estivo
Analisi dei tassi di occupazione risultanti da alcuni portali (booking.com) in periodi di alta intensità turistica 
(Pasqua, ponti primaverili, 2 giugno e Ferragosto)
Indagini previsionali/a consuntivo ad un campione di strutture ricettive sull’andamento dei flussi turistici 
(Pasqua e Estate 2017)
Aggiornamento periodico della piattaforma Florence Dashboard con dati inerenti:
- Arrivi e presenze ufficiali
- Stime campionarie dei flussi
- Consistenza offerta ricettiva
- Tassi di occupazione posti letto
- % occupazione camere alberghiere, indicatori Revenue per available room (REVPAR) e Avarage Daily Range
- (ADR) (fonte AICA)
- Hotel Price Index (fonte Trivago)
- Numero permessi rilasciati per ingresso in città di pullman turistici 
- Presenze presso Uffici Informazioni Turistiche della città
- Visitatori dei Musei Civici e Musei Statali
- Numero passeggeri in arrivo/partenza dall’Aeroporto di Firenze
- Notizie pubblicate sul web inerenti il posizionamento di Firenze sui mercati turistici
Aggiornamento nei primi mesi del 2018 dei dati della piattaforma Florence Dashboard
2018
- Ampliamento delle stime su basi campionarie dei flussi turistici mensili ufficiali ai 18 comuni dell’Ambito 
Turistico Firenze e Area Fiorentina
2019
In base alla nuova legge regionale n.24 del 18 maggio 2018 “Disposizioni in materia di sistema organizzativo 
del turismo, strutture ricettive, locazioni e professioni turistiche. Modifiche alla l.r. 86/2016”, approvazione e 
sottoscrizione da parte dei comuni dell’Ambito della convenzione per la gestione associata della funzione di 
accoglienza e informazione turistica sovracomunale
Definizione della convenzione con Toscana Promozione Turistica e all'accordo operativo con Fondazione 
Sistema Toscana 
Organizzazione e attivazione dell'Osservatorio Turistico di Destinazione 
Aggiornamento e presentazione del lavoro sull’impatto economico del turismo a Firenze, svolto insieme alla 
Camera di Commercio di Firenze
42 Monitoraggio del Piano di Gestione
 2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Aggiornamento Florence Dashboard
2020
- Redazione schede statistiche su base annuale 
2021
€ 145.000 
BUDGET
€ 15.000
Per l’annualità 2018 comprendente l’analisi dei flussi sia della città di Firenze sia dei 18 comuni dell’ambito.
INDICATORI DI EFFICACIA: Creazione piano di gestione degli 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE indicatori legati alle tematiche di 
riferimento 1/1: 
il progetto ha rilevato nel 2014 un 
totale di 30 indicatori.
Con la nuova legge regionale n.24 del 18 
maggio 2018 “Disposizioni in materia di sistema Aggiornamento periodico 
organizzativo del turismo, strutture ricettive, (mensile) della piattaforma 
locazioni e professioni turistiche. Modifiche alla l.r. FLORENCE DASHBOARD:
86/2016”, è stato inserito un nuovo concetto: per la Dashboard riporta i dati dal 
stipulare la convenzione per la gestione associata 2014 al 2017 e da gennaio anche i 
della funzione di accoglienza e informazione primi mesi del 2018. 
turistica (una sola per ogni ambito) si richiede la 
partecipazione della maggioranza dei comuni ivi N° amministrazioni coinvolte:
compresi. L'AMMINISTRAZIONE ATTUALMENTE 
Gli obblighi per l’esercizio della funzione associata COINVOLTA nella DASHBOARD è il 
di accoglienza e informazione turistica sono i Comune di Firenze, mentre nel 
seguenti: la definizione di una convenzione con monitoraggio mensile sono 
Toscana Promozione Turistica per le attività di coinvolti i 18 comuni dell’Ambito 
promozione; la realizzazione del collegamento con turistico (Firenze e Area 
la piattaforma informatica regionale (Fondazione Fiorentina). 
sistema toscana) per le azioni Web e Social; il 
confronto e misurazione dei fenomeni collegati 
al turismo delle attività turistiche del territori 
di destinazione mediante O.T.D. (Osservatorio 
turistico di destinazione) quale strumento per il 
dialogo sociale. 
Alcuni dati delle strutture ricettive ufficiali relativi 
all’area Patrimonio Mondiale, Centro Storico di 
Firenze (dati del 2017):
RAGGRUPPAMENTO TOTALE STRUTTURE TOTALE CAMERE TOTALE LETTI
Alberghiero 298 9842 22314 
Extralberghiero 634 3548 8167 
Affittacamere non professionali 108 248 527 
Affittacamere 384 1579 3122
Casa per ferie 17 305 567
Case Vacanze 156 586 1428
Ostelli 8 368 1231
Residence 12 284 647
Residenze d'epoca 57 426 1172
RAGGRUPPAMENTO TOTALE STRUTTURE TOTALE CAMERE TOTALE LETTI
1 32 309 646
2 61 867 1916
3 115 2882 6483
4 77 4855 10675
5 13 929 2594
Monitoraggio del Piano di Gestione 43
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
2. PROGETTO RESPONSABILITà Fondazione Parchi Monumentali Bardini 
FIRENZE GREENWAY
MONITORATO e Peyron
Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
Ufficio UNESCO Comune di Firenze e 
Università di Firenze) 
Comune di Firenze – Assessorato 
Turismo, Direzione Attività Economiche 
e Turismo, Direzione Cultura e Sport, 
Assessorato e Direzione Ambiente, 
Ufficio UNESCO
Fondazione CR Firenze
Gallerie degli Uffizi 
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVO Ideato per dare vita ad un itinerario turistico-culturale di 15 km all’interno del sito Patrimonio Mondiale, il progetto 
Greenway intende completare il percorso già esistente, costituito da tre differenti percorsi che attraversano giardini 
appartenenti ad istituzioni diversificate - il giardino Bardini (Fondazione CR Firenze), il giardino di Boboli (Gallerie 
degli Uffizi), il giardino del Bobolino (Comune di Firenze) - e far conoscere l’unicità del percorso che attraversa le 
colline dell’Oltrarno fiorentino. Il progetto parte dalla redazione di un Masterplan della Greenway che comprende 
il viale dei colli, le rampe e il Bobolino. Anche la Villa Medicea del Poggio Imperiale, parte del sito Patrimonio 
Mondiale UNESCO "Ville e Giardini medicei in Toscana", può essere elemento centrale dell'itinerario Firenze 
Greenway. L'azione progettuale vuole realizzare specifici interventi di manutenzione e restauro, elaborare una 
segnaletica specifica e redigere strumenti informativi cartacei ed informatizzati. 
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
credibilità Turismo di massa 
OBIETTIVI CRITICITà
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
PATRIMONIO 
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
RISULTATI ATTESI 1) Offrire a cittadini e visitatori un nuovo itinerario che è passeggiata urbana e al contempo percorso nel verde, 
valida alternativa ai percorsi tradizionali nella città storica e alla concentrazione turistica lungo il classico 
percorso museale Palazzo Vecchio-Palazzo Pitti e nuova offerta che veda lo sviluppo turistico dell'Oltrarno 
2) Realizzare una segnaletica di prossimità 
44 Monitoraggio del Piano di Gestione
 2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Formalizzare, con un Protocollo d’Intesa e Stabilire una segnaletica che indichi il 
ATTIVITà
una bigliettazione integrata, un percorso percorso 
attraverso giardini appartenenti ad 
istituzioni diversificate: il giardino Bardini Restauro degli elementi costitutivi della 
(Fondazione CR Firenze), il giardino di Greenway
Boboli (Gallerie degli Uffizi) e il giardino del 
Bobolino (Comune di Firenze)
Divulgazione e promozione dell’itinerario 
attraverso incontri tecnici così come 
presentazione presso fiere e comunicazione 
nei siti internet di Firenze Turismo, 
Destination Florence, Villa Bardini, Gallerie 
degli Uffizi ecc.
Restauro e valorizzazione degli Realizzazione progetto 
INDICATORI 
DI EFFICACIA elementi costituenti la Greenway segnaletica 1/1 
Firma Protocollo d'Intesa 1/1 Attività di promozione 
dell’itinerario e Realizzazione 
Biglietti Integrati 2/2 guida Greenway 2/2
TIMELINE
FIRENZE GREENWAY
11 marzo 2011: Seminario UIA - Union International des Architectes sul Viale dei Colli organizzato da 
2011 Mariachiara Pozzana
Pubblicazione Masterplan
2014
2014: Corso Cescot sul restauro dei giardini storici 170 ore (organizzato da Mariachiara Pozzana) - rilievo del 
giardino del Bobolino
Inserimento di 6 panchine e 6 tavoli da pic-nic all’interno del Giardino Scuderie Reali di Porta Romana, 
2015 finanziamento della Camera di Commercio 
23 marzo 2016: Presentazione Masterplan alla Villa Bardini
2016
Risanamento conservativo del giardino del Bobolino da parte dell’Assessorato all’Ambiente (dal 3 luglio 
2017 2017 al 14 agosto 2017): vialetti e piazzole interne, siepi e cespugli. Particolare attenzione è stata posta 
all’abbattimento ed eradicazione di piante infestanti con carattere invasivo, diffuse sulle scarpate. Gli 
interventi effettuati: Ripristino vialetti con stabilizzato e ghiaia spezzata in superficie mq 9.630; Pulizia e 
ripristino scarpate mq 2.100; Potatura siepi e cespugli mq 3.860; Pulizia di rompitratto, pozzetti e caditoie, 
impianti fognari; Ripristino riciclo acqua fontana a grotta
31 ottobre 2017: incontro con gli attori attori Greenway e Assessora al Turismo 
18 aprile 2017: presentazione della Greenway durante la Giornata ICOMOS sul turismo sostenibile 
22- 25 maggio 2017: presentazione progetto durante l’UNESCO/ICOMOS Advisory Mission a Firenze
Monitoraggio del Piano di Gestione 45
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Primo sviluppo della bozza di guida: Fondazione CR Firenze 2016/2017 
2017
Segnaletica: Identificazione e georeferenziazione dei luoghi, sviluppo e traduzione in lingua inglese della 
descrizione storica (all’interno del progetto per la nuova segnaletica della città di Firenze)
Attività di pulizia del Giardino delle Scuderie Reali di Porta Romana da parte di Alia
Attività di pulizia del Giardino delle Scuderie Reali di Porta Romana da parte di Alia
2018
14 marzo 2018: incontro tra Ufficio UNESCO del Comune di Firenze, la Direzione Turismo e Coordinamento 
Amministrativo con Gallerie degli Uffizi 
Restauro delle Rampe con finanziamento della Fondazione CR Firenze (luglio 2018)
Rafforzamento manutenzione, aumento della vigilanza e attività di educazione al decoro per il Giardino delle 
Scuderie Reali e riattivazione della convenzione tra Comune, Gallerie degli Uffizi e Demanio dello Stato
Accordo di Valorizzazione per il Forte di Belvedere 
Acquisizione del Forte da parte del Comune fine 2018
Realizzazione di una guida dell’itinerario in formato cartaceo e accessibile online, disponibile in 4 lingue 
2019 (Italiano, Inglese, Francese e Tedesco) e che integri al suo interno la campagna EnjoyRespectFirenze da 
veicolare in fiere e nei siti internet di Firenze Turismo, Destination Florence, Villa Bardini, Gallerie degli Uffizi 
Firma del Protocollo d’Intesa
Installazione della segnaletica 
Restauro degli elementi dell’itinerario 
2020
- Aumento dei servizi nell’area dell’Oltrarno
2021 Continua promozione della guida 
€ 10.000 
BUDGET
Sviluppo della guida
€ 1.600.000
Restauro delle Rampe con il finanziamento Fondazione CR Firenze
€ 40.000
Interventi di risanamento conservativo del Giardino del Bobolino
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: Restauro e valorizzazione degli 
IMPLEMENTAZIONE elementi costituenti la GREENWAY: 
Giardino del Bobolino (2017)
Il progetto ha visto per il momento la realizzazione Firma Protocollo d'Intesa 0/1
di una bozza di guida dell’itinerario da parte 
della Fondazione CR Firenze e l'organizzazione Biglietti Integrati 1/2
di vari incontri divulgativi e di presentazione 
della Greenway da parte dell’Arch. Maria Chiara Realizzazione DEL progetto 
Pozzana. Nonostante gli incontri stabiliti fra le varie segnaletica 0/1 
istituzioni, la firma di un Protocollo d’Intesa non 
è, per il momento, tra le priorità delle istituzioni Attività di promozione 
coinvolte. È presente un biglietto integrato tra il dell’itinerario e Realizzazione 
Giardino di Boboli e Villa Bardini, che non include guida Greenway 1/2
né il Forte di Belvedere né il Museo Stefano Bardini. 
A partire dall'1 dicembre 2017 il Giardino Bardini è 
stato aperto gratuitamente ai residenti nella Città 
metropolitana di Firenze e nelle province di Arezzo 
e Grosseto.  
A febbraio 2018 è stato firmato l’Accordo di 
Valorizzazione per il Forte di Belvedere, che si 
prevede verrà acquisito dal Comune di Firenze 
(poiché attualmente di proprietà del Demanio dello 
Stato) a fine 2018. 
46 Monitoraggio del Piano di Gestione
2 . IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
3. PROGETTO STUDIO SULLA RESPONSABILITà Comune di Firenze - Ufficio UNESCO
MONITORATO CAPACITÀ DI CARICO CIRT Centro Interuniversitario di ricerche 
DEL CENTRO STORICO sul turismo (Università degli Studi di 
Firenze, Pisa, Siena) 
DISEI Dipartimento di Scienze per 
l’Economia e l’Impresa (Università degli 
Studi di Firenze)
Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
Comune di Firenze e Università di 
Firenze)
MISSION CONOSCERE TEMPISTICA Azione a medio termine
L’impatto del turismo di massa nel lungo termine è stato identificato come una minaccia per l’integrità del sito 
OBIETTIVO
Patrimonio Mondiale Centro Storico di Firenze. La continua pressione dei flussi turistici può avere conseguenze 
negative a livello sociale, culturale, economico ed ambientale, pertanto, è stato ritenuto opportuno effettuare 
uno studio per comprendere come e quando viene superata la capacità di carico turistica, ossia il punto di 
saturazione antropica del sito oltre il quale rischiano di essere compromesse le sue caratteristiche ambientali, 
fisiche, economiche, socio-culturali e la qualità dell’esperienza dei visitatori. Il progetto mira a definire un set di 
indicatori della capacità di carico turistica specifico per il Centro Storico di Firenze: uno strumento strategico per 
gli amministratori locali in grado di fornire linee guida di riferimento per il monitoraggio e il controllo delle soglie di 
attenzione rispetto alle quali definire politiche di gestione turistica orientate alla sostenibilità. 
Oltre ad individuare la metrica di capacità di carico applicabile al Centro Storico della città, il progetto vuole attivare 
test pilota per percorsi alternativi decongestionanti su aree a maggior affluenza turistica nel sito Patrimonio 
Mondiale. In linea con i modelli previsti da UNESCO e dalle best practices internazionali verranno, infatti, attivate 
sia iniziative di decongestionamento di area che permettano di ridistribuire i flussi nello spazio da zone ad alta 
congestione verso aree limitrofe a bassa concentrazione turistica, sia iniziative di decongestionamento di sito 
specifico con l’obiettivo di diluire i flussi nel tempo. Nella prospettiva di valutare gli interventi che verranno 
intrapresi per rendere il Centro Storico fiorentino maggiormente sostenibile, particolare enfasi verrà dedicata al 
rafforzamento dell’adozione di comportamenti turistici responsabili. Facendo riferimento ad un segmento target, il 
progetto si occuperà di analizzare i comportamenti tenuti da turisti e escursionisti in visita nel Centro Storico e di 
progettare, in collaborazione con l’Ufficio UNESCO del Comune e il Comitato di Pilotaggio, una Carta del Turista 
del sito, ovvero una checklist che esprima i principali standard emanati dal World Tourism Organization (UNWTO) e 
dal Global Sustainable Tourism Council (GSTs) per la verifica dei comportamenti etici.
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
credibilità Turismo di massa 
OBIETTIVI CRITICITà
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL Esondazione  fiume Arno
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Misurare lo stato della “pressione turistica” e sensibilità di test pilota di defaticamento
RISULTATI ATTESI
2) Valutare le azioni tese alla sostenibilità del sito, mantenendo l'equilibrio tra i beni offerti e la conservazione 
delle risorse non rinnovabili, al fine che queste non si deteriorino
Monitoraggio del Piano di Gestione 47
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
ATTIVITà FASE 1 - Pianificazione della capacità - Interpretazione dei dati relativi al paesaggio 
di carico del Centro Storico Patrimonio virtuale
Mondiale
- Ricognizione delle risorse/siti FASE 3 - Soluzioni e strategie di 
- Profilazione del turista/visitatore decongestionamento del Centro Storico 
- Identificazione delle dimensioni dello secondo un approccio partecipato ed in linea 
sviluppo locale oggetto di misurazione con la carta dei doveri del turista
- Selezione di un insieme di indicatori di - Coordinamento strategico del Comitato di - 
sostenibilità Pilotaggio del sito Patrimonio Mondiale 
- Definizione delle soglie di sostenibilità - La Carta dei doveri del Turista in funzione 
del protocollo WTO
FASE 2 - Sistema informativo territoriale - Test format virtuali di decongestionamento
- Analisi del contesto territoriale
- Progettazione e implementazione del 
sistema informativo territoriale online
N° di siti/risorse del sito N° incontri con gli operatori per 
INDICATORI 
DI EFFICACIA Patrimonio Mondiale dove lo svolgimento dei test pilota del 
misurare la pressione progetto 
N° di indicatori da selezionare Selezione delle iniziative di 
per misurare la sostenibilità decongestionamento
declinata nelle sue dimensioni 
48 Monitoraggio del Piano di Gestione
2 . IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
TIMELINE
STUDIO SULLA  
CAPACITÀ DI CARICO 
DEL CENTRO STORICO
2017 Mappatura dei siti e delle risorse nel Centro Storico
Predisposizione del report di tutti gli indicatori ETIS e indicatori OTD; prima selezione degli indicatori ritenuti 
interessanti ai fini della analisi; contatto con gli uffici del Comune per una prima verifica di raccolta dei dati; 
raccolta dei dati; prima ricognizione e identificazione di nuovi indicatori; riclassificazione degli indicatori in 
base alle dimensioni di sostenibilità
Coordinamento strategico del Comitato di Pilotaggio del sito Patrimonio Mondiale
Studio di percorsi alternativi per il decongestionamento; identificazione di azioni di tracciabilità; 
identificazione di iniziative di comunicazione
2018 Eventuale allargamento ad altri siti di interesse
- Misurazione; analisi dei dati e identificazione delle soglie di sostenibilità; rilevazione dati e verifica degli 
2019 scostamenti
Organizzazione dei focus group; elaborazione di un report di sintesi sui temi affrontati con elaborazione di una 
griglia di strategie a favore del miglioramento della sostenibilità del Centro Storico
Studio dei percorsi alternativi per il decongestionamento; identificazione di azioni di tracciabilità; 
identificazione di iniziative di comunicazione
2020 Diffusione dei risultati dello studio
- Partecipazione a convegni e conferenze
2021
€ 100.000 
BUDGET
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: N° 2 siti/risorse del SITO 
IMPLEMENTAZIONE PATRIMONIO MONDIALE dove 
misurare la pressione 
N° 50 indicatori selezionati 
Si evidenzia che il progetto è appena iniziato e per misurare la sostenibilità 
dunque le attività sono in via di attuazione. declinata nelle sue dimensioni 
N° 2 incontri con gli operatori 
per lo svolgimento dei test pilota 
del progetto
Selezione delle iniziative di 
decongestionamento: Opera del 
Duomo per la decongestione 
di sito; Uffizi-Boboli-Pitti 
(Greenway) per decongestione di 
area
Monitoraggio del Piano di Gestione 49
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
4. PROGETTO PERCORSO RESPONSABILITà Gallerie degli Uffizi 
MONITORATO DEL PRINCIPE Comune di Firenze - Ufficio UNESCO
OBIETTIVO Il gruppo di lavoro ha presentato una proposta di accordo per la fruizione e la valorizzazione del percorso segreto 
denominato Percorso del Principe. L'itinerario unisce i tre edifici della sovranità di Cosimo I e si snoda a partire da 
Palazzo Vecchio, attraverso le Gallerie degli Uffizi, il Corridoio Vasariano, Palazzo Pitti e il Giardino di Boboli. Il 
progetto di riapertura, inserito nel Piano di Gestione del sito del 2006, ha preso corpo in via sperimentale dal 14 
aprile fino al 30 giugno 2010.
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a medio termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA 
CONVENZIONE DEL CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”)
COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Consentire ai visitatori di percorrere un itinerario storico-artistico di grande interesse
RISULTATI ATTESI
2) Confermare la volontà di collaborazione delle istituzioni e degli operatori turistici presenti sul territorio
 Il progetto consiste nella fruizione e Paesaggistici della Toscana.
ATTIVITà
valorizzazione del percorso denominato All’interno del progetto Florence Heritage, 
Percorso del Principe che si snoda attraverso piattaforma relativa a percorsi e itinerari 
Palazzo Vecchio, la Galleria degli Uffizi, storico-artistici all’interno del Centro 
il Corridoio Vasariano, Palazzo Pitti e il Storico, è stato sviluppato un itinerario sul 
Giardino di Boboli. Il Percorso del Principe Percorso del Principe. Per questo, è stato 
è stato aperto dal 1997 fino al 2003 e elaborato un apposito artbook, scaricabile 
poi riaperto nel 2010. L'iniziativa è stata attualmente al seguente link:  http://www.
promossa dall’allora Soprintendenza firenzepatrimoniomondiale.it/wp-content/
Speciale per il Patrimonio Storico, Artistico uploads/2015/12/Il-percorso-del-Principe.
ed Etnoantropologico e per il Polo Museale pdf
della città di Firenze e dal Comune di 
Firenze – Musei Civici Fiorentini, in Nell’anno scolastico 2017 - 
collaborazione con Firenze Musei, a seguito 2018 è stata sperimentata l’attività 
di una serie di accordi di valorizzazione che di didattica Uscio e Bottega, realizzata 
hanno coinvolto la Regione Toscana e la dall’Associazione Mus.E in collaborazione 
Direzione Regionale per i Beni Culturali e con le Gallerie degli Uffizi e il Comune di 
Firenze.
Realizzazione del Percorso del l’apertura del cavalcavia tra 
INDICATORI 
DI EFFICACIA Principe 1/1 Palazzo Vecchio e Uffizi 1/1
Definizione di un sistema N° di classi annualmente 
di fruizione del Corridoio coinvolte nella attività 
Vasariano entro maggio 2019 didattica Uscio e Bottega, che 
attraversa il cavalcavia tra 
Accordo tra Gallerie degli Palazzo Vecchio e Uffizi
Uffizi e il Comune di Firenze per 
50 Monitoraggio del Piano di Gestione
 2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
23 marzo 2016: Presentazione Masterplan alla Villa Bardinicqua 
TIMELINE
PERCORSO DEL 
PRINCIPE
Dal 1997 al 2003 apertura del Percorso del Principe
dal 1997
Dal 14 aprile al 7 luglio 2010 è stato riaperto il Percorso del Principe
Nel 2010: media di 12 aperture al mese (mercoledì, giovedì, venerdì)
Tra novembre 2017 e maggio 2018 hanno partecipato all’attività Uscio e Bottega circa 18 classi 
2018
- Progetto di apertura del cavalcavia tra Palazzo Vecchio e Gallerie degli Uffizi dal 5 luglio 2017 al 14 gennaio 
2018 
2019
Percorso del Principe è attualmente chiuso
Rinnovo dell’Accordo per l’apertura del cavalcavia Palazzo Vecchio-Uffizi tra Gallerie degli Uffizi e Comune di 
Firenze entro il 2018
Nuovo sistema di fruizione delle Gallerie degli Uffizi
Nessuna attività in programma
2020
-
2021
Progetto auto sostenuto grazie alla vendita dei biglietti delle visite
BUDGET
Realizzazione del Percorso del 
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA:
IMPLEMENTAZIONE Principe 1/1: il percorso è stato 
realizzato e reso fruibile dal 
1997 al 2003 e nel 2010. Attualmente 
il percorso non è aperto al 
Il progetto così come immaginato negli anni passati pubblico
appare non più attuabile. Nel 2017 è iniziata 
l’attività didattica, Uscio e Bottega, che ha permesso Definizione di un sistema 
alle classi delle scuole primarie di percorrere il di fruizione del Corridoio 
cavalcavia tra Palazzo Vecchio e gli Uffizi. Dal 5 Vasariano entro maggio 2019: in 
luglio 2017 al 14 gennaio 2018 è stato aperto il via di definizione
cavalcavia tra Palazzo Vecchio e Gallerie degli 
Uffizi. Nel 2019 è previsto un nuovo sistema di Rinnovo dell’accordo tra 
fruizione delle Gallerie degli Uffizi (Gallerie degli Gallerie degli Uffizi e il Comune 
Uffizi, Corridoio Vasariano, Palazzo Pitti e Giardino di Firenze per l’apertura del 
di Boboli). Pertanto, si suggerisce l’inserimento di cavalcavia tra Palazzo Vecchio e 
tale progetto all’interno della revisione del Piano di Uffizi 0/1
Gestione. 
N° 18 classi coinvolte 
annualmente nella attività 
didattica Uscio e Bottega, che 
attraversa il cavalcavia tra 
Palazzo Vecchio e Uffizi
Monitoraggio del Piano di Gestione 51
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Comune di Firenze - Direzione Cultura e 
5. PROGETTO FIRENZECARD E  RESPONSABILITà
MONITORATO FIRENZECARD+ Sport, Direzione Attività Economiche e 
Turismo 
Linea Comune S.p.A.
Ministero dei Beni e Attività Culturali e 
Turismo
Città Metropolitana di Firenze
Camera di Commercio di Firenze
FirenzeCard è il pass museale ufficiale della città di Firenze. Il progetto è nato per offrire un sistema integrato 
OBIETTIVO
di servizi culturali che consenta la visita di 72 musei, monumenti culturali, ville e giardini storici di Firenze con 
ingressi prioritari. Il pass è valido per 72 ore dall'attivazione e costa 85 euro; permette di visitare le collezioni 
permanenti, le mostre e tutte le altre attività organizzate nei musei appartenenti al circuito, accedendo dagli 
ingressi prioritari e senza effettuare la prenotazione. La FirenzeCard+, invece, è una tessera aggiuntiva, del costo di 
5 euro per accedere ai servizi di trasporto e prodotti offerti dagli operatori economici locali. 
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA 
CONVENZIONE DEL CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”)
COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Porre le basi per un sistema museale cittadino che, superando le difficoltà nella diversa proprietà degli 
RISULTATI ATTESI
istituti museali, possa dotarsi di un’immagine coordinata
2) Avviare una ridistribuzione dei flussi turistici, orientando le visite verso i musei di minore affluenza
3) Dotare il sistema museale fiorentino di strumenti agli standard delle maggiori città d’arte europee
Promozione della FirenzeCard N° musei presenti nel 
ATTIVITà INDICATORI 
come pass museale ufficiale DI EFFICACIA circuito Firenze Card / 
della città di Firenze N° musei nella Città 
Metropolitana 
Promozione della FirenzeCard+ 
come pass integrativo che N° FirenzeCard vendute
consente l’utilizzo gratuito dei 
trasporti cittadini e altre offerte N° ingressi con 
commerciali FirenzeCard all'anno
Analisi dei dati relativi alla Card N° Firenze Card+ vendute
Aggiornamento della N° nuove partnership 
FirenzeCard agli sviluppi FirenzeCard+
tecnologici in ambito 
informatico
Ideazione di itinerari tematici 
che vadano sempre più incontro 
alle esigenze del visitatore 
52 Monitoraggio del Piano di Gestione
2 . IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
TIMELINE
FIRENZECARD E  
FIRENZECARD+
dal 2011 N° musei nel circuito: N° ingressi con FirenzeCard: 
2011 – 2012: 33 2011: 160.409 
2013 – 2014: 59 2012: 364.319 
2015: 67 2013: 701.088 
2014: 657.524
N° FirenzeCard vendute: 2015: 738.565
2011: 24.152 
2012: 63.028 
2013: 89.077 
2014: 84.530
2015: 102.186
2016 N° musei nel circuito: N° FirenzeCard+ vendute:
- 2016 - 2017: 72 2016: 10.235 
2017: 12.098 
2017 N° FirenzeCard vendute:
2016: 107.040 N° partnership FirenzeCard+:
2017: 121.758 2016: 7 
2017: 19 
N° ingressi con FirenzeCard:
2016: 788.755 
2017: 887.297 
2018 Nuovo sito web
- Miglioramento E-commerce
2019
App che ha reso digitali la FirenzeCard e la FirenzeCard+, servizio in funzione dal 2 maggio 2018
Aumento del costo della Card: da € 72 a € 85 (da giugno 2018)
2020 Aumento dei giorni di validità, da 3 a 5 giorni. L’estensione temporale avrà un costo aggiuntivo
-
2021
€ 1.200,000 
BUDGET Costi di sviluppo e gestione
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: N° 72 musei presenti nel circuito 
IMPLEMENTAZIONE Firenze Card/ N° 134 Nei musei Città 
Metropolitana 
N° 121.758 FirenzeCard vendute 
Il progetto FirenzeCard è attivo dal 2011, mentre 
la FirenzeCard+ dal 2015/2016. La FirenzeCard ha N° 887.297 ingressi con 
ottenuto un grande successo e nel prossimo periodo FirenzeCard all'anno
vedrà nuovi assetti, come il possibile aumento della 
durata temporale. Potranno verificarsi delle criticità N° 12.098 Firenze Card+ vendute
legate ai cambiamenti delle tariffe di ingresso di 
alcuni musei del circuito. N° 11 nuove partnership 
FirenzeCard+ rispetto al 2016
Monitoraggio del Piano di Gestione 53
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.4 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.4.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Firenze Convention & Visitors Bureau
6. Nuovo Progetto DESTINATION RESPONSABILITà
da inserire nella FLORENCE Comune di Firenze – Direzione Attività 
revisione del Economiche e Turismo 
PIANO DI GESTIONE
Il progetto Destination Florence, realizzato da Firenze Convention & Visitors Bureau in partnership con il Comune di 
OBIETTIVO
Firenze, è un progetto dedicato interamente al turismo leisure, ovvero alla governance degli operatori e dei flussi 
turistici, alla promozione della destinazione Firenze come meta di turismo di qualità, ed alla vendita dei servizi 
turistici. 
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Aumentare la permanenza media del soggiorno, attraverso un’offerta dettagliata che renda attrattivi luoghi 
RISULTATI ATTESI
oggi fuori dalla portata del turista per carenza di informazioni, inclusa la Città Metropolitana Fiorentina
2) Intercettare un turismo proveniente da paesi emergenti
3) Ampliare e diversificare l’offerta, promuovendo prodotti turistici di qualità e meno conosciuti, in particolare 
quei musei che non riescono a raggiungere i tour operator che promuovono la destinazione. Per tale motivo, 
musei di straordinaria bellezza ottengono oggi performance insufficienti. In particolare, con il progetto, 
verrà dato ampio spazio alla Città Metropolitana e a tutti i territori che verranno direttamente promossi 
dalla piattaforma 
4) Realizzare un portale ufficiale della destinazione Firenze, intesa nel senso più ampio di Città Metropolitana, 
che valorizzi la cultura, i monumenti, le location per gli eventi e più in generale i servizi della città, rendendoli 
fruibili in modo semplice, efficiente ed efficace
Le principali attività che N° incontri con operatori 
ATTIVITà INDICATORI 
verranno svolte sono di DI EFFICACIA di settore e tutti i 
carattere digitale ovvero soggetti pubblici e privati 
verranno intraprese forti che partecipano alla 
azioni di web marketing piattaforma, sia a titolo di 
e posizionamento, “merchant” sia a titolo di 
congiuntamente ad una forte partner 
promozione sui canali social
N° alberghi presenti sulla 
Sono in programma anche piattaforma = almeno 60 
diverse attività promozionali 
business to business (b2b) sui N° tour operator e 
mercati esteri pacchetti turistici 
proposti = almeno 9 con 10 
pacchetti 
54 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.54 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.45.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
 
TIMELINE
DESTINATION 
FLORENCE
Le attività svolte in questi due anni sono state propedeutiche alla realizzazione della piattaforma. Si è riscontrato 
2016 un incremento nel numero di soci legati al mondo del turismo "leisure" e la chiusura di accordi commerciali con 
- i soggetti coinvolti nella vendita dei servizi e dei prodotti
2017
Il 2018 sarà l’anno di vero avvio della piattaforma, anno durante il quale verranno continuamente 
2018 implementati i prodotti in vendita e rafforzate le attività di web marketing. Si conta di raggiungere i 2000 
- visitatori al giorno. Durante il 2018 e 2019 verranno intraprese numerose attività promozionali b2b, 
ospitando nel territorio eventi promozionali di rilievo che consentiranno di mostrare la destinazione a buyers 
2019 qualificati.  Nel corso del 2018 si cercherà di acquisire un sistema di intelligenza artificiale che porterà ad 
inviare suggerimenti e notifiche ai visitatori in città al fine di indirizzarli nelle scelte e nelle visite su quei 
luoghi meno frequentati. Il 2019 sarà anche l’anno della certificazione welcome chinese che aprirà le porte del 
mercato cinese. La piattaforma verrà tradotta almeno in 6 lingue.
Continua implementazione dei prodotti e delle tecnologie legate alla vendita online attraverso la piattaforma 
2020
- Apertura di nuovi mercati attraverso azioni promozionali b2b
2021
€ 130.000 ca.
BUDGET Costo della costruzione della piattaforma
€ 150.000 
Investimenti annui in attività di web marketing; attraverso le sponsorship e l’attività di fundraising continuano ad aumentare gli 
investimenti di web marketing in modo significativo  
N° 10 incontri con operatori di 
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA:
IMPLEMENTAZIONE settore e tutti i soggetti pubblici 
e privati che partecipano alla 
piattaforma, sia a titolo di 
“merchant” sia a titolo di partner 
La piattaforma è online dal 31 luglio 2017 con una 
versione beta di sola informazione turistica; dal N° 57 alberghi presenti sulla 
30 novembre 2017 la piattaforma è online con un piattaforma 
carrello prodotti.
N° 9 tour operator e 144 tour
Monitoraggio del Piano di Gestione 55
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
7. Nuovo Progetto MOBILE ANALYTICS RESPONSABILITà Comune di Firenze - Direzione Sistemi 
da inserire nella Informativi – Direzione Generale Servizio 
revisione del Statistica e toponomastica
PIANO DI GESTIONE
Il progetto consiste nell'acquisizione di dati derivanti dal traffico telefonico di due dei principali operatori telefonici 
OBIETTIVO
in Italia, al fine di integrare le informazioni già disponibili sia sul turismo sia sull’uso della città da parte di city users. 
Si tratta di un’assoluta novità in quanto non si conoscono esperienze simili a livello comunale, ma solo alcune a un 
dettaglio territoriale più ampio.
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a medio termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Analisi dei flussi di ingresso in Firenze, utilizzando i profili individuati per stimare le presenze non altrimenti 
RISULTATI ATTESI
registrate e individuate da altri fonti amministrative e/o statistiche
2) Analisi dei flussi in occasione di grandi eventi che hanno impatto sulla città
Analisi preliminare entro 
ATTIVITà Verifica della qualità dei dati INDICATORI 
il 30/09/2017 
ricevuti DI EFFICACIA
Analisi definitiva entro il 
Confronto con i fornitori e 31/12/2017
richieste di integrazioni
Prime analisi sui dati
Diffusione dei risultati 
dell’analisi
TIMELINE
MOBILE ANALYTICS
Acquisizione dei dati
2016
Prime analisi e diffusione delle prime elaborazioni
2017
Diffusione dei primi dati nell’ambito del Wired Next Festival (29 settembre – 1 ottobre 2017)
Produzione di elaborazioni a supporto dell’attività amministrativa e di programmazione dell’Ente
56 Monitoraggio del Piano di Gestione
 2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.1 GESTIONE DEL SISTEMA TURISTICO
Diffusione della seconda parte dei dati dell’analisi presso la Sala d’Arme di Palazzo Vecchio (25 maggio 2018)
2018
- Esposizione e presentazione di un poster sui risultati dell’analisi durante la Conferenza Nazionale di Statistica 
di Roma (4 luglio 2018) 
2019
Valutazione di un ulteriore acquisto dati telefonici 
Non sono al momento programmate ulteriori attività per gli anni 2020/2021
2020
-
2021
€ 75.000
BUDGET
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: Analisi preliminare entro il 
IMPLEMENTAZIONE 30/09/2017: Terminata l’analisi 
preliminare e fatta la prima 
diffusione dei dati
Analisi definitiva entro il 
31/12/2017: l’analisi definitiva e la 
stesura del rapporto sono state 
svolte a maggio 2018
A seguire alcuni risultati 
delle due analisi svolte.
Analisi 1 maggio 2016 - 30 settembre 2016:
In un giorno, in media, 137.711 «fiorentini» sono stati nel Centro di Firenze
Dal lunedì al venerdì della prima settimana di maggio (settimana lavorativa tipo 
non estiva) 164.070 «fiorentini» sono stati nel Centro di Firenze
Il 46% dei residenti frequenta il Centro di Firenze
In un giorno, in media, 33.621 residenti statistici (6 ore) sono nel Centro di Firenze
Gli abitanti anagrafici del Centro di Firenze sono 18.612, ovvero + 80% delle 
statistiche ufficiali
I turisti vengono da 170 diverse nazionalità (su 194). Le prime cinque nazioni più 
presenti sono: Stati Uniti 7.831, Francia 6.158, Regno Unito 3.025, Germania 
2.523, Cina 2.271 
Nel numero totale di 14,9 milioni di pernottamenti rientrano anche coloro che 
pernottano non in strutture ricettive (tradizionali o meno; le locazioni turistiche 
non devono dare comunicazioni statistiche), ma presso amici/parenti/conoscenti 
3,6 milioni di presenze visitano Firenze senza pernottarvi: 0,3 milioni sono 
croceristi (fonte Irpet); 1,5 milioni sono bus turistici (fonte SAS). Se venissero 
contati anche i toscani, il numero salirebbe da 18,5 milioni a 20,2 milioni 
Analisi di aprile-settembre 2017:
La presenza media a Firenze nel periodo aprile - settembre 2017 è di oltre mezzo 
milione di persone al giorno 
In un giorno tipo di settembre, alle ore 16.00, sono presenti in città oltre 600mila 
persone. I domiciliati sono più della metà dei presenti. Nello stesso giorno di notte 
(alle ore 3.00), i domiciliati rilevati sono in linea coi residenti anagrafici (377.766) e 
rappresentano oltre il 70% dei presenti. La presenza media giornaliera di visitatori 
stranieri tra il 25 Settembre e il 1° Ottobre 2017 è pari a 88mila persone
Le presenze straniere nell’area Patrimonio Mondiale sono il 75% del totale 
Monitoraggio del Piano di Gestione 57
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA 
DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
HECO Comune di Firenze – Ufficio UNESCO
8. PROGETTO RESPONSABILITà
MONITORATO (HERITAGE COLORS) Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
Comune di Firenze e Università di Firenze)
HECO – finanziato dai fondi MiBACT della legge 77/2006 “Misure speciali di tutela e fruizione dei siti italiani di interesse 
OBIETTIVO
culturale, paesaggistico e ambientale, inseriti nella ‘lista del patrimonio mondiale’, posti sotto la tutela dell’UNESCO” – è 
un sistema integrato di open data delle architetture del Centro Storico, si basa sul riconoscimento del linguaggio 
cromatico delle architetture e mira a sviluppare linee guida ed indirizzi applicativi ad uso per la prevenzione e la 
manutenzione urbana. Il progetto risulta utile in diversi campi: nell’ambito della manutenzione programmata e 
della prevenzione, il monitoraggio degli interventi realizzati su patrimonio architettonico consente di programmare 
i futuri controlli o interventi impostando degli avvisi quando viene superato il tempo massimo tra un controllo 
e il successivo; nell’ambito della gestione della città d’arte, è possibile conoscere i fabbisogni economici per le 
azioni di manutenzione e restauro delle facciate degli edifici; nell’ambito della pianificazione, è possibile sapere e 
visualizzare le priorità di intervento per programmare in modo consapevole le azioni manutentive; nell’ambito del 
decoro urbano, il rilievo del colore di fondi, cornici e basamenti consente di mettere a punto idonee metodologie 
per la conservazione e valorizzazione dei fronti edilizi con individuazione delle matrici cromatiche e delle tavolozze 
dei colori e dei prototipi materici.
MISSION SALVAGUARDARE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Catalogare gli edifici vincolati (ex. L 1089/39) del Centro Storico utilizzando un sistema Open Data su base 
RISULTATI ATTESI
GIS georeferenziata
2) Monitorare lo Stato di Conservazione degli edifici pubblici e privati, dei giardini storici, dei lastricati delle 
strade e delle piazze, segnalando gli aspetti del degrado, le priorità, le criticità e le modalità esecutive per 
una gestione programmata degli interventi
3) Valorizzare il tema del colore come espressione dell'identità architettonica e urbana della città
4) Elaborare delle linee guida strategiche per la messa in atto di interventi di prevenzione, manutenzione 
e conservazione dei caratteri architettonici dell’edilizia storica fiorentina e degli spazi aperti che 
contraddistinguono in maniera peculiare il sito Patrimonio Mondiale
Azione 0  
ATTIVITà Azione 3
Predisposizione Convenzione e Archeometria riferita alle superfici decorate 
approvazione da parte dei partner della e dipinte dell'architettura fiorentina
stessa per Accordo di Partenariato  
Ufficio UNESCO del Comune di Firenze Azione 4
– Università degli Studi di Firenze, Messa a punto di tecnologie strumentali e 
Dipartimento di Architettura (DIDA). metodologie applicative nei processi per la 
conservazione delle facciate 
Azione 1
Analisi critica delle conoscenze del Azione 5
patrimonio monumentale soggetto a tutela Presentazione e divulgazione dei risultati
(ex D.Lgs 42/2004) 
Azione 2
Analisi critica dei repertori informativi 
esistenti riguardanti l’intero Centro Storico 
di Firenze
58 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Edifici di pregio individuati e Facciate su cui è stato effettuato 
INDICATORI 
DI EFFICACIA monitorati, di cui Facciate che rilievo cromatico
costituiscono il paesaggio 
urbano (stima) Elaborazione di linee guida per 
la messa in atto di intervento 
Complessi architettonici di prevenzione, manutenzione e 
con parchi e giardini storici conservazione 1/1
individuati e monitorati
TIMELINE
HECO (HERITAGE 
COLORS)
Rilevo catalogazione, individuazione criticità e priorità intervento
dal 2014
Edifici:
257 totali
206 notificati
51 non notificati
Di cui facciate:
371 totali
307 facciate di edifici notificati
64 facciate di edifici non notificati
Rilievo, catalogazione, individuazione criticità e priorità intervento:
14 Complessi
22 Edifici
23 Giardini
36 Manufatti pertinenziali di pregio (es: serre, dependance, kaffeehaus, ecc.)
Facciate con monitoraggio cromatico (Qualità cromatica, Alterazione visiva):
336 Facciate
291 Facciate di edifici notificati
45 Facciate di edifici non notificati
Colori rilevati:
276 Colori di Fondo
130 Colori di Basamento
202 Colori di Cornici
Edilizia Storica:
Individuazione dei livelli di priorità d’intervento
Indicazioni d’interventi mirati per tipologie edilizie e caratteri architettonici
Individuazione delle tavolozze colori tipizzanti le diverse aree del Centro Storico di Firenze
Individuazioni delle conformità e delle alterazioni visive rispetto ai caratteri architettonici e alle tavolozze colori 
di riferimento
Indicazioni scelte cromatiche adeguate alle tavolozze ed ai caratteri architettonici
Complessi e giardini: omissis
Apparati schedografici edifici, unità di facciata e elaborati. Schede (Noduli: “anagrafico”, “analitico”, “dati 
2016 dimensionali”, “stato di conservazione”, “colore”) di 226 edifici completi, di cui: 196 notificati (22% del totale 
- del sito Patrimonio Mondiale), suddivisi in 311 unità di facciata complete, di cui 278 appartenenti a edifici 
vincolati 
2017
Database (dati inseriti e georeferenziati) 
Cartografie tematiche di analisi e sintesi informativa 
Presentazione e divulgazione dei risultati: presentazione progetto durante l’UNESCO/ICOMOS Advisory 
Mission a Firenze (maggio 2017); pubblicazione libro “Progetto HECO (Heritage Colors) Metodologie Analisi 
Sintesi Apparati Valutazione d’impatto sul sito Patrimonio Mondiale Centro Storico di Firenze”
Presentazione e divulgazione dei risultati: presentazione progetto presso il Dipartimento (28 marzo 2018) 
2018
- L’intenzione è di continuare la ricerca degli edifici di interesse architettonico e storico artistico nelle parti del 
Centro Storico di Firenze non ancora monitorate
2019
Monitoraggio del Piano di Gestione 59
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Continuare il lavoro e estenderlo sulle parti del  Centro Storico non ancora monitorate
2020
-
2021
€ 130.000
BUDGET
(per lo studio fino all’anno 2017 e relativo all’area campione dell’Oltrarno e alcuni edifici in altre aree del 
Centro Storico). Si necessitano ulteriori fondi per estendere la ricerca nella parte del sito Patrimonio Mondiale 
non ancora monitorata. 
INDICATORI DI EFFICACIA: 950 Edifici di pregio individuati 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE e monitorati (887 notificati e 
63 non notificati), di cui 1400 
Facciate che costituiscono il 
paesaggio urbano (stima)
La ricerca è avvenuta su un consistente 
numero di edifici (circa il 20% dei beni Complessi architettonici 
architettonici notificati), variamente con parchi e giardini storici 
distribuiti nel Centro Storico e selezionando individuati e monitorati: 14 
alcune Aree Urbane Omogenee (AUO) Complessi; 22 Edifici; 23 Giardini; 
nell’Oltrarno: Pitti, Bardi, Forte Belvedere, 36 Manufatti pertinenziali di 
S. Frediano, S. Spirito, S. Niccolò, Serragli pregio (es: serre, dependace, 
Torrigiani e in particolare l’edificato di kaffeehaus, ecc.)
via Maggio. Attraverso una puntuale 
analisi schedografica, documentando con 336 Facciate su cui è stato 
grafici, repertori fotografici e di rilievo effettuato rilievo cromatico (291 
architettonico, si sono elaborati, in questo Facciate di edifici notificati; 45 
modo, i criteri di valutazione in grado di Facciate di edifici non notificati)
fornire indici e parametri atti a guidare le 
più opportune strategie di intervento per la Elaborazione di linee guida per 
gestione del sito Patrimonio Mondiale. la messa in atto di intervento 
di prevenzione, manutenzione e 
conservazione 1/1 
60 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
9. PROGETTO APPLICAZIONE RESPONSABILITà Comune di Firenze – Ufficio UNESCO 
MONITORATO BUFFER ZONE e Ufficio Urbanistica
Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
Comune di Firenze e Università di 
Firenze) 
OBIETTIVO Attraverso la creazione di una Buffer Zone del sito Patrimonio Mondiale UNESCO Centro Storico di Firenze, si vuole 
dare attuazione ad efficaci misure di protezione del Paesaggio Urbano Storico, così come definito dall'UNESCO 
nel Memorandum di Vienna 2005. L’individuazione della Buffer Zone (area di rispetto del sito) è avvenuta tramite 
la rielaborazione dei dati provenienti dal rilievo e dalla schedatura dei punti di Belvedere e dalla sovrapposizione 
di differenti livelli di tutela (aree a vincolo paesaggistico, immobili vincolati, aree di interesse archeologico, parchi, 
arre verdi di particolare pregio, centri storici minori, fiumi, ecc.). La Buffer Zone è stata approvata dal Comitato 
del Patrimonio Mondiale il 6 luglio 2015: i diciotto punti di Belvedere ed i relativi assi visuali sono stati inseriti 
all’interno delle “tutele” della variante del Piano Strutturale, approvata dal Comune di Firenze il 31.12.2014.
MISSION SALVAGUARDARE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Approvazione delle delibere di recepimento della Buffer Zone da parte dei 4 Comuni (Comune di Firenze, il 
RISULTATI ATTESI
Comune di Sesto Fiorentino, Il Comune di Fiesole e il Comune di Bagno a Ripoli)
2) Conseguimento della variante di controllo della Buffer Zone da parte di almeno 2 Comuni su 4
ATTIVITà Recepimento e inserimento dei punti di Far sì che gli interventi di trasformazione 
Belvedere da parte dei 4 Comuni - Comune che incidono sullo skyline siano oggetto di 
di Firenze, Comune di Sesto Fiorentino, verifica di corretto inserimento, avendo 
Comune di Fiesole e Comune di Bagno a come riferimento i Belvedere identificati nel 
Ripoli - all'interno dei propri Piani Strutturali Piano Strutturale
e Regolamenti Urbanistici 
Divulgazione tramite convegni ed incontri 
dei risultati del progetto  
N° annuale di progetti ricevuti N°/18 di punti di Belvedere 
INDICATORI 
DI EFFICACIA dall'Ufficio Urbanistica del inseriti nei Piani Strutturali e 
Comune di Firenze e sottoposti Regolamenti Urbanistici  
a verifica di incidenza sullo 
skyline urbano rispetto ai "punti N° di enti/istituzioni coinvolte 
di Belvedere" per la gestione 
della Buffer Zone N° annuale di progetti ricevuti 
dall'Ufficio Urbanistica del 
Recepimento e inserimento dei Comune di Firenze e sottoposti 
punti di Belvedere da parte di 4/4 a verifica di incidenza sullo 
Comuni all'interno dei propri skyline urbano rispetto ai "punti 
Piani Strutturali e Regolamenti di Belvedere" per la gestione 
Urbanistici della Buffer Zone 
Monitoraggio del Piano di Gestione 61
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
Application 
buffer zone
Studio preparatorio; Ricerca Buffer Zone; Individuazione di una Buffer Zone per il sito Patrimonio Mondiale 
dal 2011 Centro Storico di Firenze: 
2011-2012-2013-2014: Rilievo dei punti di Belvedere e dei principali percorsi panoramici attorno al Centro 
Storico. Gestione e rielaborazione dati GIS, produzione cartografica 2D 
2011-2012: Rielaborazioni grafiche e ricerche bibliografiche 
2013-2014: Selezione immagini e revisione testi pubblicazione, fotografia del paesaggio 
Approvazione Buffer Zone da parte del Comitato del Patrimonio Mondiale: 
2015: Approvazione della Buffer Zone da parte del Comitato del Patrimonio Mondiale - 6 luglio 2015, in occasione 
della 39° sessione (Bonn, 2015), con Decisione 39 COM 8B.441
Convegni a cui si è partecipato presentando il modello Buffer Zone e punti di Belvedere:
25 novembre 2010, Roma, Sesta Conferenza Nazionale dei Siti italiani, iscritti nella Lista del Patrimonio 
Mondiale dell'UNESCO
10 marzo 2011, Firenze, Lezione presso la Scuola di Specializzazione in Beni Architettonici e Paesaggistici 
dell’Università degli Studi di Firenze.
18 aprile 2012, Firenze, Giornata Internazionale ICOMOS, Patrimonio Mondiale e Sviluppo Sostenibile: il ruolo delle 
comunità locali
19-21 settembre 2012, Firenze, The International Protection of Landscapes, A global assessment on the occasion 
of the 40th Anniversary of the World Heritage Convention and to promote the UNESCO International Traditional 
Knowledge Institute (ITKI)
15 marzo 2013, Firenze, XV International Round Table of the Experts of the Foundation Romualdo Del Bianco 
Life Beyond Tourism “Heritage and Contemporary Culture in the service of intercultural dialogue and territorial 
development”
12 aprile 2013, Videoconferenza con il Ministero Ucraino e il Comune di Kiew
13 giugno 2013, Napoli, Convegno nazionale ICOMOS, Processo conoscitivo e sviluppo di indagini innovative per 
il progetto di conservazione e di restauro
13 novembre 2014, Firenze, 18° ICOMOS General Assembly 2014 Symposium: Heritage and Landscape as Human 
Values — Speakers and Speeches
2 maggio 2017, Firenze, UNESCO/ICOMOS Advisory Mission a Firenze
Inserimento dei diciotto punti di Belvedere ed i relativi assi visuali sono all’interno delle “tutele” del Piano 
Strutturale, approvato dal Comune di Firenze il 31.12.2014 
Regolamento Urbanistico del Comune di Firenze (approvato il 02.04.2015) prevede che al di fuori del Centro 
Storico di Firenze “gli interventi di trasformazione che incidono sullo skyline esistente devono essere oggetto di 
verifica di corretto inserimento, avendo come riferimento i Belvedere identificati nel Piano Strutturale”
Presentazione Buffer Zone e 18 Punti di Belvedere durante l’UNESCO/ICOMOS Advisory Mission (maggio 2017)
2016
-
2017
Presentazione presso le quattro Municipalità della Buffer Zone e dei risultati che questa ha conseguito 
2018
- Incontri di divulgazione (es. presso l’Ordine degli Architetti); incontro con la Direzione Generale del Comune 
di Firenze 
2019
Sviluppo di un modello applicativo dell’impatto della Buffer Zone insieme al laboratorio l'Heritage_CITYlab e 
l’Ufficio Urbanistica
62 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Monitoraggio e sviluppo del modello applicativo dell’impatto della Buffer Zone
2020
-
2021
€ 100.000
BUDGET
Recepimento e inserimento dei 
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA:
IMPLEMENTAZIONE punti di Belvedere da parte di 1/4 
Comuni all'interno dei propri 
Piani Strutturali e Regolamenti 
Urbanistici (Comune di Firenze)
Attualmente non è stata applicata la verifica 
di incidenza da parte dell’Ufficio Urbanistica 2/18 di punti di Belvedere 
del Comune di Firenze, poiché quasi tutti inseriti nei Piani Strutturali e 
gli interventi riguardano il recupero del Regolamenti Urbanistici
patrimonio edilizio esistente.
N° 9 enti/istituzioni coinvolte 
(Comune di Firenze, Università 
degli Studi di Firenze, 
Associazione Beni Italiani 
Patrimonio Mondiale UNESCO, 
ICOMOS Italia, Centro Patrimonio 
Mondiale, ICOMOS International, 
Fondazione Romualdo Del 
Bianco, Soprintendenza 
Archeologia Belle Arti e 
Paesaggio, Ordine degli 
Architetti) 
N° annuale di progetti ricevuti 
dall'Ufficio Urbanistica del 
Comune di Firenze e sottoposti 
a verifica di incidenza sullo 
skyline urbano rispetto ai "punti 
di Belvedere" per la gestione della 
Buffer Zone
Monitoraggio del Piano di Gestione 63
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
MiBACT – Soprintendenza Archeologia Belle 
10. PROGETTO NUOVI UFFIZI - RESPONSABILITà
MONITORATO LAVORI DI RESTAURO Arti e Paesaggio per la città metropolitana di 
ARCHITETTONICO Firenze e le province di Pistoia e Prato
Gallerie degli Uffizi
E STRUTTURALE, 
ADEGUAMENTO 
FUNZIONALE CON 
REALIZZAZIONE 
DI IMPIANTI 
MECCANICI, 
ELETTRICI E SPECIALI
L’intervento prevede la riorganizzazione degli spazi e delle funzioni dell’intero complesso museale, il recupero degli 
OBIETTIVO
ambienti già in uso all’Archivio di Stato mediante opere di restauro ed adeguamento funzionale e impiantistico, 
l’incremento degli spazi espositivi e delle opere in esposizione, anche per mostre temporanee, il miglioramento dei 
relativi percorsi di visita, allestimenti ed attrezzature (depositi, laboratori), l’aggiornamento degli apparati didattici, 
l’ampliamento dei servizi per il pubblico, sia per l’accoglienza (reception, guardaroba, caffetteria, bookshop), sia per 
la didattica e la formazione (servizi educativi, auditorium). Il progetto Nuovi Uffizi è stato inserito nel monitoraggio 
del 2007 del primo Piano di Gestione.
MISSION SALVAGUARDARE
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Adeguare l’intero complesso monumentale degli Uffizi per la destinazione museale secondo i più aggiornati 
RISULTATI ATTESI
criteri tecnico-scientifici e gli attuali standard di funzionamento e sviluppo dei musei
2) Migliorare le condizioni di fruizione pubblica delle Gallerie degli Uffizi e la sua attrattività nell’ambito del 
turismo culturale
Recupero e riqualificazione Rapporto percentuale 
ATTIVITà INDICATORI 
di spazi non utilizzati e DI EFFICACIA tra superfici realizzate 
adeguamento di quelli già e superfici di progetto 
destinati ad uso museale (stato di avanzamento)
mediante interventi di restauro 
architettonico e strutturale Adeguamento degli spazi 
espositivi = 100%
Adeguamento funzionale e 
impiantistico per incrementare Realizzazione dei nuovi 
gli ambienti espositivi, gli spazi servizi museali accessori 
per i servizi museali accessori = 100%
e gli spazi per servizi di 
accoglienza
64 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
NUOVI UFFIZI - 
LAVORI DI RESTAURO 
ARCHITETTONICO 
E STRUTTURALE, 
ADEGUAMENTO 
FUNZIONALE CON 
REALIZZAZIONE DI 
IMPIANTI MECCANICI, 
ELETTRICI E SPECIALI
I lavori hanno avuto inizio nel 2006. Nel 2007 il progetto Nuovi Uffizi è rientrato all’interno del monitoraggio 
dal 2006 del Piano di Gestione del Centro Storico di Firenze come sito Patrimonio Mondiale. 
2011:
Interventi conclusi (I Lotto) - Scala di ponente; Sale delle Scuole straniere; Gabinetto fotografico; Depositi 
attrezzati per le opere d’arte; Spogliatoi per il personale; Uffici nel Palazzo dei Veliti
2012:
Interventi conclusi (I Lotto) - Sala dei Marmi ellenistici; Sale della Maniera moderna (parte); Sale dell’Ademollo
2013: 
Interventi conclusi (I Lotto) - Sale della maniera moderna (restante parte); Sale dell’Ala di ponente; Sale del 
Seicento fiorentino
2014 – 2015: 
Interventi conclusi (I Lotto) - Sale del Quattrocento italiano; Sala del Duecento; Sale dei Primitivi
Interventi intrapresi (II Lotto 1° stralcio) - Portino attrezzato; Spazi polivalenti; Guardaroba e servizi igienici 
per l’area mostre temporanee; Deposito temporaneo per mostre temporanee; Atrio e Aula Magliabechiana per 
esposizioni temporanee; Nuovi collegamenti meccanizzati 
2016 Ultimazione dei lavori di adeguamento (I Lotto) – Sale del primo Rinascimento e di Botticelli; Primo, Secondo 
- e Terzo Corridoio di Galleria
2017 Ultimazione dei lavori di recupero e riqualificazione (II Lotto 1° stralcio) - Portino attrezzato; Spazi polivalenti; 
Guardaroba e servizi igienici per l’area mostre temporanee; Deposito temporaneo per mostre temporanee; 
Atrio e Aula Magliabechiana per esposizioni temporanee; Nuovi collegamenti meccanizzati 
Svolgimento e ultimazione dei lavori di recupero e riqualificazione (II Lotto 2° stralcio) - Auditorium e 
Reception/Guardaroba; Spazi polivalenti; Servizi accoglienza
Progettazione definitiva dei lavori del II Lotto 3° stralcio
2018 Attività e progettualità previste: 
- Progettazione esecutiva ed esecuzione dei lavori del II Lotto 3° stralcio: Piano terra di levante (lato sud) - 
Biglietterie e Accoglienza (mq 450); Piano terra di levante (centro/nord) – Sale espositive per la statuaria; Piano 
2019 terra di ponente (lato sud) – Spazi polivalenti ed espositivi (mq 400); Piano terra di ponente (centro/nord) – 
Servizi di ristorazione (ristorante e bar) e relativi accessori e servizi (mq 1.000); Restauro facciate e coperture 
lato piazzale degli Uffizi
Progettazione definitiva dei lavori del II Lotto 4° stralcio a completamento dell’intervento
2020 Attività e progettualità previste:
- Progettazione esecutiva ed esecuzione dei lavori del II Lotto 4° stralcio a completamento dell’intervento: Aree 
espositive – Piano primo di levante (infilata e lato nord) – Sale espositive per le collezioni permanenti (mq 
2021 1.250); Servizi di accoglienza - Piano terra e mezzanino di levante - Didattica e Bookshop (mq 1.600); Piano 
interrato di levante – Nuovo guardaroba; Percorsi e collegamenti verticali – Nuova Scala di levante (mq 2.400); 
Restauri – Facciate, coperture e lucernari (restante parte)
Monitoraggio del Piano di Gestione 65
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
€ 32.403.560,51 (lavori ultimati)
BUDGET
I Lotto dei lavori – Importo di contratto 
€ 8.720.971,09 (lavori ultimati)
II Lotto 1° stralcio – Importo di contratto 
€ 3.922.137,37 (lavori ultimati)
II Lotto 2° stralcio – Importo di contratto € 3.922.137,37 (lavori ultimati)
€ 18 milioni (Lavori in corso)
II Lotto 3° stralcio – Finanziamento complessivo di € 18 milioni (Lavori in corso) 
€ 40 milioni (CIPE)
II Lotto 4° e ultimo stralcio – Finanziamento complessivo per l’intero complesso degli Uffizi e il Corridoio 
Vasariano
INDICATORI DI EFFICACIA: Incremento delle sale espositive 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE attuali (N° 105) rispetto a quelle 
preesistenti (N° 45) = + 60 Sale 
espositive per le collezioni 
permanenti.
Vari interventi complementari conclusi Realizzazione di una nuova area dedicata 
e in fase di prossima ultimazione: interamente alle mostre temporanee, 
costituita dall’Aula Magliabechina, 
Stato di avanzamento degli dotata di propri accessi, spazi di 
interventi di adeguamento degli accoglienza e polivalenti, guardaroba, servizi 
spazi espositivi = 100% igienici, locali tecnici e depositi per le opere 
Rapporto percentuale tra superfici d’arte in transito.
realizzate e superfici di progetto delle sale Interventi complementari conclusi:
espositive preesistenti nella Restauro dello Scalone Lorenese (2008)
Galleria storica al secondo piano: Consolidamento delle volte al primo 
Totale superfici realizzate mq 3.640 piano dell’Ala di levante (2008)
Totale superfici di progetto mq 3.640 Nuovo impianto di illuminazione della 
Tribuna (2012)
Stato di avanzamento degli Consolidamento delle volte della Sala della 
interventi di recupero e Niobe (2012)
riqualificazione di nuovi spazi Consolidamento delle volte al secondo piano 
espositivi = 60% dell’Ala di ponente (2013)
Rapporto percentuale tra superfici realizzate Riqualificazione della centrale 
e superfici di progetto delle nuove sale tecnologica (2014)
espositive per le collezioni permanenti e per Allestimento delle Sale del Vestibolo, 
le mostre temporanee (Nuova Galleria al dell’Ermafrodito e del Giardino di San Marco 
primo piano e Aula Magliabechiana): (a cura delle Gallerie degli Uffizi - 2013)
Totale superfici realizzate mq 3.570 Allestimento della Sala di Michelangelo 
Totale superfici di progetto mq 6.000 (a cura delle Gallerie degli Uffizi - 2014)
Allestimento delle Sale del Quattrocento 
Stato di avanzamento della (a cura delle Gallerie degli Uffizi - 2015) 
realizzazione dei nuovi servizi di Sostituzione di tubazioni e canalizzazioni 
accoglienza = 10% dell’impianto di condizionamento a servizio 
Rapporto percentuale tra superfici realizzate del Primo Corridoio al secondo piano
e superfici di progetto dei nuovi servizi di Opere e complementi di arredo 
accoglienza: Restauro della scala esterna nel cortile dei 
Totale superfici realizzate mq 560  Veliti
Totale superfici di progetto mq 5.400 
66 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
11. PROGETTO GRAPHITI Angeli del Bello
RESPONSABILITà
MONITORATO KOMMANDO
Graphiti Kommando è il gruppo di Angeli del Bello che, attraverso squadre di volontari formati da tecnici del settore, 
OBIETTIVO
mira a rimuovere le scritte vandaliche dai muri, ripulire i portoni e i bandoni dei palazzi che sono stati imbrattati 
e rovinati da scritte abusive e da eventuali manifesti e adesivi, intervenendo in zone del capoluogo toscano 
particolarmente degradate. Si tratta di interventi per il ripristino del decoro delle facciate e propedeutico ad un 
eventuale restauro successivo. Nella prima fase del progetto il gruppo si è occupato dell’Oltrarno per poi passare 
al Centro Storico forti del Protocollo d'Intesa firmato con la Soprintendenza.
MISSION VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
RISULTATI ATTESI 1) Tenere alto il decoro della città di Firenze, prendendosi cura degli spazi comuni rimuovendo le scritte 
vandaliche dagli edifici del Centro Storico
2) Ripulire i muri, i portoni e i bandoni dei palazzi che sono stati imbrattati e rovinati da scritte abusive
3) Educare all’uso consapevole e rispettoso degli spazi comuni
ATTIVITà Raccolta e catalogazione delle N° Volontari coinvolti 
INDICATORI 
segnalazioni pervenute da DI EFFICACIA nelle diverse iniziative
singoli cittadini, turisti ed enti 
preposti N° Followers sui social al 
30/10/2017
Incontri e seminari
N° Studenti coinvolti nella 
Interventi di pulizia scritte promozione del progetto 
Progetti specifici N° Interventi
Realizzazione eventi speciali (es. 
Settimana del Bello - Festa degli 
Angeli)
Monitoraggio del Piano di Gestione 67
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
GRAPHITI KOMMANDO
Interventi di rimozione delle scritte
dal 2013
Azioni rivolte a cercare di incrementare il numero dei volontari con il loro diretto coinvolgimento
Interventi di rimozione delle scritte; esecuzione progetto sui Bandoni in Oltrarno cofinanziato dalla Camera di 
Commercio, Industria, Artigianato e Agricoltura
Educazione nelle scuole e coinvolgimento di docenti e studenti
65.000 Mq di muri ripuliti all’anno 
2016
- 1 Protocollo d’Intesa con la Soprintendenza  
2017 1 libro digitale in collaborazione con la Facoltà di Architettura di Firenze 
15 organizzazioni con volontari operativi 
Corsi base e corsi pratici su supporti e colore
Interventi di rimozione scritte
Eventi speciali (es. Settimana del Bello - Festa degli Angeli)
Corsi teorici e pratici con restauratrice accreditata Soprintendenza 
Attività sui canali social
Interventi con il diretto coinvolgimento di studenti e docenti
Aggiornamenti su materiali e prodotti
Collaborazioni e integrazioni con associazioni del territorio
Aggiornamenti su materiali e prodotti
2018
- Interventi di rimozione scritte
2019 Eventi speciali
Collaborazioni e integrazioni con associazioni del territorio
Corsi teorici e pratici con restauratrice accreditata Soprintendenza
Attività sui canali social
Interventi con il diretto coinvolgimento di studenti e docenti
Aggiornamenti su materiali e prodotti
2020
- Interventi di rimozione scritte
2021 Eventi speciali
Collaborazioni e integrazioni con associazioni del territorio
Interventi di rimozione scritte
Corsi teorici e pratici con restauratrice accreditata Soprintendenza
Attività sui canali social
68 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
€ 150.000
BUDGET
Corsi base e corsi pratici su supporti e colore;  corsi teorici e pratici con la restauratrice; interventi di rimozione 
scritte; eventi speciali durante i primi anni del progetto
€ 50.000
Corsi base e corsi pratici su supporti e colore;  corsi teorici e pratici con la restauratrice; interventi di rimozione 
scritte; eventi speciali negli anni successivi del progetto
€ 50.000
Incontri e seminari; Interventi; Progetti specifici; Eventi speciali (es: settimana del bello-Festa degli Angeli)
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: N° 254 volontari coinvolti nelle 
IMPLEMENTAZIONE diverse iniziative
N° 8787 di followers sui social al 
30/10/2017
Attualmente il progetto sta attuando: 
N° 600 studenti coinvolti nella 
Interventi di rimozione delle scritte promozione del progetto
Azioni rivolte a cercare di incrementare il numero 
dei volontari: 3 eventi settimanali nel Centro N° 215 interventi
Storico per l’intera annualità
Progetto sui Bandoni in Oltrarno cofinanziato dalla 
Camera di Commercio, Industria, Artigianato e 
Agricoltura: gli interventi si sono concentrati nel 
periodo autunnale 
Attività educative nelle scuole e coinvolgimento di 
docenti e studenti: gli interventi si sono sviluppati 
nel periodo primaverile
Monitoraggio del Piano di Gestione 69
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Comune di Firenze - Ufficio UNESCO
12. PROGETTO FIRENZE PER BENE RESPONSABILITà
MONITORATO
Firenze perBene è un progetto in collaborazione con la Fondazione Angeli del Bello, Centro per l’UNESCO di 
OBIETTIVO
Firenze, Fondazione Romualdo Del Bianco – LBT, Cattedra transdisciplinare UNESCO Sviluppo umano e Cultura di 
Pace UniFi e Mus.E. Il progetto si pone l’obiettivo di sensibilizzare e di diffondere tra i residenti, turisti e city users, 
buone pratiche comportamentali nella fruizione di monumenti, chiese e strade del Centro Storico di Firenze, sito 
Patrimonio Mondiale. In una prima fase, il progetto prevedeva l’avvicinamento di volontari, appositamente formati, 
che, con l'ausilio di cargo-bike, distribuivano a visitatori e cittadini questionari, una mappa con i servizi pubblici 
fiorentini ed un decalogo che spiega come godersi al meglio la città, usufruendo dei servizi presenti, rispettandone 
luoghi e valori. Dal 2014 il progetto ha visto il coinvolgimento di Università straniere a Firenze (Syracuse University 
of Florence e Middlebury University), così come alcune scuole superiori fiorentine (Istituto Marco Polo e dalla 
Machiavelli Capponi) attraverso stage formativi e attività di alternanza scuola-lavoro. Dal 2017 in collaborazione 
con Mus.E sono stati attivati percorsi educativi, in cui le Classi IV e V Scuola Primaria e Scuola secondaria di primo 
grado vengono sensibilizzate al valore del sito Patrimonio Mondiale e al decalogo di Firenze perBene.
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Accrescere il grado di consapevolezza di residenti e visitatori rispetto al patrimonio storico e artistico del 
RISULTATI ATTESI
Centro di Firenze 
2) Stimolare il senso civico e diffondere tra residenti, turisti e city users, buone pratiche di comportamento 
nella fruizione di una città Patrimonio Mondiale UNESCO, alla cui conservazione e valorizzazione tutti 
dovrebbero concorrere
3) Superare il tono coercitivo dei divieti 
ATTIVITà Attività educative con istituti N° mappe e gadget 
INDICATORI 
di formazione (scuole, DI EFFICACIA distribuiti 
università, istituti stranieri) 
N° followers sui social
Attività di promozione del 
progetto tramite social media N° stage formativi
e altri mezzi di promozione 
N° studenti coinvolti in 
Tirocini formativi volti a attività educative
conoscere e promuovere il 
progetto 
Partecipazione del progetto 
a importanti eventi cittadini 
relativi alla protezione del 
patrimonio
70 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
FIRENZE PER BENE
Ideazione, creazione veste grafica e stampa della mappa e del decalogo 
dal 2012
Creazione e produzione del gadget (posacenere portatile)
Formazione dei volontari 
Avvicinamento dei volontari ai residenti e ai turisti per somministrare dei questionari, una mappa con i servizi 
pubblici fiorentini ed un decalogo che spiega come vivere la città in modo sostenibile
Partecipazione del progetto a diversi eventi cittadini: es. Riqualificazione Urbana di Piazzetta Tre Re (2015); 
Maratona dell’Ascolta su Firenze Patrimonio Mondiale (2015) ecc.
Tirocini formativi con studenti delle Università straniere: Syracuse University of Florence, Middlebury University 
e da università estere
Attività di promozione del progetto sui social media 
Attività di alternanza scuola-lavoro con istituti superiori di Firenze (es. Istituto Marco Polo e dalla Machiavelli 
2016 Capponi): 190 studenti, dopo esser stati formati sulle tematiche UNESCO e sul progetto Firenze perBene, 
hanno approcciato cittadini e visitatori, offrendo loro suggerimenti su come vivere al meglio e in modo più 
consapevole e sostenibile il Centro Storico di Firenze, Patrimonio Mondiale. Durante l’attività gli studenti 
hanno distribuito il Decalogo, la Mappa ed il gadget del progetto (il posacenere da tasca)
Progetti di stage su Firenze perBene riguardanti studenti da università estere (es. Syracuse University of 
Florence; Middlebury College): sviluppo infografiche; materiali social; articoli; interviste; blog Firenze perBene; 
video
Attività di alternanza scuola-lavoro con istituti superiori di Firenze (es. Istituto Marco Polo e dalla Machiavelli 
2017 Capponi): nel 2017 il progetto Firenze perBene propone agli studenti di comprendere il valore di coloro che 
ogni giorno contribuiscono alla salvaguardia del Centro Storico di Firenze e del suo patrimonio, rendendo 
la città un luogo più gradevole e sostenibile. Gli studenti hanno sviluppato dei materiali visivi e testuali (in 
italiano e in una seconda lingua)
Progetti di stage su Firenze perBene per gli studenti dalla Syracuse University of Florence, Middlebury College e 
rivolti a studenti provenienti da Università estere: sviluppo di contenuti Video e di Post Facebook
Attività Un centro storico al centro del mondo, rivolta a Classi IV e V Scuola Primaria e Scuola secondaria 
di primo grado: percorso interattivo nel centro storico preceduto da un’introduzione in Palazzo Vecchio. 
Obiettivi: Comprendere che cosa sia l’UNESCO e quali siano i valori riconosciuti nel Patrimonio Mondiale; 
Promuovere la conoscenza del centro storico e la lettura delle tracce architettoniche e urbanistiche; 
Sviluppare consapevolezza e sensibilità nei confronti del Patrimonio mondiale per contribuire alla sua tutela
Progetti di stage su Firenze perBene per gli studenti dalla Middlebury University: sviluppo di ricerche sul tema 
2018 sostenibilità e di materiali (es. infografiche) da pubblicare sui canali social relativi al progetto
- Attività Un centro storico al centro del mondo, realizzata in collaborazione con l'Associazione Mus.E, rivolta 
2019 a Classi IV e V Scuola Primaria e Scuola secondaria di primo grado: percorso interattivo nel centro storico 
preceduto da un’introduzione in Palazzo Vecchio. Obiettivi: Comprendere che cosa sia l’UNESCO e quali siano 
i valori riconosciuti nel Patrimonio Mondiale; Promuovere la conoscenza del centro storico e la lettura delle 
tracce architettoniche e urbanistiche; Sviluppare consapevolezza e sensibilità nei confronti del Patrimonio 
mondiale per contribuire alla sua tutela. Anche per il 2019 l’attività verrà inserita nella proposta per le scuole 
fiorentine ed extra fiorentine e sarà anche inserita nella programmazione per il pubblico delle famiglie (ad es. 
Domenica Metropolitana)
Attività di formazione
2020
- Attività di promozione
2021
Monitoraggio del Piano di Gestione 71
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
€ 45.000 + € 10.000 l’anno
BUDGET
INDICATORI DI EFFICACIA: N° 30.000 mappe e 24.000 gadget 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE distribuiti 
N° 1.186 followers sui social 
(Facebook) 
Il progetto prevede attualmente stage formativi, 
attività didattiche rivolte a studenti della Scuola N° 25 stage formativi
Primaria e Secondaria di primo grado, così come 
attività di promozione sui social media. Per quanto N° 400 studenti coinvolti in 
riguarda la didattica, l’attività Un centro storico al attività educative
centro del mondo, portata avanti dal 2017 da Mus.E, 
è stata messa a punto per il pubblico delle scuole 
e dei privati. L’idea è quella di allargare il bacino di 
utenza a cui offrire il percorso “Un centro storico al 
centro del mondo”, proponendolo anche a pubblici 
speciali, quali nuovi cittadini e ospiti di centri diurni 
e comunità di recupero. Tra i mesi di aprile/maggio 
2018, il tema Firenze per Bene e il sito Patrimonio 
Mondiale sono stati al centro dello studio e delle 
visite svolte dagli studenti di 6 licei di Firenze e del 
territorio, conosciuti come gli Ambasciatori dell’Arte.
Negli anni il progetto ha registrato i seguenti dati: 
30.000 mappe/decalogo distribuite in formato 
cartaceo
24.000 posaceneri tascabili
950 questionari somministrati 
25 tirocini formativi sul progetto (dal 2014) 
400 studenti coinvolti in attività educative (dal 
2016) 
3 piazze riqualificate 
8 enti/istituzioni coinvolti 
1.186 “Likes” su Facebook (a dicembre 2017)
Nel futuro si prevede un rafforzamento strategico 
con il Mus.E per lo sviluppo di nuove attività di 
formazione e di promozione. 
72 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
FLORENCE I CARE Comune di Firenze - Direzione Servizi 
13. PROGETTO RESPONSABILITà
MONITORATO Tecnici, Direzione Generale, Direzione 
Ufficio Sindaco, Direzione Risorse 
Finanziarie, Direzione Cultura
Florence I care è un progetto per la conservazione e valorizzazione non solo del patrimonio artistico, ma anche di 
OBIETTIVO
alcuni importanti immobili comunali a carattere sociale e scolastico. Il progetto si rivolge alle forze vive dell’economia, 
alle imprese, alle associazioni, agli enti pubblici e privati che, oltre ad essere interessati a promuovere i propri 
prodotti, desiderino mettere in risalto anche la loro vocazione sociale, ottenendo così un ritorno d’immagine ben 
superiore a quello ottenibile con la mera pubblicità. Il bando di gara 2014 era mirato alla ricerca di sponsor per il 
finanziamento di interventi di restauro su beni culturali. 
MISSION CONOSCERE - VIVERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Rimettere a nuovo e valorizzare alcuni luoghi e monumenti simbolo della città coinvolgendo i privati che, 
RISULTATI ATTESI
tramite avviso pubblico, si offrono di sponsorizzare il bene in cambio di un ritorno pubblicitario
2) Trovare le risorse per coprire, le spese messe a budget per il restauro di monumenti attraverso le 
sponsorizzazioni private
3) Sistematizzare le buone pratiche nella cura del patrimonio della città valorizzando la sinergia pubblico-
privato nella cura dello spazio urbano
Individuazione di interventi N° restauri effettuati
ATTIVITà INDICATORI 
da proporre e aggiornamento DI EFFICACIA
della programmazione N° (sponsor)
finanziaria
N° (erogazioni liberali)
Redazione progetti e 
aggiornamento delle schede N° (concessioni 
pubblicitarie)
Pubblicazione dell’avviso per 
la ricerca di sponsor e attività N° (Art Bonus)
diretta di fundraising
Aggiornamento del portale 
di comunicazione dedicato 
(http://www.flic.comune.fi.it/)
Monitoraggio del Piano di Gestione 73
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
FLORENCE I CARE
Ricognizione delle esigenze conservative del patrimonio e individuazione delle conseguenti azioni da proporre
dal 2011
Creazione delle schede per ogni intervento 
Pubblicazione dell’avviso per la ricerca di sponsor
Elaborazione primo avviso per la concessione pubblicitaria
Creazione portale
Invio della scheda informativa del progetto Florence I Care ad imprese e associazioni
Individuazione degli interventi da proporre
2016
- Implementazione delle schede per ogni intervento e fattispecie (art bonus, sponsorizzazione)
2017 Individuazione dei criteri di valutazione delle offerte e individuazione di controprestazioni da offrire agli 
sponsor
Pubblicazione dell’avviso per la ricerca di sponsor
Pubblicazione degli avvisi per le concessioni pubblicitarie 
Creazione di nuove schede e rielaborazione e riedizione delle vecchie schede per adeguare la lettura portale 
FLIC su smartphone 
Gestione delle partnership (registrazione erogazioni, comunicazione, rendicontazioni, ecc.)
Organizzazione e partecipazione a eventi/piattaforme pubbliche di presentazione (Convengo art bonus 
6.3.2016, Piazza Toscana, Convegno “Il Patrimonio Culturale Italiano come capitale sociale e come 
investimento privato, novembre 2017, ecc.)
Avvio attività di manutenzione/adozione monumenti pubblici
Individuazione degli interventi da proporre
2018
- Aggiornamento delle schede
2019 Pubblicazione dell’avviso per la ricerca di sponsor
Aggiornamento del portale
Regolamento delle sponsorizzazioni ed erogazioni liberali
Implementazione delle attività di manutenzione/adozione monumenti pubblici
Individuazione degli interventi da proporre
2020
- Aggiornamento delle schede
2021 Pubblicazione dell’avviso per la ricerca di sponsor
Aggiornamento del portale
€ 2.208.422
BUDGET STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA:
Sponsorizzazioni  IMPLEMENTAZIONE
Nel periodo  € 410.499
2011-2017 Erogazioni liberali
distinto per € 3.784.000 N° 50 restauri effettuati
fattispecie Art Bonus
€ 1.953.014 N° 19 sponsor
Concessioni spazi pubblicitari
€ 550.000 N° 12 erogazioni liberali
Altri interventi di forma mista
N° 6 concessioni 
pubblicitarie
N° 10 Art Bonus
74 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
14. PROGETTO FLORENCE HERITAGE RESPONSABILITà Comune di Firenze - Ufficio UNESCO
MONITORATO Linea Comune 
Mus.E
Il progetto innalza la conoscenza del patrimonio culturale e storico di Firenze attraverso l'uso di nuove tecnologie 
OBIETTIVO
interattive: applicazioni multimediali di valorizzazione dell’immagine del sito Patrimonio Mondiale, postazioni 
touch screen di grande formato e la rete Internet. Il progetto è rivolto in particolar modo alle giovani generazioni, 
nella consapevolezza del valore del territorio che li circonda, dei beni che frequentano quotidianamente e dei quali 
spesso non conoscono il valore. Inoltre, lo sviluppo dell'iniziativa vede l'integrazione dei percorsi guidati contenuti 
nel portale Florence Heritage con un'effettiva e concreta attività di mediazione culturale, per aiutare gli studenti 
e tutti i cittadini nella crescita della consapevolezza del ricco patrimonio culturale di Firenze. Il progetto vuole 
innalzare la conoscenza del valore del Centro Storico di Firenze anche attraverso la celebrazione dei centenari di 
personaggi ed eventi legati alla storia e all'identità della città. 
MISSION CONOSCERE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Innalzare la consapevolezza dei giovani studenti fiorentini e stranieri, residenti e city users
RISULTATI ATTESI
2) Aumentare la conoscenza del valore del Centro Storico di Firenze da parte di cittadini e visitatori
3) Organizzare iniziative per celebrare i centenari di personaggi o eventi legati alla storia e all'identità della 
città
Realizzazione di un archivio N° postazioni touchscreen 
ATTIVITà INDICATORI 
digitale di immagini storiche DI EFFICACIA realizzate 2/3
della città, ad altissima 
risoluzione N° visite guidate realizzate 
2/3 
Creazione di una piattaforma 
per la gestione di immagini N° eventi/iniziative 
digitali organizzati per la 
celebrazione dei centenari 
Realizzazione e promozione 3/3
del sito web e della app, volti 
a presentare l'immagine di N° percorsi multimediali 
Firenze, sia quella storica realizzati 5/9
che quella contemporanea, 
attraverso itinerari tematici 
all’interno del sito Patrimonio 
Mondiale
Monitoraggio del Piano di Gestione 75
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
TIMELINE
FLORENCE HERITAGE
Il progetto, finanziato nel 2007 dalle Legge 77/2006 del MiBACT, ha visto nella prima fase la realizzazione di 
dal 2006 un archivio digitale di 31 immagini storiche della città, ad altissima risoluzione, selezionate dall’Ufficio UNESCO 
del Comune di Firenze. Sono state poi realizzate, con apposite apparecchiature fotografiche ad alta tecnologia 
e con calibrazione colorimetrica, le immagini delle opere conservate presso enti ed istituzioni cittadine. Le 
immagini, acquisite ad altissima risoluzione, sono state sottoposte ad un’intensa fase di post processing e 
memorizzate in formato XML
Successivamente è stata avviata la catalogazione delle fotografie digitali attraverso un sistema di archiviazione 
e gestione delle immagini, al fine di riorganizzare la banca dati dell’Ufficio UNESCO del Comune di Firenze, 
l’obiettivo del progetto consisteva nella creazione di una piattaforma per la gestione di immagini digitali, 
attuata sulla base del software XLphoto®, brevettato da Centrica, e nella formazione del personale comunale 
incaricato della gestione di tale archivio
Nella fase finale del progetto è stato realizzato, ricorrendo alla collaborazione di Linea Comune, il sito 
web (attualmente non visualizzabile), volto a presentare l'immagine di Firenze, sia quella storica che quella 
contemporanea, con l’intento di coniugare esigenze di comunicazione con quelle di approfondimento. Il sito, 
indispensabile supporto per la georeferenziazione delle immagini e per la creazione di un database unico del 
patrimonio informativo, è multilingue e prevede al suo interno: nove galleries con possibilità di visualizzare oltre 
400 immagini ad altissima definizione; quattro sezioni dedicate alle categorie “luoghi”, “speciali”, “protagonisti” 
e “memoria”; nove percorsi suddivisi nelle quattro categorie citate in precedenza e supportati da artbook (in 
italiano e inglese) scaricabili gratuitamente; oltre 200 punti di interesse storico-culturale georeferenziati; 
Visions of Florence, un video di presentazione di Firenze
Il lavoro è stato presentato nel corso della manifestazione Art&tourism, svoltasi a Firenze il 18 maggio 2012, 
così come in altri convegni relativi al tema del digitale e la città di Firenze
Attività didattiche e visite guidate sugli itinerari Florence Heritage
Collocamento dei monitor touchscreen all’interno di Palazzo Vecchio e del Ristorante della Stazione di Santa 
2016 Maria Novella 
- Attività di promozione degli artbook e itinerari Florence Heritage sui social 
2017
Visite guidate sugli itinerari della piattaforma 
2018
- Attività didattiche
2019
Visite guidate sugli itinerari della piattaforma 
2020
- Attività didattiche
2021
€ 100.000  
BUDGET
76 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
INDICATORI DI N° 2/3 postazioni touchscreen 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE EFFICACIA: realizzate 
N° 3/3 visite guidate realizzate
Le postazioni touchscreen sono state rimosse da Palazzo N° 2/3 eventi/iniziative 
Vecchio ed il sito internet è stato chiuso per problemi organizzati per la celebrazione 
tecnici. Nonostante ciò, il progetto sta continuando dei centenari 
attraverso lo sviluppo di attività didattiche e visite guidate, 
condotte in accordo con l'associazione Mus.E, sugli itinerari 
Florence Heritage. N° 9/9 percorsi multimediali 
realizzati 
Monitoraggio del Piano di Gestione 77
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
15. Nuovo Progetto HIA (HERITAGE RESPONSABILITà Comune di Firenze – Ufficio UNESCO 
da inserire nella IMPACT ASSESSMENT)
revisione del Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
PIANO DI GESTIONE Comune di Firenze e Università di 
Firenze) 
OBIETTIVO Realizzazione di un protocollo per la Valutazione di Impatto sul Patrimonio (HIA – Heritage Impact Assessment) 
per il bene Centro Storico di Firenze e sperimentazione di possibili applicazioni del modello su casi concreti di 
trasformazioni in atto. Il progetto HIA – finanziato con i fondi MiBACT della Legge 77/2006 “Misure speciali di 
tutela e fruizione dei siti italiani di interesse culturale, paesaggistico e ambientale, inseriti nella ‘lista del patrimonio 
mondiale’, posti sotto la tutela dell’UNESCO” – nasce dalla sinergia tra Heritage_CITYlab, laboratorio congiunto tra 
l’Università degli Studi di Firenze e l’Ufficio UNESCO del Comune di Firenze, rendendo possibile il dialogo tra 
figure con competenze afferenti a diversi ambiti e con un approccio multidisciplinare. La sperimentazione, in 
accordo con le Linee Guida emanate da ICOMOS (2011), si prefigge di valutare, con un percorso sistematico e 
coerente, l’impatto positivo/negativo dei progetti di trasformazione che influiscono su valori, attributi, autenticità 
e integrità del sito Patrimonio Mondiale, Centro Storico di Firenze. La valutazione è funzionale, nell’ambito della 
pianificazione, a: stimare l’impatto degli interventi; indicare misure mitigative e modalità di gestione programmata; 
monitorare in modo consapevole e condividere con gli enti e la cittadinanza le trasformazioni del tessuto urbano. 
MISSION SALVAGUARDARE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Elaborare una procedura sistematizzata e integrata nella prassi della gestione dei progetti della città per 
RISULTATI ATTESI
valutare l’impatto su valori, attributi, autenticità e integrità del Centro Storico di Firenze (Core Zone e Buffer 
Zone), sito Patrimonio Mondiale (R6-UNESCO/ICOMOS Advisory Mission 22-25 maggio 2017)
2) Monitorare i progetti nelle Aree di Trasformazione (AT) previsti dal Regolamento Urbanistico e proporre 
misure mitigative
3) Monitorare i progetti di trasformazione non schedati tra le Aree di Trasformazione ma di interesse pubblico 
e di tipo infrastrutturale e proporre le alternative possibili nelle fasi di programmazione e sviluppo
4) Individuare dettagliatamente le caratteristiche e gli attributi del bene Patrimonio Mondiale che costituiscono 
l’Eccezionale Valore Universale del sito, espresso attraverso il tessuto fisico e sociale (R5-UNESCO/ICOMOS 
Advisory Mission 22-25 maggio 2017)
ATTIVITà Fase A* Fase B
- Predisposizione Convenzione e - Elaborazione della metodologia e 
approvazione da parte dei partner della realizzazione di un Indice e di una parte 
stessa per l’accordo di partenariato generale (introduzione, metodologia, storia 
Ufficio UNESCO del Comune di Firenze e descrizione del sito) comune alle diverse e 
e l’Università degli Studi Firenze, possibili trasformazioni sul Centro Storico di 
Dipartimento di Architettura (DIDA) Firenze Patrimonio Mondiale
Fase A Fase C 
- Approfondimenti di ricerca sugli studi - Descrizione della trasformazione; 
pregressi e le applicazioni in Italia e - valutazione dell’impatto sull’OUV; 
nel mondo delle procedure ICOMOS - mitigazione dell’impatto delle trasformazioni
sull’Heritage Impact Assessment
78 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Fase D Fase E
- Sperimentazione della metodologia in - Presentazione e divulgazione (incontri del 
fase di messa a punto su un intervento Comitato di pilotaggio, UNESCO/ICOMOS 
relativo ad un’area di trasformazione sul Advisory Mission 2017, DIDA Research Week 
sito di Firenze ricadente nella Buffer Zone ecc.)
dei siti Patrimonio Mondiale ‘Centro Storico 
di Firenze’ e ‘Ville e Giardini Medicei in 
Toscana
Individuazione di Applicazione della procedura 
INDICATORI 
DI EFFICACIA caratteristiche e attributi sistematizzata su casi concreti 
specifici che definiscono di trasformazioni in atto 2/3
l’Eccezionale Valore Universale 
del bene (OUV) 1/1 Integrazione della procedura 
amministrativa nella prassi della 
Elaborazione di linee guida gestione dei progetti 1/1
e tabelle per la redazione di 
indagini preliminari 1/1
TIMELINE
HIA (HERITAGE 
IMPACT ASSESSMENT)
2016 (01/06/2016 – 30/11/2016):
dal 2016 Studio preliminare volto ad elaborare un modello di valutazione, composto da macro-capitoli. Sono state svolte 
le seguenti attività:
- Identificazione delle criticità nel Centro Storico di Firenze, sito Patrimonio Mondiale al fine di stabilire aree 
di studio e scopo del lavoro
- Consultazione preventiva e identificazione delle competenze e delle organizzazioni idonee a intraprendere 
la valutazione di impatto
- Raccolta dati e messa a punto delle informazioni al fine di caratterizzare il bene e identificare le qualità che 
conferiscono l'Eccezionale Valore Universale
2017 (14/07/2017-14/01/2018):
- Sperimentazione e perfezionamento del modello di valutazione in relazione alle trasformazioni e gli impatti 
sugli OUV conseguenti a interventi direttamente o indirettamente connessi ai Siti Patrimonio Mondiale ‘Centro 
Storico di Firenze’ e ‘Ville e Giardini Medicei in Toscana’ 
- Redazione di modello con tabelle di sintesi per scoping report (a cura del professionista)
- Approfondimenti per identificare ulteriori attributi di Eccezionale Valore Universale del Centro Storico di 
Firenze
- Divulgazione dello studio HIA presso UNESCO/ICOMOS Advisory Mission a Firenze (22-25 maggio 2017)
- Conferenza stampa sui risultati dell'UNESCO/ICOMOS Advisory Mission (30 ottobre 2017)
DIDA Research Week (19-23 febbraio 2018)
2018
- Comitato di Pilotaggio UNESCO (25 ottobre 2016, 4 maggio 2018)
2019 Sperimentazione del modello per l’Indagine Preliminare e redazione di Valutazione di Impatto per Piazza 
Torquato Tasso a Firenze (aprile 2018) 
Divulgazione dei risultati dello studio
Divulgazione dei risultati dello studio
2020
-
2021
Monitoraggio del Piano di Gestione 79
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
€ 100.000  
BUDGET
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: Individuazione di caratteristiche 
IMPLEMENTAZIONE e attributi specifici che 
definiscono l’Eccezionale 
Valore Universale del bene (OUV): 
redazione di una tabella dell’OUV 
L’applicazione della procedura sistematizzata messa a illustrativa con l’indicazione di 
punto dal gruppo di ricerca è stata sperimentata in due attributi e di valori suddivisi per 
ambiti di trasformazione. Vi è l’intenzione di proseguire ambiti di afferenza 1/1
il lavoro e di affiancare l’amministrazione comunale nella 
Valutazione d’Impatto Patrimoniale (HIA) dei progetti di 
trasformazione della città al fine di monitorare e valutare Elaborazione di linee guida 
alternative possibili per attenuare l’incidenza del progetto. e tabelle per la redazione 
Di pari passo di procederà di indagini preliminari: 
all’integrazione della procedura amministrativa per le elaborazione di linee guida 
valutazioni HIA nell’ambito dell’approvazione dei progetti finalizzate alla redazione 
infrastrutturali e di trasformazione nelle aree Core Zone e 
Buffer Zone. dell’HIA per il bando relativo 
alla realizzazione di parcheggi 
pertinenziali in Piazza Torquato 
Tasso a Firenze 1/1
Applicazione della procedura 
sistematizzata su casi concreti 
di trasformazioni in atto: AT 11.02 
ex-Cerdec, presso Villa Corsini a 
Castello; Area di Trasformazione 
11.02 ex-Cerdec, presso Villa 
Corsini a Castello; realizzazione 
di parcheggio pertinenziale in 
Piazza Torquato Tasso a Firenze 
(in corso) 2/3
Integrazione della procedura 
amministrativa nella prassi della 
gestione dei progetti 0/1 
80 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Comune di Firenze – Direzione Urbanistica
16. Nuovo Progetto REGOLAMENTO RESPONSABILITà
da inserire nella URBANISTICO
revisione del 
PIANO DI GESTIONE
Il Regolamento Urbanistico è stato approvato con Deliberazione N° 2015/C/00025 del 02.04.2015 dal Consiglio 
OBIETTIVO
Comunale, il quale ha approvato anche la contestuale variante al Piano Strutturale (Legge Regionale 1/2005, art. 
17). L’elaborazione del Regolamento Urbanistico - accompagnata dal percorso di ascolto della cittadinanza attivato 
durante la costruzione del Piano Strutturale - ha consentito di mettere a fuoco alcuni elementi di conoscenza 
che hanno mutato parzialmente lo scenario di riferimento. Tutto ciò ha condotto ad elaborare la variante al 
Piano Strutturale con l’inserimento di nuove forme di tutela, come i punti di Belvedere. Nell’ambito degli studi di 
approfondimento per la definizione della Buffer Zone del Centro Storico di Firenze, l’Amministrazione comunale ha 
prodotto un elaborato con l’individuazione dei punti di Belvedere più significativi per la tutela del Centro Storico. 
L’individuazione dei punti di Belvedere e dei corrispondenti assi visuali è finalizzata al controllo dello skyline, a 
protezione delle visuali da e verso il sito Patrimonio Mondiale. Ritenendoli elementi di riferimento importante 
per il controllo di alcune delle trasformazioni previste, i punti di Belvedere e i corrispondenti assi visuali (N°18) 
dell’arco collinare nord e sud del Comune di Firenze vengono riportati nella tavola 3 “Tutele” del Piano Strutturale 
che sostituisce quella del Piano Strutturale 2010. Il Regolamento Urbanistico a sua volta evidenzia gli interventi in 
cui le trasformazioni devono essere soggette alla verifica delle eventuali interferenze, con le visuali dai punti di 
Belvedere individuati a protezione del sito Patrimonio Mondiale. La disciplina delle trasformazioni del Regolamento 
Urbanistico gestisce la trasformazione del patrimonio edilizio esistente e la programmazione quinquennale delle 
opere pubbliche (infrastrutture per la mobilità, standard). È definita trasformazione ogni azione tesa a modificare 
la destinazione d’uso originaria di un determinato immobile attraverso interventi di restauro e risanamento 
conservativo, ristrutturazione edilizia (anche con demolizione e ricostruzione), ristrutturazione urbanistica, 
nuova edificazione. Le schede norma AT, ATt, ATa (Parte 5 delle NTA) raccolgono e regolano le trasformazioni 
previste per il quinquennio 2015/2020; la relativa superficie declinata per destinazione d’uso viene prelevata dal 
dimensionamento del Piano Strutturale, mentre la programmazione quinquennale delle opere pubbliche è contenuta 
nelle schede norma ATs (Parte 5 delle NTA). All’interno di queste schede norma, le Aree di Trasformazione ubicate 
all’interno del sito Patrimonio Mondiale (AT, ATs) prevedono prescrizioni specifiche di intervento volte a tutelare il 
paesaggio storico urbano e a verificare fattori impattanti correlati all’insediamento delle diverse destinazioni quali 
ad esempio: fattori di disagio/ disturbo che possono pregiudicare le condizioni di vivibilità del contesto e fattori di 
impoverimento dell’immagine urbana. 
MISSION SALVAGUARDARE - VIVERE Azione a lungo termine
TEMPISTICA
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Recupero e rifunzionalizzazione di edifici e complessi dismessi
RISULTATI ATTESI
2) Riqualificazione degli spazi e servizi pubblici connessi al recupero degli edifici e complessi dismessi
ATTIVITà Il processo di rigenerazione urbana, come coniugare gli interventi di rigenerazione 
descritto e articolato all’interno delle urbana previsti con la riqualificazione 
previsioni del Regolamento Urbanistico della “città pubblica” attraverso le opere di 
a partire dal 2015 ha visto la propria compensazione da essi generati. Il processo 
applicazione connotata da forte carattere di rigenerazione urbana è stato variamente 
innovativo. L’approvazione e successiva condotto con riferimento alle diverse Aree di 
sottoscrizione delle convenzioni relative Trasformazione attivate e/o convenzionate.
alle Aree di Trasformazione ha confermato 
di fatto la capacità delle nuove regole di 
Monitoraggio del Piano di Gestione 81
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
Approvazione del REGOLAMENTO sottoscritta con gli operatori 
INDICATORI 
DI EFFICACIA URBANISTICO 1/1 privati/piani di recupero 
approvati)
N° edifici o complessi di 
edifici oggetto di Scheda di N° opere di riqualificazione
trasformazione
N° edifici o complessi di edifici 
recuperati (convenzione 
TIMELINE
REGOLAMENTO 
URBANISTICO
È stata sottoscritta la convenzione relativa all’ AT 12.39 Cerretani grazie alla quale il Comune ha avuto a 
2016 disposizione € 424.710 per la realizzazione delle seguenti opere di riqualificazione di spazi pubblici: 
l’estensione della rete di videosorveglianza e della connettività Wi-Fi con l’installazione sull’angolo di via 
Cerretani/via dei Conti di telecamere di videosorveglianza per monitorare il passaggio delle manifestazioni, 
oltre alla posa in opera di un corrugato per l’attraversamento di piazza Madonna degli Aldobrandini da via dei 
Conti a via Faenza e di un cavo di fibra ottica da via Faenza a via Cerretani € 49.937,98
l’intervento di riqualificazione delle carreggiate e dei marciapiedi di via Panzani e via Cerretani € 374.772,02 
Al contempo il Servizio Pianificazione urbanistica ha attivato l’iter di coordinamento finalizzato alla 
sottoscrizione della convenzione delle Aree di Trasformazione AT 12.08 Ex Inarcassa e AT 12.01 Bufalini con 
un importo atteso dalla monetizzazione delle compensazioni di circa € 930.000.
Sono stati istruiti e condotti ad un vario livello di definizione gli interventi soggetti a pianificazione attuativa AT 
12.11 Ex Teatro Comunale e AT 12.21 San Firenze. 
Tre casi particolari sono rappresentati dall’attività intrapresa per il recupero delle ex caserme  di cui alle Aree 
di Trasformazione AT 12.05 Ex Caserma Vittorio Veneto e AT 12.43 Ex Ospedale Militare San Gallo, per le 
quali nell’anno 2016 il Servizio Pianificazione urbanistica ha fornito supporto per l'elaborazione dello schema 
di accordo integrativo finalizzato a stabilire modalità e contenuti della procedura concorsuale prevista dal 
Regolamento Urbanistico per il recupero dei complessi immobiliari. Ambedue gli accordi sono stati sottoscritti.
Sono state sottoscritte le convenzioni relative a AT 12.08 Ex Inarcassa, AT 12.01 Bufalini e AT 12.04 
2017 Demidoff grazie alle quali il Comune ha avuto a disposizione quanto segue per finanziare le relative opere di 
riqualificazione di spazi pubblici esistenti:
Ex Inarcassa | € 274.160,00 per interventi di riqualificazione della rete ecologica riguardanti la sostituzione 
del patrimonio arboreo in fregio alla cerchia dei viali da eseguire da parte della Direzione Ambiente
Bufalini | € 657.081,28, quale corrispettivo dovuto a compensazione, finalizzata a finanziare interventi di:
predisposizione per il potenziamento delle telecamere in piazza Brunelleschi mediante posa di tubo corrugato 
per collegare via dei Servi con via degli Alfani lungo via del Castellaccio e un altro corrugato che da pozzetto 
di sezionamento posto in corrispondenza del terrazzino dell'ex sede dell’Ufficio UNESCO del Comune di 
Firenze si diparte in direzione della facoltà di Lettere, per un importo stimato di € 26.000,00. L’intervento 
dovrà essere progettato e realizzato a cura della Direzione Servizi Tecnici;
nuova segnaletica di orientamento del quartiere tra Porta San Gallo - Piazza Duomo - Porta alla Croce 
(area Patrimonio Mondiale) per un importo stimato di € 79.600,00. L’intervento dovrà essere progettato e 
realizzato a cura della Direzione Cultura e Sport.
Interventi di viabilità:
A | Via del Castellaccio 
A1 | Marciapiede lato civici pari, demolizione e rifacimento del marciapiede in lastrichino di pietra arenaria 
macigno e lista (di recupero), compreso allargamento del marciapiede stesso fino a 1,50 m per un importo 
stimato di € 32.000,00
A3 | Carreggiata, rifacimento tappeto di usura in conglomerato bituminoso spessore 4 cm e rifacimento 
segnaletica orizzontale per un importo stimato di € 10.000,00
B | Piazza Brunelleschi
B1 | Marciapiede lato abitazioni, demolizione e rifacimento del marciapiede in lastrichino di pietra arenaria 
macigno e lista in granito (di nuova fornitura), compreso allargamento del marciapiede stesso fino a 1,50 m 
per un importo stimato di € 48.000,00
B2 | Carreggiata corsia di collegamento tra via del Castellaccio e via degli Alfani, smontaggio del lastrico 
esistente, rifacimento caditoie stradali e fognoli, realizzazione nuova fondazione stradale in calcestruzzo 
armato, realizzazione nuova pavimentazione in lastrico di pietra forte per un importo stimato di € 340.000,00
B3 | Carreggiata corsia presso civici 18-19, smontaggio del lastrico esistente, rifacimento caditoie 
stradali e fognoli, realizzazione nuova fondazione stradale in calcestruzzo armato, realizzazione nuova 
pavimentazione in lastrico di pietra forte per l’importo residuo a completamento della monetizzazione dovuta 
a compensazione della trasformazione pari a € 121.481,28. 
Gli interventi dovranno essere progettati e realizzati a cura della Direzione Nuove Infrastrutture e Mobilità.
Per quanto riguarda l’AT Demidoff è stato previsto € 370.627,38, quale corrispettivo dovuto a 
compensazione, finalizzato a finanziare interventi di:
A. riqualificazione generale del giardino di Carraia in via dell'Erta Canina (ad esclusione della scalinata 
monumentale) per l'importo di € 138.627,38. L’intervento dovrà essere progettato e realizzato a cura della 
Direzione Ambiente. L'eventuale disponibilità economica residua conseguente alla realizzazione delle opere di 
cui al presente punto potrà essere reimpiegata per la riqualificazione degli altri giardini (Demidoff e Lungarno 
Torrigiani);
82 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
B. interventi su piazza Poggi e piazzetta San Miniato, con particolare attenzione alla scelta della 
2017 pavimentazione di piazza Poggi in relazione al contesto storico di riferimento, per un importo di € 110.000,00 
e interventi sul verde di piazza Poggi per un importo di € 70.000,00. L’intervento dovrà essere progettato e 
realizzato in sinergia fra la Direzione Nuove Infrastrutture e Mobilità e la Direzione Ambiente;
C. realizzazione di cavo in fibra ottica per un importo di € 52.000,00. L’intervento dovrà essere progettato e 
realizzato a cura della Direzione Servizi Tecnici.
Al contempo il servizio Pianificazione urbanistica ha attivato l’iter di coordinamento finalizzato alla 
sottoscrizione della convenzione delle seguenti Aree di Trasformazione: AT 12.40 Ex Caserma Cavalli e AT 
12.44 Portinari Salviati, con un importo atteso dalla monetizzazione delle compensazioni di oltre € 1.500.000.
Sono stati istruiti e condotti ad un vario livello di definizione i seguenti interventi soggetti a pianificazione 
attuativa: AT 12.11 Ex Teatro Comunale. 
Tre casi particolari sono rappresentati dall’attività intrapresa per il recupero di ex caserme di cui alle Aree 
di Trasformazione AT 12.05 Ex Caserma Vittorio Veneto e AT 12.43 Ex Ospedale Militare San Gallo, per le 
quali nell’anno 2017 il Servizio Pianificazione urbanistica ha fornito supporto agli operatori privati per la 
definizione dei contenuti delle varianti urbanistiche finalizzate al recupero dei complessi immobiliari.
Nel 2018 si prevede la sottoscrizione di convenzioni relative alle seguenti Aree di Trasformazione: AT 12.40 Ex 
2018 Caserma Cavalli, AT 12.44 Portinari Salviati e AT 12.11 Ex Teatro Comunale
-
2019
Monitoraggio dell’attività svolta e conclusa/in corso di conclusione
2020
- Avvio del procedimento del nuovo Piano Strutturale e del Piano Operativo
2021
BUDGET -
INDICATORI DI Approvazione del Regolamento 
STATO DI 
IMPLEMENTAZIONE EFFICACIA: Urbanistico 1/1
N° 25 edifici o complessi di 
edifici oggetto di Scheda di 
Attualmente si sta procedendo con l’iter di sottoscrizione trasformazione
della convenzione delle seguenti Aree di Trasformazione: 
AT 12.40 Ex Caserma Cavalli e AT 12.44 Portinari Salviati e N° 6 edifici o complessi di 
AT 12.11 Ex Teatro Comunale. edifici recuperati (convenzione 
sottoscritta con gli operatori 
privati/piani di recupero 
approvati)
N° 11 opere di riqualificazione
Monitoraggio del Piano di Gestione 83
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
17. Nuovo Progetto FIRENZE E L’EREDITÀ RESPONSABILITà Comune di Firenze – Ufficio UNESCO
da inserire nella CULTURALE DEL 
revisione del 
PIANO DI GESTIONE PATRIMONIO 
RELIGIOSO
OBIETTIVO Per agevolare un’adeguata tutela dei beni d’interesse religioso, il Comitato del Patrimonio Mondiale ha richiesto al 
World Heritage Centre UNESCO, di concerto con i relativi organi consultivi, di elaborare un documento tematico 
di indirizzo generale per gli Stati Membri dell’UNESCO, in merito alla gestione del patrimonio culturale e naturale 
di interesse religioso. Nel lanciare l’iniziativa denominata Patrimonio di Interesse Religioso (Heritage of Religious 
Interest), l’UNESCO ricopre dunque un ruolo guida nello sviluppo di direttive generali e dal 2016 coordina un 
ciclo a livello globale di consultazioni tematiche e workshop, durante i quali esperti, stakeholder e rappresentanti 
di comunità religiose si riuniscono in uno spirito di dialogo, condivisione e riavvicinamento di culture differenti. 
In questo contesto, il sito Patrimonio Mondiale, Centro Storico di Firenze, possiede un vastissimo numero di 
complessi monumentali con singoli compendi legati al patrimonio culturale di interesse religioso. Risulta evidente 
l’esigenza di approfondire quanto questo patrimonio sia o possa essere fondamentale per una lettura e una 
interpretazione dell’Eccezionale Valore Universale del Centro Storico di Firenze, aprendo un fronte interculturale 
legato alla dimensione immateriale propria del patrimonio di interesse religioso. 
Il progetto ha pertanto l’obiettivo di promuovere lo sviluppo sostenibile della gestione dei complessi monumentali 
di interesse religioso nel sito Patrimonio Mondiale, Centro Storico di Firenze. Il primo appuntamento del 
progetto si è tenuto presso il complesso di Santa Croce, il 15 dicembre 2017, in occasione del XXXV anniversario 
dell’inserimento del Centro Storico di Firenze nella Lista del Patrimonio Mondiale (17 dicembre 1982). All’incontro 
hanno partecipato diverse realtà locali che si occupano di gestione del patrimonio di interesse religioso a Firenze, 
al fine di condividere e comprendere le azioni di conservazione e valorizzazione. Ambizione di questo progetto è 
stabilire connessioni tra i vari soggetti coinvolti e individuare strategie a breve, medio e lungo termine di sviluppo 
sostenibile per il patrimonio di interesse religioso.
Per maggiori informazioni sul programma del Centro del Patrimonio Mondiale “Heritage of Religious Interest”: 
https://whc.unesco.org/en/religious-sacred-heritage/ 
MISSION CONOSCERE - SALVAGUARDARE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Stabilire connessioni concrete con i soggetti coinvolti e individuare strategie a breve, medio e lungo termine 
RISULTATI ATTESI
per uno sviluppo sostenibile del patrimonio di interesse religioso; le stesse strategie dovranno essere 
declinate all’interno del Piano di Gestione
2) Redazione di un documento di sintesi dei temi affrontati che dia risalto alle particolarità emerse e aiuti a 
individuare esempi di best practices per futuri confronti con altre realtà sia nazionali che internazionali
3) Approfondimento, elaborazione e diffusione di piani e metodologie generali volte a ottimizzare la gestione, 
da parte delle istituzioni responsabili, dei beni di interesse religioso presenti nel Centro Storico
ATTIVITà Perseguire la direzione già intrapresa nel Organizzare dal 2018 un focus group all’anno, 
2017 confermando un incontro annuale a rivolto a un gruppo di esperti e aperto a 
carattere generale rivolto a tutti i portatori uditori su temi specifici e basato sui risultati 
d’interesse dell’incontro generale
84 Monitoraggio del Piano di Gestione
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
% di crescita dei partecipanti Pubblicazione e diffusione 
INDICATORI 
DI EFFICACIA all’incontro annuale report degli incontri
Incontro annuale 1/1
TIMELINE
FIRENZE E L’EREDITÀ 
CULTURALE DEL 
PATRIMONIO 
RELIGIOSO
L’Ufficio UNESCO del Comune di Firenze, in collaborazione con l’Opera di Santa Croce, ha sviluppato un incontro 
dal 2017 che ha visto la partecipazione di rappresentanti delle istituzioni locali, avente come fine quello di tracciare un 
quadro di partenza e individuare azioni di conservazione, manutenzione, gestione e valorizzazione (nella sua 
accezione più ampia) intraprese nel tempo con effetti di rafforzamento o indebolimento dell’Eccezionale Valore 
Universale del sito Patrimonio Mondiale Centro Storico di Firenze.
In particolare, l’incontro è stato caratterizzato da due tavoli di lavoro dedicati a:
Conservazione: analisi e condivisione di buone pratiche nell’organizzazione e gestione dei restauri, nello 
sviluppo di studi e ricerche multidisciplinari sui complessi di interesse religioso, nell’ambito della ricerca di 
fondi per la conservazione del patrimonio
Gestione e Comunicazione: condivisione di buone pratiche nel campo della gestione e formazione del 
personale, dell’organizzazione delle visite ai complessi monumentali, della produzione di materiale informativo 
in tutte le sue declinazioni cartacee e digitali e dell’organizzazione di eventi)
Presentazione dei risultati del primo incontro (dicembre 2017) presso il convegno “Arte, Fede, Memoria dei 
2018 Luoghi Storico-Religiosi”, 7/8 giugno presso la Scuola Grande di San Marco a Venezia
- Secondo incontro - 2018
2019
Secondo focus group - 2018
Terzo incontro - 2019
Terzo focus group – 2019
Quarto incontro - 2020
2020
- Quarto focus group - 2020
2021 Quinto incontro – 2021
Quinto focus group – 2021
€ 30.000
BUDGET
STATO DI INDICATORI DI EFFICACIA: Entro il 2018 sarà organizzato un 
IMPLEMENTAZIONE focus group dedicato all’analisi 
dei risultati dell’incontro 
dicembre 2017
% di crescita dei partecipanti 
all’incontro annuale: l’incontro Pubblicazione e diffusione report 
del 2017 ha visto 85 partecipanti degli incontri: redazione di un 
documento di sintesi del primo 
Incontro annuale 1/1: nel 2017 si è incontro 
svolto il primo incontro annuale. 
Monitoraggio del Piano di Gestione 85
2. IL MONITORAGGIO DEL PIANO DI GESTIONE
2.5 LE SCHEDE DI MONITORAGGIO
2.5.2 CONSERVAZIONE E CONOSCENZA DEL PATRIMONIO MONUMENTALE
18. Nuovo Progetto HERITAGE FLORENCE RESPONSABILITà Comune di Firenze - Ufficio UNESCO
da inserire nella DATA
revisione del Heritage_CITYlab (laboratorio congiunto 
PIANO DI GESTIONE Comune di Firenze e Università di 
Firenze) 
OBIETTIVO Il progetto intende definire e sviluppare la struttura logica e fisica di un Sistema Informativo Geografico destinato 
all’analisi integrata, al monitoraggio e alla gestione delle trasformazioni del patrimonio edilizio e degli spazi aperti 
del Centro Storico di Firenze. Tale sistema si costituirà come infrastruttura informativa potenzialmente aperta 
all’interazione con banche dati in uso da diversi soggetti, applicati a diversi settori, che condividono il fine di 
promuovere la valorizzazione dei caratteri di eccellenza della città, la sua tutela attiva e la valorizzazione del suo 
patrimonio culturale. Il Sistema Informativo oggetto del progetto può essere immaginato come un fondamentale 
“indice spaziale” capace di consentire il raccordo delle banche dati disponibili o in corso di implementazione, di 
competenza di soggetti pubblici e privati, impegnati in attività istituzionali o di valorizzazione economica, che 
abbiano come oggetto la consistenza, lo Stato di Conservazione e le condizioni d’uso del patrimonio edilizio del 
Centro Storico di Firenze.
MISSION CONOSCERE - SALVAGUARDARE TEMPISTICA Azione a lungo termine
OBIETTIVI DI 
SVILUPPO 
SOSTENIBILE
(AGENDA 2030)
OBIETTIVI credibilità CRITICITà Turismo di massa 
STRATEGICI DELLA CONSERVAZIONE Mobilità urbana e Inquinamento
CONVENZIONE DEL 
PATRIMONIO CAPACITY BUILDING Esondazione  fiume Arno
MONDIALE (“5C”) COMUNICAZIONE Riduzione residenti 
COMUNITà Conservazione monumenti
1) Il fondamentale risultato atteso dalla ricerca consiste nella realizzazione di un Sistema Informativo 
RISULTATI ATTESI
Geografico capace di raccogliere, strutturare e mettere in relazione il patrimonio conoscitivo disponibile 
sul patrimonio edilizio del Centro Storico di Firenze. La disponibilità di tale struttura consentirà alla 
variegata comunità di stakeholders di avvantaggiarsi della condivisione delle informazioni disponibili 
nella proposta e pianificazione dei propri obiettivi. In particolare, l’infrastruttura informativa proposta dal 
progetto intende offrirsi come una risorsa essenziale per la formulazione, l’attuazione, il monitoraggio, e la 
valutazione delle strategie e delle azioni finalizzate alla gestione del Centro Storico di Firenze in quanto Sito 
Patrimonio Mondiale UNESCO. Il progetto colloca il proprio riferimento tecnico fondamentale nel Sistema 
Informativo Territoriale del Comune di Firenze, così come oggi strutturato, per le attività di gestione delle 
trasformazioni urbanistiche ed edilizie. Questa scelta è finalizzata a consentire una più semplice interazione 
ed interoperabilità delle informazioni esistenti nelle diverse banche dati oggi disponibili, con lo scopo di 
favorire il dialogo tra diversi settori di attività che coinvolgano il patrimonio edilizio del Centro Storico: 
pianificazione urbanistica, amministrazione fiscale, promozione economica, tutela e conservazione del 
patrimonio culturale.
ATTIVITà Realizzazione di un software che sia in grado Raccolta, trattamento e conferimento delle 
di fornire un modello di organizzazione banche dati esistenti nell’infrastruttura 
delle informazioni coerente e interoperabile prevista dal progetto
rispetto alla banca dati geografica istituzionale 
denominata Anagrafe Comunale degli Implementazione del progetto con la raccolta 
Immobili dati provenienti dai fondi, ricerche, workshop 
universitari (prevalentemente fondo disegni, 
Ve